اصولا در بررسی نهضت بزرگی مانند مشروطیت، دست گذاشتن روی یک یا دو عامل خاص و رها کردن بقیه، دور از تحقیق و تأمل است. بر این اساس مناسب است عوامل مختلف را از لحاظ جایگاه و درجه تأثیر از هم تفکیک کنیم.
1 عوامل اصلی
1 1 عوامل عینی:
اولا عوامل عینی داخلی: این عوامل عمدتا بر سه رکن استوار بودند؛ رکن اول عبارت بود از کارنامه سیاه سلسله قاجار در طی حدود یک و نیم قرن حکومت در ایران با بی کفایتی سیاسی و مدیریتی در اداره امور کشور، عدم توانایی در حفظ و حراست از حدود و ثغور مملکت اسلامی، استبداد و خودمحوری، ظلم و خفقان، عیاشی و خوشگذرانی، جدا نبودن بودجه مملکت از بودجه شخصی شاه، ارتکاب انواع مفاسد اخلاقی که زبان و قلم از ذکر آن شرمگین است. (1)
رکن دوم عبارت بود از فعالیت جدی و همه جانبه رجال برجسته روحانی و مجتهدین طراز اول ایران و نجف و سامراء که با شکستن سکوت در برابر شاه (بویژه از اواخر سلطنت ناصرالدین شاه به این طرف) و بسیج ملت، نفوذ کلمه و قدرت معنوی خویش را به نمایش گذاشتند (خصوصا آنکه طعم شیرین پیروزی را در جریان تنباکو تجربه کرده بودند) .
سومین رکن عبارت بود از بیداری و تحرک مردم که از زمان نهضت تنباکو آغاز شد و سپس عمق بیشتری پیدا کرد، برای نخستین بار در تاریخ تحولات ایران، ملت پا به عرصه گذاشت. خود را باور نمود احساس کرد خود او باید درباره سرنوشت خویش تصمیم بگیرد. (البته چنانکه خواهیم دید این بیداری گرچه ارزشمند بود امام در برابر قرنها خواب و غفلت ناشی از ظلم و استبداد بسیار سطحی و محدود بود و لذا خیلی زود پذیرای شکست شدند).
ثانیا عوامل عینی خارجی: این عوامل به صورت دو لبه قیچی در صدد نابودی ملت و کشور ایران بودند؛ تجزیه دو سوم از حاصلخیزترین و غنی ترین خاک کشور توسط روس و انگلیس، (2) تحمیل انواع معاهده های استعماری بر ایران و اخذ امتیازات گوناگون که در مواردی به دلیل شدت وخامت، ملت به طور مستقیم رو در روی عوامل بیگانه قرار گرفت از قبیل حمله به سفارت روس و قتل چهل نفر از روسها، مقابله با نمایندگان رژی و غیره. (3)
2 1 عوامل فکری و نظری:
هر نهضتی برای شروع و ادامه نیازمند ایدئولوژی و مبانی فکری است هر چه ایدئولوژی قویتر باشد زایایی آن و قدرت انسجام نیروها و تحریک آنان توسط ایدئولوژی بیشتر خواهد بود. نهضت مشروطیت ضمن اینکه از این اصل مستثنی نبود، از لحاظ زمینه فکری متأثر از آراء و اندیشه های ناهمگون بود.
اولا از جنبه داخلی نهضت مشروطیت مبتنی بر فلسفه سیاسی اسلام بود که محور عمده آن عبارت بود از خدا محوری، ارتباط دین با سیاست، اصل کرامت ذاتی انسان، اصل آزادی در چارچوب وحی و عقل بشر (نه هواها)، نفی ظلم و ستم، طرد فحشا و بی بند و باری و مانند آن. مضافا بر اینکه ویژگیهای تشیع از قبیل: اصل امامت، اصل انتظار، اصل مرجعیت و انفتاح باب اجتهاد نیز سهم بسزایی در این مقوله داشتند. (4)
پرچمدار این اندیشه علما و مجتهدانی همچون میرزای شیرازی، سید جمال الدین اسد آبادی، علمای طراز اول تهران و شهرهای بزرگ ایران و نجف اشرف، بویژه آخوند خراسانی و شاگردش آیة الله نائینی بودند که با آشنایی با مقتضیات زمان و کشور در صدد تطبیق موازین اسلام با آن برآمده بودند. (5)
ثانیا با وقوع «رنسانس» و انقلاب فرهنگی در غرب، کشورهای مشرق زمین نیز از تأثیر آن مصون نماندند (به ویژه آنکه در پی وقوع انقلاب صنعتی در غرب و نیاز مبرم به نیروی کار ارزان، منابع اولیه و بازار مصرف، سرمایه داران غربی با تهاجم همه جانبه فرهنگی به سوی شرق شتافتند) . در همین راستا، دهها سال پیش از وقوع نهضت مشروطیت، فلسفه سیاسی غرب، با مبانی خاص خود از قبیل: انسان مداری، اصالت خرد (نه وحی) اصالت فرد، اصل جدایی دین از سیاست (سکولاریسم)، لیبرالیسم اقتصادی، سیاسی، اخلاقی و اعتقادی که اساسا مخالف فرهنگ اسلام است از محورهای گوناگون و توسط عوامل مختلف ایران را مورد هدف قرار داد. (6)
مروجان فرهنگ غرب در ایران روشنفکرانی نظیر آخوندزاده، ملکم خان، میرزا آقاخان کرمانی، سپسها نیز سید حسن تقی زاده و دیگران بودند. این افراد با تشکیل فراموشخانه (در زمان ناصر الدین شاه) و انجمن های سری، نشر روزنامه ها و درج مقالات در آن به ترویج فلسفه سیاسی غرب می پرداختند که اوج تأثیر آن را در واپسین روزهای نهضت مشروطیت و پس از پیروزی خواهیم دید. (خانم کدی از آن به عنوان جریان روشنفکری ضد شیعی نام می برد) (7)
2 عوامل فرعی یا زمینه ساز:
عوامل عینی خارجی که به طور غیر مستقیم بر ایران تأثیر گذاشتند عبارت بودند از: انقلاب کبیر فرانسه، وقوع انقلاب مشروطه در ژاپن، وقوع انقلاب دهقانی در روسیه، جنگ میان روس و ژاپن و تأثیر آن بر قیمت برخی از کالاهای اساسی، بویژه قند و شکر از یک سو، و شکست روسها از ژاپن و تضعیف آنان در عرصه بین المللی که قهرا رژیم مورد حمایت آنان در ایران (رژیم شاه) نیز از تعرض مصون نماند. به علاوه مسافرتهای ایرانیان به خارج و خارجیان به ایران که در تبادل تجربیات بی تأثیر نبود. (8)
عوامل عینی داخلی که به عنوان زمینه ساز و یا عوامل فرعی از آن نام می بریم عبارت بودند از: نهضت تنباکو که پانزده سال پیش از انقلاب مشروطیت به وقوع پیوست و موجب بیداری مردم و مطرح شدن علما در عرصه سیاست به طور جدی و همه جانبه شد، قتل ناصرالدین شاه که ارکان سلسله قاجار را به لرزه درآورد. ویژگی شخصی مظفرالدین شاه که از یک سو، انسان انعطاف پذیر و بی تدبیر بود. از جانب دیگر، افراد فوق العاده مستبد و قدرتمند نظیر عین الدوله و علاء الدوله را در کنار خود داشت. (9) مضافا بر اینکه کهولت سن و بیماریهای ممتد شاه موجب می شد که او با توصیه پزشکان برای معالجه به اروپا سفر کند و این سفرها ضمن آنکه هزینه زیادی را بر ملت تحمیل می کرد، درباریان نیز در غیاب شاه بر انواع بیدادگریهای خود بر مردم می افزودند.
و در همین سالها روزنامه های زیادی اجازه نشر گرفتند. (10) سخنرانان و وعاظ مظالم شاه و وابستگان او را برای مردم بازگو می کردند، ضمنا حرکتهای مرموزانه انگلیس را نیز نمی توان کاملا نادیده گرفت.
3 عوامل شتابزا:
وضعیت کشور که به صورت انبار باروت درآمده بود منتظر جرقه کوچک بود که با مجازات یک قند فروش توسط علاء الدوله، تبعید چهارده تن از طلاب با پاهای بسته به زنجیر توسط عین الدوله، (11) اهانت «مسیونوز» بلژیکی به روحانیت، (12) کشتار مردم مشهد در حرم امام رضا (ع) و بی حرمتی به ساحت امام و استقراضهای خارجی در سالهای 1318 تا 1322 با شرایط بسیار سنگین، (13) این جرقه ایجاد شد و بر حرکت مردم و سقوط استبداد شتاب فزاینده ای بخشید و سرانجام در تاریخ 16 جمادی الثانی 1324 فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه صادر شد.
پی نوشتها:
1 مدنی، پیشین، ص 14 .22
2 کرمانی، ناظم الاسلام، تاریخ بیداری ایرانیان، تهران، ابن سینا، 1324، ج 4، ص .230
3 مدنی، مدرک قبلی، ص 16 .17
4 کدی، پیشین، ص 19 .51
5 مجله حوزه، شماره 77 76، ص ص 273 .309
6 ر. ک: انقلاب و ریشه ها، استاد حبیب الله طاهری، سازمان تبلیغات اسلامی، 1371، صص 98 .135
7 ریشه های انقلاب ایران، صص 120 149 317 .342
8 تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ایران، قم، تفکر، 1373، ص 38 39 (مصاحبه دکتر احسان نراقی با بی بی سی) .
9 در مورد علاء الدوله نوشته اند وقتی نماز می خواند از دور چند نفر را می آوردند با اشاره نشان می داد که سرشان را ببرید. (تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ایران، ص 39، نقل از: محمد علی جمال زاده).
10 کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج 3، ص .559
11 صفایی، پیشین، ص .177
12 «نوز» که رئیس گمرکات ایران بود با پوشیدن لباس روحانیت و اهانت به آن در مراسم جشن عکس گرفت که بعدها عکس دست آقای بهبهانی افتاد وی ضمن سخنرانی تند مردم را به اعتراض علیه نوز وادار کرد. (همان، ص 1178) .
13 استقراض 1318 (5/22 روبل) بشرط سلب اختیارات دولت ایران از استقراض خارجی در آتیه بدون اجازه دولت روس، استقراض 1320 از روس (10 میلیون روبل) به همان شرایط قرض سابق، استقراض 1322 (290 هزار لیره انگلیسی) و گرو گذاشتن عایدات شیلات بحر خزر و تلگرافخانه های همه ایران و گمرکات ولایات جنوبی و قرض پنج میلیون فرانک از فرانسه بعلاوه قرضهای داخلی موجب شده بود سخنرانان پیوسته خطر سقوط کشور را عنوان کنند. (مدنی، پیشین، ص 54) .