شریعتی آخرین اندیشمندی است که به اختصار به او پرداخته خواهد شد.وی در جمع اندیشمندان و عالمان مسئول طرح شده در این فصل جوانترین است و همچنین باید افزود، اولین کسی است که دار دنیا را وداع گفت.شریعتی، در خانواده ای مذهبی در یکی از روستاهای نزدیک سبزوار - مزینان متولد شد.پدرش محمد تقی شریعتی، از جمله کسانی بود که در تلاش برای احیاء دین و معرفت دینی و جذب جوانان به تفسیر قرآن و بررسی تاریخ اسلام پرداخت.کتاب «تفسیر نوین » وی که تفسیری بر جزء سی ام قرآن است، در همین راستا پدیدار شده است.
محمد تقی شریعتی همچنین از طرفداران نهضت ملی شدن نفت و سپس نهضت مقاومت ملی در خراسان بود و همین دو مهم یعنی نوع نگرش جدید به اسلام در پرتو شیوع و گسترش معرفت دینی در میان جوانان و نسل جدید و حساسیتهای اجتماعی دقیقا همان چیزهایی هستند که به علی شریعتی به ارث رسیدند.وی دوران کودکی و جوانی خود را در خراسان و مشهد سپری کرد و در سال 1338 به دلیل احراز رتبه اول در تحصیلات دانشگاهی با بورس دولتی به فرانسه اعزام شد، (شریعت رضوی، 1374، زندگینامه شریعتی عمدتا متکی بر همین اثر است) .تا این مدت وی به برخی فعالیتهای سیاسی - اجتماعی و فرهنگی - دینی دست یا زید که می توان ترجمه کتاب «ابوذر غفاری » را نام برد.
علی شریعتی در فرانسه به تحصیل و مطالعات تاریخ و جامعه شناسی اقدام نمود و همزمان در کنار دل مشغولی اوضاع ایران با سازمان آزادیبخش الجزایر ارتباط برقرار کرد.در بازگشت به ایران در مرز دستگیر و مدتی به زندان رفت.علی شریعتی پس از مدتی بلاتکلیفی در سال 1345 حکم استادیاری دانشگاه مشهد را گرفت و مدتی بعد فعالیتهای خود را در حسینیه ارشاد آغاز کرد که تا سال 1351 و تعطیل این مکان به درازا کشید شریعتی در 1352 دستگیر شد و پس از 18 ماه زندان انفرادی و گذران دورانی از سختیها در تهران و مشهد، سرانجام با تمهیداتی به اروپا و لندن مهاجرت کرد و اندکی بعد در همین شهر درگذشت.
آثار:
مجموعه آثار شریعتی بالغ بر 35 جلد است.این مجموعه آثار سازماندهی جدیدی از مجموعه کارهای وی به همراه برخی از ویرایشهای اولیه است.شریعتی با اینکه در دوران تحصیلات در دبیرستان و دانشکده ادبیات دانشگاه مشهد و همچنین اقامت در فرانسه آثاری را از خود به وجود آورد، ولی بدون تردید بخش اعظم این آثار به دوران فعالیت تقریبا 4 ساله وی در حسینیه ارشاد برمی گردد.او در یک زندگی و وضعیت متلاطم به جهت احساس نیروی زندگی در خود و شرایط خاص ایران و در یک شتاب و فعالیت لا ینقطع در این مدت به سخنرانیهای بسیاری پرداخت که بعدها در قالب جزوات یا کتابهایی به خوانندگان عرضه شد. رهیافت فعالیتهای فکری شریعتی عموما در پیوند با مطالعات جامعه شناسی وی بود.او بیشتر سعی داشت که معرفت دینی و همچنین شرایط اجتماعی - فرهنگی ایران را در این چارچوب به تصویر بکشاند.خود شریعتی، آثارش را به سه دسته «کویریات » ، «اجتماعیات » و «اسلامیات » تقسیم کرد.منظور از کویریات زندگی درونی و حسی وی است که کتاب برجسته «کویر» یا سپس مجموعه جمع شده ای از آثار پراکنده تحت عنوان «گفتگوی تنهایی » را در این مقوله می توان جای داد.
اجتماعیات آن دسته از آثار شریعتی هستند که با مخاطب قرار دادن نسل جوان و روشنفکر به طراحی و گفتگوی دغدغه ها و آموزه های باوری - رفتاری می پردازند.از این دست از آثار باید از «چه باید کرد» که در آن مباحثی چون روشنفکر و مسئولیت او در جامعه یا خود آگاهی و استعمار و...را طرح و بررسی می نماید، نام برد.همچنین می توان از جهان بینی و ایدئولوژی نیز در همین چارچوب مثال زد.اما اسلامیات که بیشترین بخش از آثار شریعتی را تشکیل می دهد، مجموعه مقالات درس گفتارها و سخنرانیهای او هستند که تاریخ صدر اسلام، زندگی و سیره امامان، وضعیت مذهب در شرایط کنونی جامعه و بالاخره برخی از باورها و رفتارهای اعتقادی را شامل می شوند.
شریعتی در ارائه تصویری جذاب برای جوانان از شخصیتهای اصلی اسلام و شیعه همچون علی (ع) یا ابوذر و سلمان و همچنین فاطمه یا شعائر اعتقادی مانند حج، هجرت و بالاخره تحت عنوان عمومی «اسلام شناسی » به خلق و ارائه آثار «اسلامیات » خود اقدام نمود.کتابی چون «تشیع علوی - تشیع صفوی » با هدف تمییز دادن دو گونه از اسلام، یکی اصیل، رهایی بخش و انسان ساز و دیگری ترفندی سیاسی برای در دام شدن مسلمانان عرضه شد.اندیشه: شاید بتوان محورهای اصلی اندیشه شریعتی را به طور مجمل در همان سه مقوله گفته شده در قسمت قبلی، یعنی کویریات، اجتماعیات و اسلامیات خلاصه کرد.توان شریعتی در بیان گرم و نوشتار احساس برانگیز و استفاده از تعابیر و تماثیل زیبا و بعضا تند اندیشه نهفته در این مجموعه آثار - اعم از سخنرانی یا نوشتجات - تاثیری دوگانه را بر جای نهاد.از یک سو به جذب مخاطبان بیشتر و ایجاد شور و شوق در گرایش به اسلام منجر شد و از دیگر سو، حساسیتهایی را در دیگر باورها و قرائتها از اسلام و احیانا کج فهمی هواداران یا شتابزدگی در عبور از مفاهیم از سوی خود شریعتی یا خوانندگانش سبب گردید، همین دو خصلت توامان است که شریعتی را طی یک دهه قبل از مرگ و دو دهه پس از مرگ تبدیل به شخصیتی نمود که همگان را درگیر موضع گیری نسبت به خود و آثار و اندیشه هایش در جهات سلبی و ایجابی، له و علیه نمود.
میزان تاثیر گذاری اندیشه شریعتی بر جوانان و مخاطبان تا حدی بود که از سوی محمد حسین بهشتی، یکی از مهمترین اندیشمندان و معماران جامعه در یکی دو سال قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی چنین تفسیری به کار برده شد، شریعتی سفره بود و دیگران مخلفات (در گفتگو با نویسنده و جمعی از دوستان.نسخه ای از این نوار در اختیار نویسنده است) .
شریعتی معمولا به اضلاع مثلث «زر و زور و تزویر» حمله ور بود و سعی داشت که اشکال عینی آنها را در قالبهای اجتماعی یا تاریخی به نمایش گذارد.همچنین در کلام و بیان هجو آمیزش از مسخ فرهنگی مبتلا به اقشاری از جامعه را به «فکلیسم » مورد طعن قرار می داد و این واژه را متقابلا در برابر «املیسم » که منظور برداشتهای واپس گرا و ارتجاعی و بدفهمی متعارف از اسلام بود قرار می داد. از سوی دیگر شریعتی با اختصاص بخش قابل توجهی از نوشته ها یا سخنرانیهای خود سعی داشت غبار ناشی از زمان یا مسخ و تحریفهای عمومی دشمنان یا دوستان جاهل از چهره های اصلی تاریخ اسلام همچون محمد (ص)، علی (ع)، حسین، فاطمه، زینب و اعاظم اصحاب مانند ابوذر، سلمان و...را بزداید و به تعبیری می خواست تا اسوه های باوری و رفتاری را به نسل جوان و مخاطب خود عرضه دارد.
شریعتی در گسترش برخی از واژگان و تعابیر مذهبی نقش و تاثیر بسزایی داشت: شهادت با تکیه بر قیام عاشورا از سوی امام حسین امام سوم شیعیان و نواده پیامبر، پیام رسانی همراه با اسوه قرار دادن رفتار شجاعانه و مبارزه طلبانه حضرت زینب خواهر امام حسین، تعابیر عالی چون «امامت » و «امت » که به چارچوبهای نظام سیاسی - اجتماعی و اعتقادی جامعه مسلمانان و شیعی بر می گردد، خصایص و ویژگیهایی که یک مسلمان «معترض » به آنچه که ظلم و نامردی و چهره مسخ شده دین خوانده می شود، «انتظار» که مراد از آن تلاش برای تاسیس برای حضور مفاهیم و شخصیتهای اسوه قرار داده شده در زندگی می باشند و بالاخره بازگشت به هویت اسلامی و ایرانی، برخی از این واژگان هستند.
آشنایی شریعتی با برخی از مکاتب و آموزه های رایج در اروپا از جمله اگزیستانسیالیسم یا چهره ها و شخصیتهای مبارز - اندیشمندی همچون فانون و یا علمی - فرهنگی همانند گورویچ، ماسینیون و...سبب آن شدند که وی بتواند مقایسه هایی را از چهره مطلوب و قرائت مختار خود از اسلام با اوضاع عمومی علمی - فرهنگی در سطح اروپا به تصویر بکشاند.
