نام عده ای از مشاهیر متکلمان اشعری را- که پس از پیشوای مذهب، در ترویج و تحکیم کلام اشعری نقش مهمی داشته اند- با شرح حال کوتاهی از آنان یادآور می شویم:
1- قاضی ابو بکر باقلانی (متوفای 403):
در بصره متولد شد و در بغداد وفات کرد. از قدمای متکلمان اشعری است که سعی بلیغی در ترویج مکتب اشعری داشت، چنانکه ابن خلدون درباره او گفته است:
«رهبری کلام اشعری را عهده دار شد، و به تهذیب آن پرداخت، و مقدمات عقلی را که ادله کلامی مبتنی بر آنها بود تاسیس کرد. . . ، ولی به دلیل مشابهت آنها با علوم فلسفی مورد توجه متکلمان (اشعری) قرار نگرفت » . (1)
برای او تالیفات بسیاری نقل کرده اند، ولی آنچه مطبوع و موجود است عبارتند از: «اعجاز القرآن » ، «تمهید الاوائل و تلخیص الدلائل » ، «الانصاف فی اسباب الخلاف » .
2- ابو اسحاق اسفرایینی (متوفای 418):
وی نیز از صاحب نظران بنام اشاعره بوده و در میان متاخرین آنان به لقب «استاد» معروف است، چنانکه باقلانی به لقب «قاضی » شهرت دارد. وی با قاضی عبد الجبار معتزلی معاصر بود و گفتگوی وی با عبد الجبار در حضور صاحب بن عباد معروف است. از آثار معروف و مطبوع وی کتاب «التبصیر فی الدین » است. (2)
3- عبد الملک جوینی معروف به امام الحرمین (متوفای 478):
جوینی در نیشابور به دنیا آمد و در همانجا به تحصیل علوم دینی پرداخت و در فقه شافعی و کلام اشعری مجتهد و صاحب نظر گردید. ابن اثیر گفته است: در سال 456 وزیر طغرل بیک سلجوقی برخی از فرق مذهبی از جمله اشاعره را دشمن داشت. بدین جهت جوینی خراسان را ترک کرد و رهسپار حجاز شد و مدت چهار سال در مکه و مدینه اقامت گزید و به کار تعلیم و پاسخگویی به سؤالات دینی پرداخت و از این روی به «امام الحرمین » شهرت یافت. آنگاه در عهد نظام الملک به نیشابور بازگشت و در مدرسه نظامیه به تدریس پرداخت.
وی در مساله جبر و اختیار، با نظریه اشعری مخالفت کرده و نظریه اختیار را بر پایه اسباب و علل طولی تحلیل نموده است، بدین جهت شهرستانی گفته است:
«وی این نظریه را از حکمای الهی اقتباس نموده و در پوشش کلام بیان کرده است » . (3)
معروف ترین آثار کلامی جوینی دو کتاب:«الشامل فی اصول الدین » و «الارشاد فی اصول الدین » است. ابن خلدون درباره جوینی و دو کتاب وی گفته است:
«پس از قاضی ابو بکر باقلانی، امام الحرمین ظاهر شد و کتاب «الشامل » را به طریق اشعری املا کرد و در آن به گستردگی سخن گفت. آنگاه ارشاد را در تلخیص آن نگاشت و مردم او را پیشوای عقاید خود برگزیدند. » (4)
4- امام محمد غزالی (5) متوفای 505):
در سال 450 هجری در حوالی طوس به دنیا آمد. برای تحصیل علوم دینی رهسپار نیشابور شد. پس از آشنایی با امام الحرمین، شاگرد او گردید. سپس با نظام الملک ارتباط یافت و به سال 484 هجری به استادی دانشگاه نظامیه بغداد منصوب شد، وی در سی و ششمین سال حیات خود دچار بحران فکری و روحی شدیدی شد. بدین جهت کرسی تدریس و محیط خانواده را رها کرد و مدت ده سال به تنهایی در بلاد اسلامی به سیر و سیاحت پرداخت و همه اوقات را به تامل و تفکر و ریاضت روحانی صوفیانه تخصیص داد، و غزالی در این مدت مشهورترین کتابهای خود و مخصوصا «احیاء علوم الدین » را تالیف کرد. در سال 499 از عزلت بیرون آمد و قصد نیشابور کرد و در نظامیه آنجا به تدریس مشغول شد. (6)
ولی پس از دو سال بار دیگر تدریس را ترک گفت و در طوس عزلت گزید و در سال 505 هجری در زادگاه خود وفات کرد.
غزالی درباره علم کلام دو برخورد کاملا متضاد دارد، زیرا در یک جا اشتغال به آن را به سبب آفاتی که از آن بر می خیزد تحریم کرده و جز برای دو گروه تجویز نکرده است: یکی کسی که شبهه ای در دلش پدید آمده و با سخنان موعظه آمیز و عادی و نیز اخبار منقول از رسول خدا صلی الله علیه و آله زایل نمی شود و دیگر کسی که خود گرفتار شبهه دینی نیست، ولی علم کلام را می آموزد تا بیماری فرد دیگری را که گرفتار شبهه گردیده است درمان نماید. ولی در جای دیگر آن را ستایش کرده و آموختنش را واجب دانسته و گفته است:
«علم توحید، اشرف و اجل و اکمل علوم است. این علم، ضروری و تحصیل آن همچنانکه صاحب شرع گفته (طلب العلم فریضة علی کل مسلم) بر همه عقلا واجب است » . (7)
جمع میان این دو نظر این است که بگوییم: نظر دوم وی متوجه خود علم کلام است، و نظر نخست او متوجه روش رایج متکلمان در بحثهای کلامی است که مبتنی بر دلایل جدلی بوده و در نتیجه از وصول به معارف توحیدی عاجز است.
5- فخر الدین رازی (متوفای 606):
یکی از متکلمان معروف اشعری است که افکارش مکتب اشعری را متحول کرد. وی در رشته های مختلف علوم عقلی و نقلی، مانند فلسفه، کلام، منطق، اخلاق اصول فقه، فقه، ریاضیات، نجوم، طب و. . . به تحصیل، تحقیق و تالیف پرداخت، ولی آثار کلامی او نسبت به سایر آثارش افزایش چشمگیری دارد که نشانه علاقه و مهارت بیشتر او در این رشته است. برخی از معروفترین آثار کلامی او عبارتند از: 1- الاربعین فی اصول الدین، 2- اساس التقدیس (تاسیس التقدیس) ، 3- شرح اسماء الله الحسنی، 4- محصل افکار المتقدمین و المتاخرین، که محقق طوسی آن را نقد کرده و به تلخیص المحصل یا نقد المحصل معروف است، 5- المطالب العالیه، که مفصل ترین اثر کلامی او است.
به گفته ابن خلکان به نقل از کتاب «تحصیل الحق فی تفصیل الفرق » ، وی علم کلام را از پدرش ضیاء الدین عمر آموخت، و او شاگرد ابو القاسم سلیمان بن ناصر انصاری بود که علم کلام را نزد امام الحرمین فرا گرفت، و امام الحرمین شاگرد استاد ابو اسحاق اسفرایینی و او شاگرد ابو الحسین باهلی از شاگردان ابو الحسن اشعری بود.
فخر الدین رازی از اصول و مبانی مکتب اشعری پیروی می کرد، ولی در استدلالهای خود از منطق و فلسفه استفاده بسیار کرد و از این نظر کلام اشعری را تحول و نیرو بخشید. (8)
6- عبد الکریم شهرستانی (متوفای 548):
وی به سال 479 در «شهرستان » واقع در خراسان متولد شد و پس از مسافرت به برخی بلاد اسلامی در مولد خود درگذشت. او مؤلف کتاب «الملل و النحل » است. این تالیف از مشهورترین کتب درباره ملل و نحل است. وی نیز از صاحب نظران بنام کلام اشعری است و کتاب «نهایة الاقدام فی علم الکلام » را در این فن تالیف کرده است.
7- عضد الدین ایجی (متوفای 756 یا 757):
در ایج واقع در جنوب اصطهبانات از نواحی شیراز متولد شد و در کرمان در گذشت. از مشاهیر متکلمان اشاعره است. از آثار معروف او یکی «المواقف فی علم الکلام » و دیگری «شرح مختصر الاصول » حاجبی است. میر سید شریف گرگانی بر کتاب مواقف شرح مبسوطی نگاشته که چاپ شده است. شرح مواقف به عنوان مشهورترین و معتبرترین متون کلام اشاعره به شمار می رود.
ایجی پیرو مکتب اشعری است، ولی در پاره ای از مسائل آرا و دلایل اشاعره را نقد کرده است. چنانکه در بحث صفات باری، دلایل سه گانه اشاعره بر اثبات زیادت صفات بر ذات را ناتمام دانسته، هر چند استدلال نافیان صفات زاید بر ذات را نیز نپذیرفته است. (9)
8- سعد الدین تفتازانی (متوفای 791 یا 793):
در روستای تفتازان از توابع شهر «نساء» واقع در خراسان به دنیا آمد و در سمرقند وفات کرد. زندگی خود را در راه کسب علم و معرفت و تدریس و تالیف سپری کرد و در فنون مختلف، به ویژه منطق، ادبیات و کلام به مدارج عالی دست یافت. کتاب معروف او در کلام «شرح المقاصد» است که از نظر جامعیت در کلام اشعری با «شرح المواقف » جرجانی رقابت می کند. دیگر کتاب معروف وی در کلام «شرح العقائد النسفیة » است. برجسته ترین اساتید تفتازانی در علم کلام یکی قاضی عضد الدین ایجی و دیگری قطب الدین رازی (متوفای 776) معروف به صاحب محاکمات بوده است.
9- میر سید شریف گرگانی (متوفای 816):
در روستای «تاکو» نزدیکی استرآباد متولد شد، و در شیراز درگذشت. از متکلمان معروف اشعری است و در دقت نظر بر تفتازانی برتری دارد. (10) شرح او بر مواقف ایجی از مشهورترین متون کلام اشعری است. از شاگردان قطب الدین رازی و از اساتید محقق دوانی است، که هر دو از متکلمان شیعی هستند. و قاضی نور الله وی را از متکلمان امامیه دانسته است.
10- علاء الدین قوشجی (متوفای 879):
در ریاضیات، هیئت و کلام صاحب نظر بوده است. شرح او بر تجرید الاعتقاد خواجه نصیر الدین طوسی مشهور است. شرح تجرید قوشجی نیز از جمله مصادر عقاید و آرای اشاعره قلمداد می گردد. نامبرده در پاره ای از مسائل مورد اختلاف امامیه و اشاعره آرای مصنف را نقد کرده است، ولی در برخی از آنها نیز تنها به شرح بسنده کرده است.
پی نوشت ها:
1- مقدمه ابن خلدون، ص 465.
2- روزی قاضی عبد الجبار نزد صاحب بن عباد رفت، چون ابو اسحاق اسفرایینی را آنجا دید گفت: «سبحان من تنزه عن الفحشاء» ، ابو اسحاق در پاسخ گفت: «سبحان من لا یجری فی ملکه الا ما یشاء» . (شرح المقاصد، ج 2، ص 145) .
3- الملل و النحل، ج 1، ص 99.
4- مقدمه ابن خلدون، ص 465.
5- غزالی به تشدید «زاء» منسوب است به غزال به معنای ریسنده پشم، و چون پدر غزالی از رشتن پشم و فروش آن ارتزاق می کرد به این نام شهرت یافت. غزالی بدون تشدید «زاء» منسوب است به قصبه غزال (زادگاه غزالی) . از این رو، غزالی هم به تشدید و هم به تخفیف، نقل شده است.
6- ر. ک: تاریخ فلسفه اسلامی، ص 242- 244، تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ج 2، ص 518- 521.
7- تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ج 4، ص 541.
8- برای آگاهی از تاریخ زندگی و حیات علمی فخر رازی به مقدمه کتاب «المباحث المشرقیه » رجوع کنید.
9- شرح المواقف، ج 8، ص 45- 46.
10- استاد مطهری در درسهای فلسفه خود به مناسبتی از او یاد کرده و چنین گفته است: «میر سید شریف واقعا مرد محققی بوده است، و عیب کارش شاید این است که اغلب حاشیه نویس است، ولی حواشی خیلی محققانه ای دارد» . (شرح مبسوط منظومه، ج 1، ص 274) .