آثار اسلامی مکه و مدینه

2- مسجد فتح

مهمترین مسجد از مساجد فتح مسجدی است که به نام مسجد فتح یا مسجد الاعلی و مسجد الاحزاب شهرت دارد.این مسجد بر روی کوه واقع شده است.

مسجد فتح بر روی کوهی قرار گرفته که پشت آن کوه مسیر حفر خندق در جنگ احزاب بوده است.در واقع این کوه محل استقرار رسول خدا-ص-در جریان جنگ احزاب بوده است. در آن مکان حضرت نمازهای یومیه خود را می خوانده اند و بعدها مانند موارد دیگر این مکان به مسجد تبدیل شده است. نکته مهم آن است که حضرت در این مکان دعا برای پیروزی سپاه کردند و این دعا مستجاب شد.روایت شده است که حضرت در روز دوشنبه دعا کردند و چهار شنبه شب بود که دعای حضرت مستجاب شده و احزاب شکست خورده مدینه را ترک کردند. ⁽¹⁾

این مسجد که نام دیگر آن مسجد الاعلی بوده از همان آغاز مورد عنایت مسلمانان بوده است. در این مسجد،بنا به نقل ابن شبه،دقیقا محلی که رسول خدا-ص-در آنجا دعا کرده اند،به صورت اسطوانه ای در صحن مسجد مشخص بوده است.

مسجد فتح حدود 24 متر مربع و ارتفاع آن حدود سه متر است.

این مسجد از مساجد مورد اعتنای مسلمانان به شمار می رود و در روایات اهل بیت و منابع شیعه،به نماز خواندن در آن،تاکید و سفارش فراوان شده است. ⁽²⁾ در روایت دیگری آمده که سوره فتح در این مسجد بر رسول خدا-ص-نازل شد.

از آنجا که مسجد فتح را با نام مسجد احزاب و مسجد خندق نیز می شناسند،طبعا باید با جنگ احزاب ارتباط داشته باشد نه با سوره فتح که در حدیبیه نازل شده است.

نام دیگر آن نیز«مسجد الاعلی »است،این مسجد در قسمت جنوبی(قبله)دارای شبستان و در قسمت شمالی دارای صحن است.عرض و طول آن به ترتیب 50/8 و 10 متر است.

پس از مسجد فتح،پنج مسجد دیگر قرار دارد که به ترتیب مکانی و بر اساس آنچه در نقشه آمده است،آنها را معرفی می کنیم.

3.مسجد فاطمة الزهراء-س-

درباره این مسجد نیز اطلاعات تاریخی قدیمی وجود ندارد.گویا در این حدود مسجدی به نام سعد بن معاذ بوده که یا از میان رفته و یا همین مسجد است.

از آنجا که این مساجد به عنوان مساجد سبع شهرت داشته،احتمال می رود که مسجدی مستقل با نام سعد بن معاذ وجود داشته است.

در حال حاضر مسجد حضرت فاطمه-س-دارای 5/7 متر طول و حدود 5/2 متر عرض است و محراب کوچکی نیز در آن وجود دارد.

4.مسجد امام علی بن ابی طالب-ع-

از میان شش مسجد موجود،همان گونه که از نقشه معلوم می شود،مسجدی نیز اختصاص به علی بن ابی طالب-ع-دارد.آنچه از مساجد سبع در متون قرون نخستین هجری یاد شده،تنها مسجد فتح،مسجد سلمان و مسجد علی بن ابی طالب-ع-است.برخی از محققان بر آنند مسجدی که اکنون به نام ابوبکر شهرت دارد همان مسجد علی-ع-است،کما این که مسجدی که با نام مسجد علی-ع-شناخته می شود،مسجد ابو بکر است.می دانیم که امیر المؤمنین-ع-نقشی بسیار اساسی و مهم در جریان غزوه احزاب داشته و طبعا به نام او و سلمان،مسجدی از قدیم در این دیار باقی مانده است. ⁽³⁾

گذشت که مسجدی نیز به نام امیر مؤمنان-ع-در مناخه،در نزدیکی مصلی وجود دارد و گویا امام در آنجا(در جریان محاصره عثمان)نماز عید را برگزار کرده است.

5.مسجد سلمان

یکی دیگر از مساجد این ناحیه،مسجدی است منسوب به سلمان فارسی.سلمان با پیشنهاد کندن خندق،نقش مهمی در جنگ احزاب داشته است.این مسجد در گذر زمان آباد شده و مورد عنایت زائران حرم نبوی بوده است.مورخان و سفرنامه نویسان نیز به وجود آن اشاره کرده اند.این مسجد دارای شبستان و صحن است و 50/8 متر طول و 7 متر عرض دارد.در منابع شیعی آمده است که در مسجد سلمان فارسی نماز خوانده شود. ⁽⁴⁾

6.مسجد ابو بکر

پایین تر از مسجد سلمان،مسجد ابوبکر قرار دارد.این مسجد نیز بر زمینی مرتفع قرار گرفته که با پشت سر گذاشتن چند پله می توان به آن رسید.ساختمان این مسجد،همانند مسجد فتح از دوره عثمانی باقی مانده است و اصلاحاتی در آن صورت گرفته است.

مسجد دیگری نیز منسوب به ابو بکر در مناخه و در فاصله نزدیک با مسجد مصلی قرار دارد. محتملا این مسجد همانند برخی از مساجددیگر همین منطقه به دست عمر بن عبد العزیز ساخته شده است.مساحت این مسجد در حدود 200 متر مربع است.

7.مسجد عمر

مسجد دیگر این منطقه که پایین تر از مسجد ابو بکر(جنوب شرقی آن)قرار گرفته،مسجد منسوب به عمر است.به نوشته یک محقق،تا قرن نهم هجری،هیچ نشانی از این مسجد در منابع دیده نشده است.همو احتمال قریب به یقین داده که مسجد اندکی قبل از سال 1303 قمری ساخته شده است.مساحت مسجد عمر 123 متر مربع است.به نام همین خلیفه مسجدی نیز در مناخه وجود دارد.

مسجد ذباب

ذباب نام کوه کوچکی است حد فاصل میان کوه احد و کوه سلع.این منطقه از مراکز استقرار نیروهای مسلمان در جریان جنگ احزاب بود.در بالای کوه ذباب،چادری برای رسول خدا-ص-نصب شده بود که از آنجا عملیات مقدماتی مسلمانان در کندن خندق و تعیین جایگاه آن نیروها را نظارت می کرد.در محل این چادر که نمازگاه رسول خدا-ص-در آن ایام نیز بود،مسجدی بنا گردید که نام همان کوه،یعنی ذباب،بدان داده شد.

این سیره حسنه مسلمانان بود که هر کجا رسول خدا-ص-نماز می گزارد،مسجدی می ساختند و این مساله اعتقاد عمیق صحابه،تابعین و نسلهای مسلمان را به مساله تبرک نشان می دهد.نام دیگر این مسجد را«مسجد الرایه »گفته اند،گویا بدان سبب که پرچم اسلام بر بالای کوه بر افراشته بوده است.مسجد ذباب بسیار کوچک است و طول و عرض آن از چهار متر تجاوز نمی کند.

مسجد ثنیة الوداع

ثنیة الوداع به مدخل ورودی شهر اطلاق می شود;جایی که از مسافران استقبال به عمل می آید.مدینه دارای دو ثنیه بوده است;یکی به سمت مکه و دیگری به سوی شام.آنچه اکنون باقی مانده و جای آن مشخص است،مدخل شام است که در جاده احد قرار دارد.در این مسیر، در قسمت غرب آن،کوههای سلع و ذباب و در سمت راست آن مسجد ثنیة الوداع قرار دارد. رسول خدا-ص-در بازگشت از تبوک،در اینجا مورد استقبال قرار گرفته است.نوجوانان شهر در مراسم استقبال این شعر را می خواندند که:

طلع البدر علینا من ثنیات الوداع وجب الشکر علینا ما دعی لله داع جئت شرفت المدینة مرحبا یا خیر داع

در روایتی دیگر آمده که این شعر در ابتدای ورود رسول خدا-ص-به محله بنی النجار در آغاز هجرت سروده شده است.بنای فعلی این مسجد،مربوط به دوره سعودی است.

مسجد بنی حرام الکبیر

گفته اند رسول خدا-ص-به خانه های انصار می آمد و در آنجا نماز می گزارد.در این که رسول خدا-ص-در مسجد بنی حرام نماز خوانده یا نه،اختلاف وجود دارد.این مسجد در شعب بنی حرام،در غرب کوه سلع و در قسمت راست جاده ای که به سمت مساجد فتح می رود،واقع شده است.

مسجد سقیا

این مسجد در حره سقیا قرار داشته و طبق روایتی،رسول خدا-ص-در آنجا از آب چاه سقیا وضو گرفته و برای مردم مدینه دعا کرده است.همچنین گفته اند که رسول خدا-ص-در مسیر حرکت به بدر در آنجا تامل کرده و پس از سان دیدن از سپاه،افراد کم سن و سال را بازگرداند. در این باره که آیا این مسجد باقی مانده یا از بین رفته است دو نظر وجود دارد.برخی بر این باورند که این مسجد از بین رفته و برخی آن را باقی می دانند.

در داخل محوطه بزرگ ایستگاه عنبریه که در گذشته ایستگاه قطار شهر مدینه بوده،در گوشه ای از آن،مسجدی است بسیار کهنه و کثیف.این مسجد در آثار تاریخی،با نام مسجد سقیا شناخته شده;جایی که رسول خدا-ص-هنگام رفتن به بدر،در آنجا تامل کردند.در یکی از نوشته های تاریخی متاخر درباره محل آن آمده است که مسجد سقیا در داخل محوطه ایستگاه قطار در عنبره،در قسمت جنوب شرقی آن قرار دارد. ⁽⁵⁾ وقتی ما به داخل این مسجد رفتیم مشاهده کردیم که در داخل آن سه اتاق در عرض هم و محرابی در اتاق وسط قرار دارد. طول مسجد با دیوار 12 متر و عرض دیوار 4 متر.متاسفانه به دلیل بی توجهی به آن بسیار کثیف و دور از شان یک مسجد بود.

مسجد عروه

این مسجد در وادی عقیق قرار گرفته است.رسول خدا-ص-در این مسجد نیز نماز گزارد.گویا بعدها مسجد بزرگی بر جایگاه قدیمی آن ساخته شده است.

مسجد مالک بن سنان

این مسجد نیز در توسعه غربی مسجد از میان رفته است.روایت شده که رسول خدا-ص-در کنار این مسجد دعا می خوانده است.

مسجد فاطمه صغری،فرزند امام حسین-ع-

این بانو پس از آن که از منزل حضرت فاطمه-ع-به دلیل تخریب آن برای مسجد بیرون رانده شد،به خانه دیگری در آمد که بعدها به نام مسجد فاطمه معروف شده و در توسعه غربی مسجد از میان رفته است.

مسجد المنارتین

این مسجد در راه عقیق قرار گرفته و رسول خدا-ص-در محل آن نماز گزارده است.

مسجد فیفاء الخیار

پیامبر-ص-در غزوه العشیره در محل فیفاء الخیار،نماز گزارد و با اصحاب در آنجا غذا خورد. آثار این مسجد نیز در توسعه دانشگاه اسلامی مدینه از میان رفته است.

مسجد بلال بن ابی رباح

این مسجد تا قبل از تخریب در محل دار الحکومه بوده است.در محل آن،رسول خدا-ص-نماز عید را برگزار کرده و بلال نیز در آنجا نافله می خوانده است.

مسجد المغسله

این مسجد با نام مسجد بنی دینار نیز شناخته می شود.ابن شبه نوشته است که رسول خدا-ص-بارها در این مسجد نماز خوانده است.این مسجد اکنون در منطقه ای قرار دارد که آن را«مالحه »نامند و خانه های زیادی اطراف آن را گرفته است. ⁽⁶⁾

بقیع و اماکن متعلق به آن

قبرستان بقیع

یکی از پر خاطره ترین مکانهای مدینه،بقیع است;جایی که نخست آن را بقیع الغرقد می نامیدند.«غرقد»نوعی درخت بوده که در گذشته،در محل این قبرستان و یا در کنار آن قرار داشته و محتملا به تدریج با گسترش قبرستان،آن درختها-که به نظر برخی توتستان بوده-از میان رفته است.بقیع پیش از اسلام،گورستان مردم یثرب بوده و پس از اسلام نیز به عنوان مهمترین گورستان مدینه شناخته شده است.این گورستان با وسعت نسبتا زیاد خود،در طول قرون مختلف اسلامی مدفن صحابه،تابعین و مهمتر از همه،چهار تن از امامان-علیهم السلام-بوده و از این رو محل زیارت تمامی زائران مدینه منوره است.بقیع در ناحیه شرقی مسجد النبی و تقریبا در فاصله دویست متری آن قرار دارد.این قبرستان تا یکصد سال پیش خارج از حصار قرار داشت،اما اکنون تقریبا در میان شهر مدینه واقع شده و با چهار خیابان محاصره گردیده است;ستین،عبد العزیز،ابی ذر،باب العوالی.

بقیع در زمان رسول خدا-ص-نیز زیارتگاه بوده و آن حضرت برخی شبها خانه را ترک کرده و تنها به بقیع می رفته و در آنجا به راز و نیاز با خدا می پرداخته است.برخی دختران آن حضرت و نیز برخی از یاران نزدیکش در بقیع مدفونند;کسانی چون عثمان بن مظعون که از صحابی مورد علاقه رسول خدا-ص-بود.

قبرستان بقیع تا قبل از تسلط آل سعود،قبه های متعددی داشت که بر روی قبور خاصی ساخته شده بود.اما اکنون به صورت فضای باز و ساده ای در آمده است و قبرها جز نشانی ساده،به صورت سنگی که بالای سر آنها گذاشته شده،چیزی ندارد.با وجود این،تعلق خاطر مسلمانان به مدفون شدگان بقیع باعث گردیده است تا قبر عده ای از بزرگان مدفون،مشخص باقی بماند;گرچه به مرور زمان،قبور صدها بلکه هزاران تن از صحابه و تابعین به دست فراموشی سپرده شده و قبر آنان نا مشخص مانده است.

سفرنامه ها و کتابهای تاریخی که در قرون مختلف به نگارش در آمده است حکایت از اعتنای کامل زائران حرم نبوی به این قبرستان می کند.مسلمانان از هر فرقه و مسلک پس از زیارت خیر البشر به زیارت مدفون شدگان در بقیع می آمده و خاطره پر شکوه عصر نخستین اسلامی و مظلومیت امامان را زنده می کرده اند.متاسفانه این قبور به دلیل عقاید خاص حاکمان جدید عربستان تخریب گردیده و باعث دلخوری جمعیتهای میلیونی مسلمانان زائر و غیر زائر دنیای اسلام شده است. تخریب این قبه ها البته از روی توجه به ساده زیستی نبوده است!

مدفون شدگان در بقیع

قبر امامان شیعه

مهمترین دفن شدگان بقیع از دیدگاه شیعیان،چهار تن از امامان معصوم هستند که در کنار یکدیگر به خاک سپرده شده اند.

1.امام مجتبی-ع-

ریحانه رسول خدا-ص-،حسن بن علی-ع-،در پانزدهم رمضان سال سوم هجرت به دنیا آمد. وی و برادرش امام حسین-ع-مورد علاقه شدید رسول خدا-ص-بودند و به عنوان فرزندان آن حضرت شناخته می شدند.امام مجتبی-ع-بعد از رسول خدا-ص-،در کنار پدرش امیر مؤمنان-ع-،در جنگهای جمل،صفین و نهروان شرکت کرد.پس از شهادت امیر مؤمنان-ع-،با نصب پدرش،مردم عراق با او بیعت کردند،اما به دلایل متعددی وی را همچون پدرش در جنگ با معاویه تنها گذاشتند.او نیز به اجبار حکومت را رها کرد و عازم مدینه شد.این رخداد در سال 41 هجری قمری اتفاق افتاد.پس از آن،امام مجتبی-ع-به مدت ده سال در مدینه با شیعیان خود مرتبط بود.وی اسوه اخلاق بود و بارها اموال خویش را نصف کرد و نیمی از آن را در راه خدا بخشید.عاقبت به توطئه معاویه و به دست همسر نابکارش که دختر اشعث بن قیس بود،مسموم شد و به شهادت رسید.مردم مدینه در سوگ آن امام به ماتم نشستند.امام علاقه مند بود تا در کنار جدش رسول خدا-ص-به خاک سپرده شود;اما مروانیان با همکاری شخصی که ادعای مالکیت زمینی را داشت که رسول خدا-ص-در آنجا مدفون شده بود،مانع این کار شدند;لذا آن حضرت را در بقیع به خاک سپردند.

2.امام سجاد-ع-

امام سجاد-ع-چهارمین امام شیعه است.او در سال 38 قمری متولد شد و دوران رشد خود را در عهد امامت امام مجتبی-ع-و پدر خود حسین بن علی-ع-سپری کرد.در کربلا حاضر شد، اما به دلیل بیماری نتوانست در جنگ شرکت کند.پس از آن قریب سی و چهار سال;یعنی تا سال 94 قمری،رهبری شیعه را بر عهده داشت.این دوره،دوره ای سخت بود و شیعیان به شدت تحت فشار امویان قرار داشتند.آن حضرت از راههای گوناگون توانست شیعیان خالص را در اطراف خویش گرد آورد و راه را برای فرزندش امام باقر-ع-باز کند.از مهمترین یادگارهای امام سجاد-ع-دعاهای آن حضرت است که مشحون از مفاهیم عالی اخلاقی و عبادی و سیاسی است و پس از قرآن و نهج البلاغه،یکی از مهمترین متون دینی ما به شمار می آید.

امام سجاد-ع-در سال 94 ق.به تحریک ولید بن عبد الملک مسموم گردید و به شهادت رسید و در کنار امام مجتبی-ع-در بقیع مدفون شد.

3.امام باقر-ع-

آن حضرت پنجمین امام شیعه است و در سال 58 قمری به دنیا آمد و تا سال 94 قمری در کنار پدرش در مدینه زندگی می کرد.پس ازرحلت پدر،رهبری شیعه را در دست گرفت و به جهت شهرت علمی و فقهی خویش،شاگردان فراوانی گرد او جمع شدند.آن امام را به دلیل همین علم و دانش «باقر العلوم »;یعنی شکافنده علوم لقب دادند.جابر انصاری،از آخرین صحابه بر جای مانده،سلام رسول خدا-ص-را به او رساند و امام را بوسید.امام در اوج نزاعهایی که میان عالمان مدینه بر سر مسائل اعتقادی و احکام فقهی در گرفته بود،خطوط روشنی را در فقه تبیین کرد که تکیه گاه شیعیان در مذهب اصیل شیعه است.

امام باقر-ع-در سال 114 یا 117 ق.به تحریک هشام بن عبد الملک به شهادت رسید و در کنار پدرش حضرت سجاد-ع-در بقیع دفن شد.

پی نوشتها

1-تاریخ المدینة المنوره،ج 1،ص 60

2-بحار الانوار،ج 20،ص 230

3-در بحار الانوار،ج 20،ص 230،از مسجد امیر المؤمنین-ع-یاد شده است.

4-بحار الانوار،ج 97،ص 225

5-المعالم الاثیر فی السنة و السیره،ص 254

6-تصویر آن را بنگرید در تاریخ معالم المدینة المنوره،ص 116