راه های خودشناسی چیست؟

یکی از گامهای نخستین در راه اصلاح نفس و تهذیب اخلاق و پرورش ملکات والای انسانی ، خودشناسی است . انسان از طریق خودشناسی به کرامت نفس و عظمت خلقت بزرگ الهی و اهمیت روح آدمی که پرتوی از انوار الهی است ، پی میبرد و از همین راه خالق خویش را شناخته و مسیر عبودیتش را طی مینماید . فرمود : کسی که خود را بشناسد ، پروردگارش را میشناسد.?امام علی
تفسیر هایی که برای این حدیث شریف شده است ، راه های خودشناسی میباشد:
1 _ این حدیث شریف اشاره به برهان نظم است ؛ یعنی هر کس شگفتیهای ساختمان روح و جسم خود را بداند و به اسرار و نظامات پیچیده و حیرت انگیز این اعجوبه خلقت پی برد ، راهی به خدا به روی او گشوده میشود ، زیرا نظم عجیب و آفرینش شگفتانگیز نمیتواند از غیر مبدأ عالم و قادری سرچشمه گرفته باشد. بنابر این شناختن خویشتن سبب معرفه الله است .
2 _ ممکن است حدیث اشاره به برهان وجوب و امکان داشته باشد ، چرا که اگر انسان دقت در وجود خویش کند ، میبیند وجودی است از هر نظر وابسته و غیر مستقل . علم و قدرت و توانایی و هوشیاری و سلامت و بالاخره تمام هستی او وجودی است غیر مستقل و نیازمند که بدون اتکا به یک وجود مستقل و بی نیاز ، یک لحظه امکان ادامه بقای او نیست . هر کس خود را به این ویژگی بشناسد ، خدا را خواهد شناخت ، چرا که وجود وابسته بدون وجود مستقل غیر ممکن است.
3 _ حدیث میتواند اشاره به برهان علت و معلول باشد. برای این که انسان هرگاه در وجود خویش کمی دقت کند ، میفهمد که روح و جسم او معلول علت دیگری است که او را در آن زمان و مکان خاص بهوجود آورده است . هنگامی که به سراغ علت وجود خویش ( مثلا پدر و مادر ) میرود ، باز آنها را معلول علت دیگر میبیند و همین طور ، تا بالاخره عقل حکم میکند که همه این علت های نیازمند باید به علتی برسند که واجب الوجود است و نیازمند علت دیگری نیست و او خدای سبحان است.
4 _ حدیث میتواند اشاره به برهان فطرت باشد ، یعنی هر گاه انسان به زوایای قلب خود واعماق روح خود پی ببرد ، نور الهی و توحید که در درون فطرت او است ، بر او آشکار میشود و از معرفه النفس به معرفه الله میرسد ، بی آن که نیازی به دلیل و استدلال داشته باشد.
5 _ حدیث میتواند ناظر به مسئله صفات خدا باشد ، به این معنا که هر کس خویشتن را با صفات ویژة ممکنات و مخلوقات که در او است بشناسد ، به صفات پروردگار پی خواهد بود و از محدودیت خویش پی به نامحدود بودن حق تعالی میبرد ، چرا که اگر او هم محدود باشد ، مخلوق است ، و از فنای خویش پی به بقای او میبرد ، چه اگر او هم فانی میشد ، مخلوق بود ، نه خالق ، و از نیاز خویش پی به بی نیازی او و از ضعف خویش پی به قدت او میبرد . این همان مطلبی است که امیر المؤمنان علی ? در نخستین خطبة نهجالبلاغه به آن اشاره کرده است : نهایت ایمان خالصانه به خداوند آن است که وی از صفات ممکنات پیراسته بدانند.
نتیجه : راه های خودشناسی عبارت است از : تفکر و مطالعه در خلقت و صفات و کارهای جسم و جان و روح و روان خویشتن مانند تدبر در نظم حاکم بر بدن ، نیازمند بودن خود، مخلوق و معلول بودن خویش و کمال خواهی خود که تفکر در هر یک از این موارد راهی است برای خداشناسی . افزون بر این وقتی خود را شناخت ، میفهمد که سعادت و شقاوتش در چیست و با انتخاب راه سعادت ، خوش بختی خود را فراهم میکند