محبت و مهربانى مکمّل آرامش همسر

در بعضى از تفاسیر، روایتى نقل شده است که شخصى به محضر رسول اکرم صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم شرفیاب شد و عرض کرد:
یا نبى اللَّه لقد عَجِبتُ مِن اءمر و انَّهُ لَعَجَبَ اَنَّ الرجل لیتزوَّجَ المراءةَ و ما رَآها و ما راءَتهُ قطُّ حتى اذا ابتَنَى بها اصبحا و ما شى ء اءَحبَّ الى اَحدِهِما من الاخر فقال رسول اللَّه صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم ((و جعل بینکم مودَّة و رحمة ))^(243)(244).
((من از چیزى تعجب برانگیز، در عجبم ! مردى با زنى ازدواج مى کند که نه قبلا زن ، مرد را دیده است و نه مرد زن را؛ چگونه است در یک فاصله کوتاهى ، به هنگام صبح که زن و مرد از خواب بر مى خیزند، هیچ کس نزد زن از مرد محبوب تر و هیچ کس نزد مرد از زن محبوب تر نیست ، رسول اکرم صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم در پاسخ او فقط این قسمت از آیه کریمه را تلاوت کرده و فرمودند: خداوند در میان شما مودت و رحمت قرار داد)).
این خواست الهى است که میان زن و مرد مودت و مهربانى برقرار کرده است و هیچ کس نمى تواند آن را از بین ببرد. پس سکون و آرامش مرد، به واسطه وجود زن است و آرامش و سکون زن ، به واسطه وجود مرد؛ و براى تداوم این آرامش و رفاه که همه در زندگى به دنبال آن مى گردند، هم نیاز به مهر و محبت درونى است و هم نیاز به اظهار محبت ظاهرى .
شبیه این آیه در سوره مبارکه اعراف آمده است که مى فرماید:
هو الّذى خلقکم من نفس واحدة و جعل منها زوجها لیسکُنَ الیها⁽²⁴⁵⁾.
((او خدایى است که همه شما را از یک فرد آفرید؛ و همسرش را نیز از جنس او قرار داد، تا در کنار او بیاساید)).
همان طور که از این دو آیه شریفه و همچنین از فرمایش امام سجاد علیه السلام استفاده مى شود، براى انسان آرامش و سکون جز با وجود همسر محقق نمى شود و این رفاه و آرامش تداوم نخواهد داشت ، مگر با مودت و رحمت ، گویى امام همه حقوق واجب همسر را براى شوهر در مودت و رحمت خلاصه مى کند؛ و با تصحیح مبانى تفکر انسان و جهت دهى اندیشه اش به او مى آموزد که باید از زاویه مودت ، دوستى ، رحمت و انس به خانه و خانواده اش بنگرد؛ که اگر چنین شد، به همه وظایف و تکالیف خود آشنا شده و با اشتیاق به انجام آنها مبادرت مى ورزد.
بدیهى است که اگر بین زن و مرد دوستى ، علقه و محبت حاکم شود، انسان نسبت به چیزى که بدان علاقه دارد، هر نوع خدمتى را شیرین تلقى مى کند و به هر وظیفه اى اهتمام مى ورزد و جدیت مى کند؛ اما اگر هزار کتاب قانون ، به رشته تحریر درآمده و کیفرهاى شدید و غلیظى هم براى تخلف از این قوانین وضع شده باشد، ولى علقه و مودتى در کار نباشد، انسان به دنبال راه فرار مى گردد. در اساس دین نیز همین نکته نهفته است .
وقتى شخصى از امام صادق علیه السلام سوال کرد که ما فرزندانمان را به نام شما نامگذارى مى کنیم ، آیا فایده اى بر آن مترتب است ؟ حضرت فرمودند: آیا دین جز دوستى و محبت است ؟⁽²⁴⁶⁾ اگر روح و صفا، عشق و محبت از دین گرفته شود، جز یک سلسله مقررات خشک و بى روح چیز دیگرى نخواهد بود و به تعبیرى ، آنچه که به دین حیات مى بخشد، همان مودت و علاقه به ذات مبداء است .
این مطلب درباره فرمانروا و رهبر امت هم ذکر شد؛ که امام سجاد علیه السلام فرمودند که حاکم باید در میان مردم عدالت پیشه کند. کالوالد الرحیم ، رهبر و پیشوا نسبت به امت خود، باید به منزله پدرى مهربان باشد؛ یعنى همه افراد از منظر فرزندى نگاه کند. مگر نگاه انسان به فرزند، جز از منظر علاقه و محبت است ؟ اساسا جهت دهى معارف دین ، در همه شوون زندگى شخصى و اجتماعى انسان ایجاد این روح سازگارى و محبت با همنوع به ویژه با همسر و شریک زندگى است .
پیامبر در جواب سوال کننده ، به این آیه استناد فرمودند که :
و جعل بینکم مودَّة و رحمة ⁽²⁴⁷⁾.
این کار خدا است که مودت و راءفت را میان زن و شوهر ایجاد مى کند و باید قدر این مودت و راءفت را بدانند و آن را تقویت کنند وَ امام سجاد علیه السلام در بیان خود، مرد را هدایت مى کنند که خود را از نظر عاطفى ، ملزم به انجام وظایف ببیند؛ نه از نظر قانونى و حقوقى ؛ که اگر از نظر قانونى و حقوقى ملزم به انجام تکالیف خود شود و علاقه و مودتى بین آنها نباشد، ممکن است به دنبال راه فرار بگردد. وقتى علاقه اى بین آنها نباشد و محبتى احساس نشود، اگر خدمتى هم انجام گیرد، با تلخى و اکراه خواهد بود. پس نکته مهم در فرمایش امام علیه السلام اصلاح بینش و اندیشه او در این باره است .
بنابراین ، هر روش و منشى که هر یک از زوجین - چه مرد و چه زن - در پیش مى گیرند اگر با طریقه محبت و مهربانى منافات داشته باشد، موجب تضییع حقّ دیگرى است ؛ یعنى اگر عمل مرد با صفا و مهربانى منافات داشته باشد یا رفتار زن در زندگى با دوستى و صمیمیت منافات داشته باشد، حقّ همسر را ادا نکرده است .
رعایت حقوق زن
قرآن درباره رعایت حقوق زن ، صریحا مى فرماید:
و عاشروهنَّ بالمعروف ⁽²⁴⁸⁾.
((با زنان به شایستگى رفتار کنید)).
در روایتى از رسول اکرم صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم نقل شده است که حضرت مى فرمایند:
اءَلا خُیرُکُم خُیرُکُم لِنِسَائِهِ و اءَنا خیرُکُم لنسائى ⁽²⁴⁹⁾.
((بهترین شما کسى است که با خانواده خود رفتار بهتر داشته باشد و من بهترین شما هستم با خانواده )).
این سخن رسول اکرم صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم خیلى قابل دقت است . میزان سنجش خوبى و صلاح مرد را، در چگونگى رفتار او با خانواده اش ذکر مى فرمایند و مى خواهند به همه جوامع انسانى بگویند که اگر مى خواهید بدانید انسانى خوب و شایسته است ، ببینید که رفتار او با خانواده اش چگونه است . ممکن است در خارج منزل بشاش ، خوشرفتار و اهل مدارا باشد، اما در خانه ، همیشه عبوس ، بدرفتار و طلبکار باشد، این نشانه خوبى و اقتدار یک مرد نیست ، بلکه این تضییع حقّ خانواده است . از روایت استفاده مى شود که بدرفتارى در خانه ، نشانه خیانت و پلیدى روح انسان است .
سعد بن معاذ از صحابه محترم رسول اکرم صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم از دنیا رفت ، پیامبر صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم پیاده و با پاى برهنه در تشییع جنازه و مراسم دفن او حاضر شدند و حتى خود حضرت او را داخل قبر گذاشتند. مادر سعد که حضور داشت از این همه اظهار محبت حضرت رسول اکرم صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم خیلى خوشحال و مبتهج شد و وقتى خاک روى قبر سعد ریختند، یقین کرد که چون پیامبر با پاى برهنه در تشییع جنازه اش شرکت کرده و او را دفن کرده است فرزندش بهشتى است ، بنابراین ، صدا زد:
یا سعد! هنیئا لک الجنَّة ! فقال رسول اللَّه صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم : یا اءُمّ سعد! مَه ، لا تَجزِمى على ربِّک فانَّ سعدا قد اءَصابته ضمَّة ... فقال صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم : نعم انَّهُ کان فى خلقه مع اءَهله سوء⁽²⁵⁰⁾.
اى سعد! بهشت بر تو گوارا باد! تو دیگر بهشتى هستى . رسول اکرم صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم فرمودند: اى مادر سعد! این گونه با قاطعیت سخن نگو! الان قبر چنان فشارى به فرزندت داد که شیرى که در دوران کودکى از تو خورده بود، از سر انگشتان دستش خارج شد! سوال کردند: یا رسول اللَّه ! براى چه ؟ حضرت فرمودند: چون او در خانه با خانواده اش ‍ بداخلاق و بدرفتار بود.
در سوره مبارکه نسا در مقام مذمت کسانى که حقوق اخلاقى و مادرى زن را ضایع مى کنند این گونه مى فرماید:
و کیف تاءخذونَه و قد اءَقضى بعضکم الى بعض و اءَخَذنَ منکم میثاق غلیظا⁽²⁵¹⁾.
((چگونه مهریه را باز پس مى گیرید، در حالى که شما با یکدیگر تماس و آمیزش کامل داشته اید؟! و از این گذشته ، آنها هنگام ازدواج ؛ از شما پیمان محکمى گرفته اند)).
آیه درباره کسانى است که براى زن مهریه قرار مى دهند، اما بعد سعى دارند که آن را نپردازند. قرآن ایشان را ملامت کرده و مى فرماید: چرا و چگونه شما چنین مى کنید و حال آن که میان شما روابط عاطفى برقرار بوده و با همسرانتان پیمانى محکم و استوار بسته اید؟!
مرحوم فیض از این آیه براى بیان حقوق زناشویى استفاده مى کنند و آن را از مصادیق این حقّ مى شمردند.
در روایتى از رسول اکرم صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم نقل شده است که مى فرمایند:
اتقوا اللَّه عزَّ و جَلَّ فى النِّساء فانَّهنَّ عَوان بین اءَیدیکم ⁽²⁵²⁾.
((در رفتار با زنان خدا را در نظر داشته باشید که آنان کمک کار شمایند)).
انس درباره سیره رسول اکرم صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم مى گوید:
و کان رسول اللَّه صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم ارحم النَّاس بالنساء⁽²⁵³⁾.
((پیامبر صلى الله علیه وآله و سلم از همه مردم نسبت به زنان مهربان تر بودند)).
در روایت دیگرى از رسول اکرم صلى الله علیه وآله و سلم نقل شده است که حضرت مى فرمایند:
((مَن صَبَرَ على سوء خُلق امرَاءَتِه اءَعطاهُ اللَّه من الاجر ما اءَعطاهُ داود علیه السلام على بلائه ، و من صبَرَت على سوء خُلق زَوجها اءَعطاها مثل ثواب آسیه بنت مزاحم ⁽²⁵⁴⁾.
((اگر مردى بدخلقى و سوءرفتار همسر بداخلاقش را تحمل کند اجر صبر او مثل اجر داوود پیغمبر است . همین طور اگر زنى سوءرفتار مردش را تحمل کند و پذیراى خلق و خوى ناپسند و رفتار نامناسب او باشد خداوند همان ثوابى را که به آسیه همسر فرعون عنایت کرد، به او نیز خواهد داد)).
این توصیه ها، بیانگر اهمیت معارف دین به حفظ روح مودت ، صفا و صمیمیت در خانواده است ؛ تا این کانون محکم و محفوظ بماند و هرگز متلاشى نشود.
در فرمایش دیگرى از رسول اکرم صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم روایت شده است که حضرت فرمودند:
انَّ اءَکمَلَ المؤ منین ایمانا اءَحسَنُهُم خُلُقا⁽²⁵⁵⁾.
((کامل ترین مؤ منان از نظر ایمان ، خوش خلق ترین آنهاست )).
نشانه کمال انسان مؤ من ، یکى حسن خلق با همگان است و دیگر لطف و محبت بیشتر نسبت به همسر و خانواده .
سخنى از امام هشتم على بن موسى الرضا علیه السلام روایت شده است که حضرت از اجدادشان و آنها از رسول اکرم صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم نقل کرده اند که فرمودند:
ان اللَّه تبارک و تعالى على الاءِنَاثِ اءَراءَفُ منه على الذُّکور و ما من رجل یُدخِلُ فرحَة على امرَاءَة بینه و بینها حُرمَة الا فرَّحَهُ اللَّه تعالى یوم القیامة ⁽²⁵⁶⁾.
((لطف و راءفت الهى به زنان بیشتر از مردان است . حال اگر لطف و محبت کسى شامل حال همسرش شد و موجبات خوشحالى او را فراهم کرد خداوند در روز قیامت به خاطر خوشحال کردن همسرش او را خوشحال مى کند)).
در روایت دیگرى از رسول اکرم صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم آمده است که حضرت فرمودند:
مَنِ اتَّخَذَ زوجة فلیُکرِمهَا⁽²⁵⁷⁾.
((اگر کسى همسرى انتخاب کرد او را گرامى بدارد)).
گرامى داشتن او یعنى این که بى حرمتى نکند، در مقام جسارت برنیاید و از طنز گزنده اجتناب کند؛ چون برخى از گفتارهاى ناموزون در مقابل دیگران حتى در قالب شوخى ، روح لطیف همسر را آزرده مى کند و با حرمت او منافات دارد؛ که طبیعتا از مودت بین آن دو مى کاهد.
روایت دیگرى از امام صادق علیه السلام وارد شده است که مى فرمایند:
اءَتى رسول اللَّه صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم فى لیلة ثلاثون امرَاءَة کُلّهُنَّ تَشکو زوجها فقال رسول اللَّه صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم اءَمَا انَّ اولئک لیسوا من خیارکم ⁽²⁵⁸⁾.
((شبى سى زن خدمت پیغمبر گرامى اسلام صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم آمدند. همه آنها از همسرانشان شکایت داشتند. رسول اکرم صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم فرمودند: اینان ، مردان خوبى نیستند)).
یعنى اگر انسان با همسر خود، طورى رفتار کند که موجبات شکوه و آزار وى فراهم شود، علامت عدم تکامل او است . البته در این جا، نکته قابل توجهى است و آن این که گاهى ممکن است زن ، اشتباهاتى مرتکب شود که موجبات خشم و غضب مرد را فراهم کند و دست به اقدامى بزند. در این باره نیز در معارف دین ، توصیه هایى جدى شده است . گرچه امروزه کمتر دیده یا شنیده مى شود، اما ممکن است هنوز هم در بعضى از نقاط کشور ما و یا در جوامع شیعه افرادى باشند که در چنین شرایطى اقدام به ضرب و شتم همسر خود مى کنند. پیغمبر صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم در این باره فرمودند:
انّى اءَتَعَجَّبُ ممَّن یَضربُ امرَاءَتَهُ و هو بالضَّرب اولى منها لا تضربوا نساءکم بالخَشَبِ فانَّ فیه القِصَاص و لکن اضرِبُوهُنَّ بالجوع و العُرى ⁽²⁵⁹⁾.
((من تعجب مى کنم از کسى که اقدام به زدن همسرش مى کند. در حالى که خود به این کار کتک خوردن سزاوارتر است . همسرانتان را با چوب نزنید، که در این کار قصاص است . اگر مى خواهید او را تادیب کنید، به آن دو حقى که خدا براى زن قرار داده نفقه و پوشاک تنبیه کنید)).
مرد، مدیر خانواده است و طبعا اختیاراتى دارد و نمى توان در مقام ایفاى وظایف او برخى اختیارات را نادیده گرفت ، بنابراین اگر مرد مى خواهد زن را تاءدیب کند باید از راه هایى وارد شود که شرع مقدس تعیین کرده است .
از رسول اکرم صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم روایت شده است که فرمودند:
فاءَىُّ رجل لَطَمَ امراءَتَهُ لطمَة اءَمَرَ اللَّه عزَّ و جَلَّ مالکا خازن النِّیران فیَلطِمُهُ على حُرّ وَجهه سبعین لطمة فى نار جهنَّم ⁽²⁶⁰⁾.
((اگر مردى سیلى به صورت همسرش بزند، خداوند به مالک که خازن جهنم است امر مى کند که هفتاد سیلى در آتش ‍ جهنم بر چهره او وارد کند)).
واقعا راه اداره یک مجموعه رفتار تند و خشن نیست ؛ چه رسد به همسر که رکن زندگى مشترک انسان است . البته این به معناى بستن دست مدیر در اداره یک مجموعه نیست . اگر همسرى متخلف است و نافرمانى مى کند یا به هر حال موجب اخلال در نظام زندگى و سیستم مدیریت خانه مى شود، شارع مقدس راه هاى دیگرى قرار داده است که مرد مى تواند از آنها بهره گیرد. از رسول اکرم صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم روایت شده است که حضرت فرمودند:
اءَخبَرَنى اَخى جبرئیل و لم یَزَل یُوصینى بالنِّساء حتّى ظَنَنت اءَن لا یحلّ لزوجها اءَن یقول لها افّ یا محمَّد اتَّقوا اللَّه عزَّ و جَلَّ فى النِّساء فانَّهنَّ عَوَان بین اءزیدیکم اءَخَذتُموهُنَّ على اءَمانات اللَّه عزَّ و جَلَّ ماستَحلَلتُم من فُرُوجِهِنَّ بکلمَةِ اللَّه و کتابه من فریضَة و سُنَّة و شریعةِ محمَّد بن عبداللَّه صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم فانَّ لهنَّ علیکم حقّا واجبا لما استَحلَلتُم من اءَجسامِهِنَّ و بما واصَلتُم من اءَبدانِهِنَّ و یَحمِلنَ اءَولادَکُم فى اءَحشائِهنَّ حتى اءَخَذَهُنَّ الطَّلقُ من ذلک فاشفِقُوا علیهنَّ و طیِّبُوا قلوبِهِنَّ حتَّى یَقِفنَ مَعَکُم ⁽²⁶¹⁾.
((برادرم جبرئیل به من خبر داد و درباره زن ها آنقدر مرا توصیه کرد، که من تصور کردم که حتى اف گفتن به آنها جایز نیست . و بعد جبرئیل گفت : یا محمَّد! به مردم بگو: مراقب باشید که به همسران و زنانتان ستم نکنید؛ ایشان در زندگى ، یار و کمک کار شما هستند. شما بر اساس امانات الهى ، آنهارا به خانه آوردید؛ یعنى نزد شما ودیعه الهى اند. محرمیتى که میان شما و همسرانتان حاصل شده ، با کلمات مقدس اللَّه ، کتاب خدا و سنت پیامبر خاتم صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم حاصل شده و به راحتى به دست نیامده است . آنها بر شما حقوقى پیدا کرده اند. ارتباط روحانى و جسمانى شما با همسرانتان حقوقى ایجاد مى کند. حقّ دیگرى که اینها بر شما پیدا مى کنند این است که مادر فرزندان شما مى شوند، و فرزندان شما را در رحم خود پرورش مى دهند و در این راه متحمل رنج و درد مى شوند؛ پس شما موظفید در مقام اداى حقوق آنها مهربانى و شفقت داشته باشید؛ دلهاى آنها را نسبت به خود پاکیزه نگهدارید تا همیشه با شما بمانند)).
این توصیه ذات اقدس پروردگار از زبان جبرئیل به رسول اکرم صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم است . اگر با این نگاه به حقوق زن نظر کردیم ، مرد باید در اوج عواطف انسانى با زن رفتار کند. ولى نباید از چند نکته غفلت کنیم : یکى این که مسائل عاطفى قاعده مند نشده و در چهارچوبى منضبط نمى گنجد؛ دوم این که انسان ها از نظر عاطفى متفاوتند؛ عده اى در ابراز یا ادراک عاطفى در حد افراطند؛ بعضى متوسط و بعضى دیگر در حد تفریطند و مودت و مهربانى در روح آنها مفهومى ندارد و دل هایشان مثل سنگ است .
در روایتى آمده است که کسى خدمت پیغمبر صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم رسید. دید رسول اکرم صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم نسبت به حسنین علیهماالسلام اظهار محبت مى کنند. آنها را روى زانو نشانده اند و دست به سَر و رویشان مى کشند و آنها را مى بوسند. گفت : یا رسول اللَّه ! خدا به من ده فرزند داده است ؛ تا حالا من یکى از آنها را نبوسیده ام . پیامبر فوق العاده تعجب کرده فرمودند: دل تو از سنگ است ⁽²⁶²⁾.
بعضى از دل ها از عواطف و احساسات پاک نسبت به دیگران به خصوص به فرزند، همسر و یا پدر و مادر تهى است . و بر اساس این که مسائل عاطفى در انسان ها متفاوت است ، شرع مقدس ، حداقلى از وظایف را براى آنها تعیین فرموده است ؛ البته در همین حداقل ، هزاران سخن نهفته است .