علائم و وسائل تشخیص احادیث مجعوله و صحیحه

شیخ اجل، رئیس الطایفه، ابو جعفر طوسی، در کتاب عدةالاصول ⁽¹⁾ پاره ای از علائم برای استفاده صحت خبر می فرماید ⁽²⁾.

الف موافقت با ادله عقلیه.

ب مطابقت با کتاب خدا.

ج موافقت با سنت قطعیه.

د موافقت با آنچه فرقه امامیه بر آن اجماع نموده اند.

سپس اضافه می کند که این قرائن، شواهدی بر صحت مضمون خبر است.نه بر نفس خبر زیرا ممکن است راوی، حدیثی با چنین خصوصیات، ساخته باشد.

لذا علماء برای تشخیص موضوعات امور ذیل را ذکر فرموده اند:

1 اعتراف واضع بجعل و وضع حدیث.چنانکه از ابو عصمت (نوح بن ابی مریم مروزی) که بنوح جامع ⁽³⁾ معروف است نقل نمودیم که خود اقرار کرد.احادیثی در فضائل سوره های قرآن از قول ابن عباس ساخته ⁽⁴⁾.

2 اینکه در الفاظ حدیث غلطهائی (از لحاظ قواعد ادبی) مشاهده شود.یا رکاکتی در ناحیه معنی وجود داشته باشد.زیرا از پیغمبر که فصیحترین عرب (و ناطقین بالضاد) است و همچنین از ائمه شیعه که سرآمد فصحای عربند جمله ای نادرست و یا معنی زننده ای صادر نمی گردد .

ربیع بن خثیم گوید: نورانیت حدیث چون روز آشکار است.و ما ضمن زیارت جامعه می خوانیم : کلامکم نور.

منتهی چون در احادیث از دیر زمان نقل بمعنی شایع بوده و همگان را قدرت تأدیه معانی بالفاظ فصیحه میسر نبوده، تنها غلط لفظی را ملاک جعل حدیث نمی توان دانست.لذا حافظ بن حجر نیز ملاک تشخیص موضوع و مجعول را فقط رکاکت معنوی می داند.

آری در آن صورت که راوی تصریح کند که بالفاظ صادره از معادن بلاغت، نقل نموده، و معذلک غلطهائی در ناحیه لفظ وجود داشته باشد، بناچار بایست حمل بر وضع و جعل حدیث کرد.

3 مفاد و معنی حدیث مخالف با عقل یا حس و مشاهده باشد بدانسان که تأویل آن ممکن نگردد چنانکه از عبد الرحمن بن زید نقل شده که وی از پدرش...از رسول خدا حدیث کرد که کشتی نوح دور خانه خدا طواف کرده آنگاه در مقام ابراهیم (ع) دو رکعت نماز گذارد.

4 طی حدیث درباره موضوعی بی اهمیت و کوچک مبالغاتی زیاد شده باشد.چنانکه بر بعضی مستحبات یا خواندن پاره ای عوذات و دعاها مبالغه ها رفته و گزافه ها گفته شده و چنانکه ما در سابق اشاره کردیم اینگونه احادیث بیشتر از ناحیه قصه گویان یا نویسندگان و گویندگان کم مایه وضع و نقل گردیده.مثل من صلی العصر اعطی ثواب سبعین نبیا.

5 ناقل حدیث کسی باشد که بدروغ و کذب مشهور و به وضع و جعل حدیث معروف باشد ⁽⁵⁾.

منتهی صدور حدیث از شخص دروغگو را به تنهائی نمی توان علامت جعل آن دانست همچنانکه بدون مؤیدی بر آن اعتماد نمی توان نمود.

6 مضمون حدیث، مخالف منقولات مسلم تاریخ باشد مثل حدیث رفع جزیه از یهود خیبر باستناد عهدی که در خیبر بدستور رسول اکرم توسط معاویه نوشته شده.زیرا معاویه در جنگ خیبر هنوز مسلمان نشده بود.

7 مخالفت با مقصد و هدف شارع.مثل حدیث: خیرکم بعد المأتین من لا زوجة له و لا ولد (بهترین مسلمان بعد سده دوم کسی است که زن و فرزند نداشته باشد) .

8 اشتمال حدیث بر اموریکه خلاف سیره و رفتار و گفتار عقلاء است.مثل حدیث: الدیک الابیض حبیبی و حبیب جبرئیل.یا حدیث: لو کان الارز رجلا لکان حلیما.

9 مخالفت حدیث با کتاب خدا یا مفاد حدیث متواتر مثل حدیث: ولد الزنا لا یدخل الجنة الی سبعة ابناء.که مخالف آیه شریفه

و لا تزر وازرة وزر اخری

است البته می توان گفت که آیه شریفه ناظر به حکم تکلیفی و حدیث ناظر به حکم وضعی است پس با هم تفاوت ندارند.

معرفی کتابهائی پیرامون واضعین حدیث

مشهور ترین کتاب، در زمینه احادیث موضوعه کتاب (الموضوعات) ابن جوزی (ابو الفرج عبد الرحمن بن جوزی) متوفای 597 ه است ⁽⁶⁾ که بیشتر مطالب آن از کتاب (الاباطیل جوزکانی) اخذ شده.

منتهی جوزکانی هر حدیثی که مخالف سنت نبوی دیده، موضوع شمرده.و چون ابن جوزی نیز احادیثی را از صحاح ست موضوع دانسته، جمعی چون حافظ بن حجر کتابهائی در جرح و تعدیل آن نوشته اند .

سیوطی نیز کتابی در پیرامون کتاب ابن جوزی نگاشته ⁽⁷⁾ نیز مطالب اصل کتاب (الموضوعات) را تلخیص و این خلاصه را به اللئالی المصنوعه مسمی ساخته ⁽⁸⁾.که در دو جلد در مصر چاپ شده است

دیگر از کسانی که در این فن کتاب نوشته محمد بن طاهر مقدسی هندی ملقب به (قتنی متوفای 986 ه) است.که (تذکرة الموضوعات) که در کراچی بچاپ سنگی انتشار یافته و (قانون الموضوعات) را نوشت (که در قاهره مصر چاپ شده) .

دیگر از کتابهای این فن اللؤلؤ المرصوع از آن ابو المحاسن قاوقچی و الموضوعات صنعانی است که هر دو (در یکجا) در مصر «قاهره» چاپ شده دیگر از کتب این فن، (الموضوعات الکبیر) از ملا علی قاری است که در کراچی چاپ شده است و الموضوعات الصغری بنام (المصنوع) از وی که در حلب بچاپ رسیده است.

پی نوشت ها:

1 این کتاب شریف در ایران و هند چاپ شده.در چاپ ایران حواشی مولی خلیل قزوینی نیز ضمیمه کتاب بطبع رسیده.

2 گرچه ما ضمن شرائط صحت حدیث بپاره ای از این علائم اشاره کردیم ولی چون موضوع مهم است و عنوان آن مختلف از تکرار بعض مطالب ناگزیریم.

3 ویرا از آنرو جامع می گفتند که علوم اسلامی را از امامان فن اخذ نمود.زیرا فقه را از ابو حنیفه و ابن ابی لیلی، و حدیث را از حجاج بن ارطاة و تفسیر را از کلبی و مقاتل .مغازی و جنگ های پیغمبر را از ابن اسحق آموخت، ابو حاتم درباره وی گوید: همه چیز در او جمع است مگر راستی.نامبرده در خلافت منصور قاضی مرو بوده است (میزان الاعتدال 4/279 .تقریب التهذیب 2/309) .

4 بنقل ذهبی از حاکم نیشابوری.

5 چنانکه از یکی از معروفین بوضع حدیث (سعد بن طریف) نقل شده فرزندش در حال گریه در مجلسی بر او وارد شد.پدر از سبب گریه اش سؤال کرد.گفت آموزگار مرا زده است.

بی مهابا حدیثی از ابن عباس نقل کرد که پیغمبر فرمود: معلمان فرزندان شما بدترین شمایند (علوم الحدیث) .

د کشف الظنون، قائمه .1906

7 و 8 کشف الظنون 2/ .190