گروه تاریخ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی
آستان قدس رضوی نهادی کهن و مقدّس است که از دوران گذشته، علاوه بر فعالیتهای مذهبی و دینی، در زمینه خدمات اجتماعی، درمانی و فرهنگی هم فعال بوده است. بخشی از فعالیتهای فرهنگی آستان قدس مراکز آموزشی بوده که توسط این نهاد اداره می شده است. مکتبخانه ها به عنوان اولین پایه تحصیلی کودکان از جمله این مراکز است که نقشی بسیار مهم در شکل گیری جنبه های علمی و فرهنگی افراد جامعه در گذشته داشته و به مثابه پایه ابتدایی در نظام آموزشی امروز عمل می کرده است.
با مطالعه در پیشینه پیدایی مکتبخانه ها در اطراف بارگاه مطهر رضوی، شاید بتوان مکتبخانه اطفال ایتام را قدیم ترین مکتبخانه دانست. این مرکز آموزشی بنا به دستور شاه طهماسب، دومین پادشاه صفوی که در سالهای 930 تا 984ق حکومت کرده است، در مشهد و در مجاورت حرم مقدس امام رضا علیه السلام تأسیس گردید(2).
مطابق این دستور می بایست در این مکتبخانه چهل پسر و چهل دختر یتیم زیر نظر معلّمان مرد و زن شیعه مذهب و پرهیزگار تحصیل کنند و از نظر لباس و سایر مایحتاج به رایگان تأمین شوند و هنگامی که به سن بلوغ رسیدند هر یک با دیگری ازدواج کرده، به جای آنها طفلان یتیم دیگری بیاورند(3).
از تاریخ دقیق صدور این دستور و نحوه اجرای آن و چگونگی تأسیس این مکتبخانه مدرکی در دست نیست، ولی با توجّه به اسناد ارزشمندی که در اداره اسناد کتابخانه آستان قدس موجود می باشد، معلوم می گردد که ظاهرا این مکتبخانه پس از صدور فرمان شاه طهماسب صفوی، تشکیل شده و تا پایان دوره قاجار به کار خود ادامه داده است. امّا با کمال تعجب، در هیچ یک از منابع بازمانده از این دوره تا دوره ناصری اشاره ای به آن نشده است. تنها در دوره ناصرالدین شاه در کتاب ظفرنامه عضدی(4) تألیف غلام حسین بن مهدی خان زندی شیرازی، از این مکتبخانه و موقوفات آن نام برده شده است. و به دنبال آن در کتاب فردوس التواریخ(5) که معاصر با ظفرنامه عضدی نوشته شده، نکاتی را، آن هم به شکل تکرار درباره این مکتبخانه آورده است. بعد از آن دوباره با فقر منبع درباره این مکتبخانه روبه رو هستیم و عمده آگاهی و اطلاع ما بر اساس اسناد و موقوفاتی است که در این باره در مدیریت اسناد سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد و مطبوعات و دفتر کل موقوفات آستان قدس رضوی موجود می باشد و این مقاله با تکیه بر این اسناد و موقوفات نوشته شده است.
قدیم ترین سند در این باره مربوط به سال 1012ق است. این سند، قبض پرداخت مبلغ شش تومان و هفتاد و چهار دینار رایج خراسان از محل درآمدهای آستان مقدسه رضوی به معلّم و شاگردان مکتبخانه ایتام می باشد. این سند به شماره 22799 در آرشیو مدیریت اسناد موجود است.
استنساخ سند
زینا للسیادة و للنقابة و الایالة و العمارة و الحکومة و العظمة و الحشمة و العز و الاقبال قاضی سلطان الحسینی المتولی
غرض از تحریرات سطور شرعیة القواعد آن است که مبلغ شش تومان [و] هفتصد و چهل دینار رایج خراسان از جمله وجوه تصدق نواب کامیاب اشرف اقدس که در وجه ایتام و معلّم ایتام حسب الحکم جهان مطاع آفتاب شعاع [مقرر شده] به معی وکیل معین نواب سیادت و نقابت پناه اسلام ملاذی ملجأ المساکین واصل جماعت مذکوره ذیل شد و این چند کلمه حسب القبض قلمی شد تا به وقت حاجت سند بوده باشد. تحریرا به تاریخ 27 شهر محرم الحرام سنه 1012.
میرزا حسن ولد مرحومی میر عبداللّه 2500 دینار
میر محمّد ولد میر ابراهیم2500 دینار
محمّد رضا ولد مرحومی مولانا محمد2500 دینار
محمّد ولد مولانا حسن علی2100 دینار
محمّد مؤمن ولد مولانا صالح1700 دینار
محمّد حسن ولد مرحومی محمّد تقی 1400 دینار
محمّد علی [ولد] مهدی1500 دینار
محمّد سعید ابن اکبر1700 دینار
حاجی ولد عوض1500 دینار
[وجیه] اللّه ولد محمّد طالقانی1100 دینار
اسکندر1500 دینار
علی اکبر و علی اصغر ولدان میر حسن خان [سوار]500 دینار
میر اشرف ولد مرحومی میر محسن2100 دینار
حاجی محمّد (ناخوانا)2100 دینار
محمّدیوسف و ابوطالب ولدان مرحومی مولانامحمد[7600 دینار]
محمّد صالح ولد مرحومی علی رضا1400 دینار
محمّد [رضا] ولد مرحومی مولانا محمّد تقی علمدار1500 دینار
محمّد ولد مرحومی قاسم [میکائیل]1700 دینار
(ناخوانا) ولد مرحومی محمّد رضا1400 دینار
عبدالباقی ولد میر محمّد رضا1500 دینار
درویش ولد درویش حسین1500 دینار
محمّد علی و نجیب ولدان مرحومی مولانا شکر اللّه دامغانی
3100 دینار
قادر محمّد ولد محمّد رضا نصر400 دینار
محمّد صالح ولد یار علی1100 دینار
محمّد شریف (ناخوانا)1400 دینار
عوض ولد اسداللّه 1400 دینار
محمّد ولد مرحومی شاهوردی1500 دینار
فضائل مآب مولانا یار علی معلم8000 دینار
عبداللّه حاج عبدالحی (ناخوانا)1700 دینار
شکراللّه ولد غلام علی1400 دینار
حاشیه سند
اعتراف نمود فضیلت پناه مولانا یارعلی معلّم ایتام که مبلغ مذکور را اخذ نموده است که تسلیم جماعت ایتام مذکور نماید بمعی فضیلت پناه حکیم محمّد باقر شربت دار سرکار فیض آثار به تاریخ مذکور فی المتن
سجع مهر دایره ای شکل: [ناخوانا] .
پشت سند
جناب رفعت پناه مستوفی الملکی مبلغ مذکور ضمن را از جمله وجوه تصدقی که حسب الحکم جهان مطاع عالم مطیع در وجه ایتام مقرر شده در معامله سنه توشقان ئیل [سال خرگوش] تنخواه از بابت وجوه اعراب بیچاره که حواله قاسم علی تحویلدار نقدی نوشته شد.
سجع مهر [دایره ای شکل]:
عبده تقی الدین محمّد الحسینی
حاشیه سمت راست بالای سند:
قبض تصدقی ایتام
قسمت پایین سند:
از قرار واقع (ناخوانا) موافق این برات نویسند
قسمت سمت راست پایین سند:
نوشته شد
ظاهرا تا قبل از سال 1120ق که اولین وقفنامه برای این مکتبخانه نوشته شد، هزینه های آن از محل عواید و درآمدهای حرم سرکار فیض آثار رضوی تأمین می شد. این هزینه ها شامل حقوق و مواجب معلّم و دستیارش که اصطلاحا خلیفه نامیده می شد، به اضافه غذا و لباس و کمک هزینه تحصیلی اطفال یتیم این مکتبخانه بود(6).
استنساخ سند
شمسا لفلک للسیادة و النقابة و النجابة و الهدایة و الایالة و الحکومة و الشوکة و الحشمة و للنصفة و العظمة و المعدلة و للعز و الاقبال قاضی سلطان الحسینی و المتولی
قبض صادر و قبول نمود تقوی و ورع شعاری مولانا یار علی و میرزا حسن خلیفه و جماعت ایتام و مستحقین مذکوره مفصله ضمن که واصل ایشان شد از بابت وجوه تصدق ایتام و غیره در معامله سیچقان ئیل [سال موش] از سرکار فیض آثار به معی وکلاء بندگان نواب مستطاب معلی القاب عالی حضرت سیادت و نقابت منقبت نجابت و هدایت مرتبت ایالت و حکومت پناه شوکت و جلالت دستگاه عالی جاه شمس الاسلام و المسلمین عون الضعفاء و المساکین مبلغ سیزده تومان و پنج هزار دینار رایج خراسان نصفه شش تومان و هفت هزار و پانصد دینار و این چند کلمه بر سبیل قبض قلمی شد. فی شهر شوال ختم بالخیر و الاقبال سنه احدی عشرین و الف.
بر وجه مسطور ضمن مبلغ مذکور واصل جماعت مفصله شد. کتب الداعی للدولة الابدیة حسن داود الخادم
سجع مهر [بیضی شکل]:
عبده (ناخوانا) حسن الخادم
حاشیه سند
این مبلغ مذکور به موجب تفصیل ضمن واصل جماعت مذکور شد العبد الاقل یار علی
سجع مهر [هشت گوش]:
این مبلغ مذکور به موجب تفصیل ضمن واصل جماعت مذکور شد العبد الاقل یار علی
سجع مهر [هشت گوش]:
عبده یارعلی
پشت سند
[جمع13] تومان و 5000 دینار خراسان
مولانا یار علی معلّم1200 دینار
میرکمال الدین ولد میر حسین960 دینار
میرزا حسن خلیفه500 دینار
میرزا محمّد تونی1800 دینار
محمّد صالح ولد ملایار علی1000 دینار
محمّد علی ولد حافظ شکراللّه دامغانی1020 دینار
میرزا اشرف ولد ملا محمّد شریف گلستانی1500 دینار
عباس قلی900 دینار
محمّد علی ولد ملا قاسم960 دینار
محمّد صالح ولد علیدوست960 دینار
محمّد علی ولد استاد قنبر960 دینار
حیدر ولد درویش علی960 دینار
مظفر ولد براتی960 دینار
ملک محمّد ولد حافظ مولتانی960 دینار
رضا قلی960 دینار
درویش عبداللّه نبیره درویش علیدوست960 دینار
محمّد علی960 دینار
[چراغ]960 دینار
محمّد مؤمن ولد قاسم (ناخوانا)960 دینار
محمّد علی ولد (شوقی)960 دینار
محمّد علی ولد ترابی960 دینار
محمّد محسن ولد شیخان960 دینار
محمّد تقی ولد شمس نجار960 دینار
میر صالح ولد میر تقی960 دینار
نوروز قلی960 دینار
محمّد اشرف960 دینار
نبیره های میر علی اصغریه اسم میر قاسم و میر هاشم1920 دینار
محمّد باقر960 دینار
امام ولد غلامحسین و جبار قلی برادر او بوده1500 دینار
محمّد رضای درویش فرج960 دینار
عبداللّه نور اللیل960 دینار
[پناه] محمّد برادر او960 دینار
حاجی محمّد ولد ملا احمد960 دینار
پناه میرک برادر او960 دینار
قاسم استرآبادی960 دینار
غلامعلی کشمیری960 دینار
محمّد قلی ولد قادر علی1300 دینار
میر حسن کشمیری960 دینار
محمّد مصلح نبیره خواجه حیدر...1300 دینار
محمّد رضا ولد استاد [ امین سراج]960 دینار
محمّد هاشم ولد محمّد قاسم960 دینار
محمّد رضا ولد ملا حیدر براتی960 دینار
حاجی [علی] ولد محمّد بنا960 دینار
حسنعلی ولد ملا غلام960 دینار
محمّد صالح گداعلی960 دینار
محمّد حبیب ولد حافظ نصر کشمیری960 دینار
محمّد طاهر و محمّد علی ولدان حافظ (عبد)1920 دینار
درویش رضا مهماندار ایتام1000 دینار
درویش غلامعلی سبزواری960 دینار
درویش رضی960 دینار
میرزا محمّد میرزا اصغر1300 دینار
میر عبداللّه 3600 دینار
خواجه شیخ لطف اللّه 1800 دینار
[شیخ [عبدالمهدی300 دینار
امام وردی960 دینار
مولانا شمس600 دینار
درویش [لنگر [کابلی960 دینار
پسران درویش سبز علی960 دینار
میر مرعشی1300 دینار
میر مراد3000 دینار
میر فولاد2000 دینار
مولای حاجی300 دینار
ضعیفه حسب الامر فرموده میرزا الخ الرضوی2000 دینار
مقرب حضرت امام موسی علیه السلام 1480 دینار
درویش خانی960 دینار
(ناخوانا) درویش امامقلی [سراج] به اسم دوست محمد960 دینار
اسکندر مشرف960 دینار
ولد حافظ جواد3600 دینار
ضعیفه یتیم ملا720 دینار
میر رضا1000 دینار
شخصی کور360 دینار
اولاد امیر قوام الدین600 دینار
محمّد زمان نیشابوری960 دینار
یادگار حسن960 دینار
میر محمّد باقر300 دینار
[شیخ [عباس800 دینار
محمّد باقر360 دینار
محمّد شریف و مولانا حسین2000 دینار
ملا غدیر4960 دینار
جماعت مستحقین که نموده مستوفی الملک خواجه امینا تحویل نموده
3600 دینار
صبیه میر حاجی حسن گلستانی600 دینار
میر ملا300 دینار
ملا باقر1300 دینار
ضعیفه های کور دو نفر820 دینار
شیخ علی300 دینار
میر حسن کلباسی280 دینار
میر [زواره]300 دینار
علی خان1300 دینار
مولانا محمد600 دینار
میر حسن ساکن مسجد240 دینار
دوست محمد1300 دینار
ملا حسن1300 دینار
مولانا شاهرضا1000 دینار
میر محمّد محمد960 دینار، 120 دینار
ملا علی1300 دینار
درویش عبداللّه 1300 دینار
شیخ لطف اللّه 1000 دینار
حاشیه بالای سند
قبض وجوه تصدقی در وجه ایتام
رفعت پناه مستوفی الملک چون حسب الحکم جهان مطاع آفتاب ارتفاع همه ساله مبلغی معین در وجه ایتام جماعت مستحقین مقرر است و مبلغ سیزده تومان و پنج هزار دینار وجه خراسانی در حضور حضرات عالیات جلالت مآب رفیع الدرجات مذکور قسمت شده از بابت تحویلی خواجه قاسم علی خازن برات نوشته شد.
سجع مهر [دایره ای شکل]:
عبده تقی الدین الحسینی
محل مکتبخانه در این سالها دقیقا روشن نیست در کجا واقع بوده است و در اسناد نیز به محل تشکیل آن اشاره ای نشده است. امّا آن طور که از قراین برمی آید، احتمالاً در صحن مقدس عتیق تشکیل می شده است.
در سال 1120ق محمود بیکا ناظر بیوتات آستان مقدسه، بخشی از دارایی و املاک خود همچون مزرعه محراب خان و قنات درویش بیگ را با شرایطی، وقف بر این مکتبخانه کرد. از جمله شرایط وقفنامه آن است که کودکان تحت تعلیم می باید چهل نفر یتیم سادات صغیر باشند و اگر این تعداد کامل نشد، کودکانی که از طرف مادر سید هستند، شامل این وقفنامه می شوند و اگر باز هم این تعداد تکمیل نشد، از ایتام شیعه اثنی عشری تعداد را تمام نمایند. معلّم آنها نیز شخص متدیّن و صالح و دیندار باشد و البته سید بر غیر سید برتری دارد و باید چونان پدری شفیق و دلسوز درباره کودکان رفتار نماید. اطفال پس از رسیدن به سن بلوغ، دیگر نمی توانند از مزایای این وقفنامه بهره مند شوند و در عوض در صحن مقدّس می توانند به شغل معلّمی مشغول شوند و باید به جای آنها، اطفال صغیر دیگری را برگزینند.
بر اساس این وقفنامه سالانه به هر کودک دو دست قبا، دو دست پیراهن، دو دست زیرجامه، دو عدد کلاه، دو جفت کفش و یک شال کمر داده می شد. غذای کودکان شامل نان و برنج بود که هر روز مقدار یک چارک نان به وزن تبریز و یک چهار یک برنج داده می شد و در هر ماه به هر کودک صد دینار تبریز برای انجام امور شخصی نظیر استحمام و اجرت لباسشویی پرداخت می شد. حقوق معلّم نیز در سال دو تومان و پنج هزار دینار تبریزی بود.
این وقفنامه که به شماره 1 در بخش نسخ خطی کتابخانه مرکز آستان قدس رضوی نگهداری می شود، سرآغازی بود بر عمل خیر وقف نسبت به این مکتبخانه و به دنبال این وقفنامه، نیکوکاران دیگری نیز بخشی از درآمد خود را متوجه این کانون تحصیلی نمودند.
نکته قابل توجّه آن است که پس از وقفنامه مرحوم بیکا، تغییراتی در این مکتبخانه به وجود آمد. از جمله نام مکتبخانه تغییر یافت، به طوری که در اکثر اسناد با عنوان مکتبخانه اطفال ایتام سادات از آن نام برده می شود. از آنجا که محل تشکیل این مکتبخانه در صحن مقدّس عتیق بود، در برخی اسناد از آن به مکتبخانه صحن مقدّس عتیق و یا مکتبخانه سرکار فیض آثار یاد شده است.
مطابق اسناد بر جای مانده، هر ماهه مبلغی به عنوان مخارج نان و خورش اطفال به مکتبخانه داده می شد(7) و نیز در برخی سالها حقوق معلّم مطابق آنچه در وقفنامه مرحوم بیکا آمده است، پرداخت می شد(8) و در بعضی سالها این مبلغ تغییر کرده و بیشتر می شد و در کنار آن مقداری نیز گندم به معلّم داده می شد. معلّم این مکتبخانه علاه بر حقوق و جیره سالانه، از طرق دیگری نظیر نایب الزّیاره بودن و تلاوت قرآن جهت مرحوم واقف درآمدهایی داشت(9).
در برخی سالها از محل محصول گندم مزرعه محراب خان موقوفه محمود بیکا، گندم و نان به اطفال داده می شد(10). ظاهرا اطفال علاوه بر نان و خورش هر روزه، در شبهای جمعه مقرری نان و گوشت داشتند. این نان و گوشت به عوض غذای روز جمعه که مکتبخانه تعطیل بوده است، به آنان داده می شد(11). کاغذ و قلم و مرکب از اقلام دیگری بود که به کودکان مکتبخانه تعلّق می گرفت(12).
استنساخ سند
انجام مهمات و معاملات سرکار فیض آثار در سنه لوی ئیل [سال نهنگ]
توجیهات و مقررات
توجیهات
وظایف
ایتام اناث مقرر آنکه لباس از سرکار فیض آثار دهند و هر صبح طعام و نان از شیلان آستانه بدیشان برسانند و هر یک را هر یوم ده دینار بدهند(13).
20 نفر، هر نفر 20 دینار400 دینار
14 تومان و 3 قرانقبض شد
استنساخ سند
صرف
نان و خورش اطفال ایتام سادات مکتبخانه صحن مقدس عتیق از تاریخ چهارشنبه غره شهر جمادی الثانی 1291 لغایت سلخ شهر مزبور به اطّلاع حاجی میرزا هادی هم قلم و میرزا محمّد علی معلم اطفال از قرار قبض مشار الیهم که نزد جناب میرزا داود ضابط ضبط است.
نقد: 7 تومان و 850 دینارجنس: 30 خروار و 20 من و 30 سیر
از بابت مخارج یومیه اطفال26 روزه
739 نفر نقد: 50 دینارجنس: نان 10 سیر
نقد: 3 تومان و 6950 دینارجنس: نان 1 خروار و 84 من و 30 سیر
از بابت گوشت لیالی جمعات و غیره
نقد: 3 تومان و 3800 دینارجنس: نان، 36 من
قیمت گوشت. پنج شنبه 144 نفر [هر نفر] 5 سیر
144 نفر، هر نفر 5 سیر [جمع] 18 من با معلم 1 من و 10 سیر
[جمع] 19 من و 10 سیر
هر من گوشت 1600 دینار [جمع پول گوشت] 3 تومان و 800 دینار
حسب الرسم نان روز جمعات که در لیالی جمعات داده می شود
144 نفر [هر نفر] 10 سیر 36 من
حسب المقطع از بابت کاغذ قلم و مرکب یک ماهه
3 قران
اگر داخل کسر ماه جمعه باشد موضوع شود 3 قران
یک ماه تمام نیست
سنه ایت ئیل [سال سگ]
مبلغ هفت تومان و هفت صد و پنجاه دینار نقد و مقدار دو خروار و بیست من و سی سیر نان به وزن تبریز است.
[نصف] 3 تومان و 375 دینارجنس: 1 خروار و 10 من و 15 سیر
عالی شأن آقا علی اکبر و حاجی ملامحمّد علی تحویلداران آستانه مقدسه از موقوفه مکتبخانه برسانند به تاریخ شهر رجب المرجب سنه 1291
حاشیه سند
صحیح است
پشت سند
سجع مهرهای بیضی شکل از سمت راست به همراه عبارات ذیل آن:
عبده الراجی مصطفی
عبده الراجی خلیل اللّه [1284]
ثبت سر رشته هم قلم شد
الراجی هادی الحسینی
ثبت سررشته هم قلم شد
عبده الراجی محمّد حسین
ثبت سر رشته استیفا شد
ابوالحسن الموسوی
ثبت سر رشته ریاست کل دفتر شد
مصطفی الانصاری
ثبت سر رشته نایب خاصه شریفه تولیت جلیله مقدّسه عظمی شد.
افوض امری الی اللّه محمّد بن سعید
[طغرا]: در سرکار جناب جلالت مآب مستطاب تولیت جلیله عظمی ملاحظه شد.
الراجی محمّد هاشم
ثبت سر رشته معین التولیه شد
محمّد کاظم الرضوی
ثبت سررشته نایب ناظر اول شد
مشیر آستانه مقدسه
ثبت سررشته مشیر آستانه مقدسه شد
شهاب الدین الحسینی
ثبت سررشته نایب ضابط شد
محمّد شفیع
ثبت سررشته ناظم کل شد
محمّد قلی
ثبت دفتر ناظم کل شد
سجع مهرهای مربع شکل از سمت راست به همراه عبارات ذیل آن:
زین العابدین ابن ابوالقاسم
ثبت سررشته ضابط کل اسناد آستانه شد
الراجی محمّد صادق الرضوی
ثبت سررشته هم قلم استیفا شد
عبده محمّد جعفر بن محمّد علی الحسینی
ثبت سررشته سرکار نظارت کل امور سرکار فیض آثار شد.
افوض امری الی اللّه محمّد علی
ثبت سررشته صدارت شد
الراجی داود الحسینی
ثبت سررشته وزارت اول سرکار شد
العبد (ناخوانا)
ثبت سررشته وکالت آستانه شد
سجع مهر اشکی شکل:
نشان
دیگر عبارت نوشته شده:
ثبت سررشته وزارت شد
به نظر رسیده است
با مطالعه ای که در مجموعه سندهای این مکتبخانه شده، ظاهرا تعطیلی مرسوم در این مکتبخانه شامل روزهای جمعه، اعیاد ملّی و مذهبی مانند عید نوروز، سیزده فروردین، تولّد حضرت رسول صلی الله علیه و آله ، امام علی علیه السلام ، امام حسین علیه السلام ، امام جعفر صادق علیه السلام ، امام رضا علیه السلام ، حضرت مهدی علیه السلام ، روزهای عزا نظیر وفات پیامبر صلی الله علیه و آله ، حضرت علی علیه السلام ، حضرت فاطمه علیهاالسلام ، امام حسین علیه السلام ، امام جعفر صادق علیه السلام ، امام رضا علیه السلام و نیز شبهای برات بوده است و مکتبخانه در بقیه روزهای سال باز بوده است.
از جمله نکاتی که از این اسناد دریافت می شود آن است که از سال 1284ق علاوه بر صحن عتیق، در صحن جدید هم مکتبخانه ای دایر شده بود که هزینه های آن ظاهرا از محل درآمدهای مکتبخانه صحن عتیق تأمین می شده است. این مسأله نشاندهنده آن است که احتمالاً، تعداد اطفالی که برای تحصیل به مکتبخانه صحن عتیق آمده اند آن قدر زیاد بوده که متولّیان آستان مقدّسه ناچار شده اند در صحن جدید نیز مکتبخانه ای تأسیس کنند. در این سندها به طور مشخصی مخارج ناشی از تهیه نان و گوشت برای اطفال مکتبخانه صحن عتیق و جدید جداگانه نوشته شده است. در حالی که قید شده این مخارج و هزینه ها از محل موقوفه مکتبخانه تأمین می شود. بنابراین مکتبخانه صحن جدید نمی توانسته مکتبخانه ای جدا با محل درآمدی جداگانه باشد و شاید بتوان گفت این مکتبخانه شعبه ای از مکتبخانه صحن عتیق است(14).
از دیگر هزینه های این مکتبخانه، تهیه لباس و کفش برای اطفال و معلّم آنها بوده است که در سال دو نوبت، یک بار در عید نوروز و بار دیگر در طول سال به آنها داده می شد. بخش عمده هزینه این مورد، معمولاً از محل موقوفه ها تأمین می شد. لباس کودکان شامل پیراهن، قبا، کلیجه، عمامه، زیر جامه، شال کمر و جوراب بوده است. پیراهن معمولاً از پارچه چلوار و یا ناشور تهیه می شده است. پارچه چلوار پارچه ای پنبه ای سفید آهار داده شده است و پارچه ناشور نوعی پارچه سفید پنبه ای که از چلوار خشن تر و از کرباس لطیف تر می باشد(15). قبا از متقال و گاه از پارچه ای به نام قدک(16) دوخته می شد. این قبا معمولاً آستری از جنس چیت بروجردی داشت. پیراهن و قبا ظاهرا دارای دکمه بوده است. کلیجه لباس نیم آستینی بود که از قبا کوتاه تر بوده و روی قبا می پوشیدند که لباده نیز می گفتند و معمولاً از پارچه فاستونی دوخته می شد. عمامه از پارچه ناشور تهیه می شد که به رنگ سبز بود. زیر عمامه کلاهی که گاه به آن شب کلاه می گفتند، دوخته می شد.
استنساخ سند
قیمت
ملبوس معلّم و متعلّمین مکتبخانه صحن مقدّس عتیق مطابق سنوات ماضیه حسب الاطلاع عالی جناب میرزا محمّد علی هم قلم و حاجی سید احمد معلّم از قرار قبض مشار الیهما که در نزد جناب میرزا بزرگ ضابط اسناد ضبط است.
[س]
معلّممتعلّمین
نفر[س]
متقال به جهت قبا ابرهناشور به جهت پیراهن
[س[]س]
کرباس به جهت زیر جامهملبوس معلّم
[س[]س]
قدک به جهت قباچلوار به جهت پیراهن
[س[]س]
زیرجامه به انضمام صباغیجوراب زوج
[س[]س]
چیت بروجردی به جهت آستر قباهاصباغی قباها
[س[]س]
صباغی زیر جامه ها
[س]
کفش متعلّمینکفش معلّم قیمت نعل کفشها
[س[]س] [س]
جوراب
[س]
اجرت خیاط
[س]
سنه ئیلان ئیل [سال مار]
مبلغ سی و دو تومان و هفت هزار دینار نقد است.
عالی شأن مقرب الحضره میرزا محمّد تحویلدار آستانه مقدّسه از موقوفه مکتبخانه برساند. به تاریخ شهر شوال المکرم سنه 1310
حاشیه سند
صحیح است
سجع مهرهای بیضی شکل از سمت راست به همراه عبارات ذیل آن:
قوام [التولیه]
اعتماد التولیه 1310
ثبت دفتر سررشته دار شد
معتمد التولیه 1307
(ناخوانا) الحسینی
ثبت دفتر ضابط کل اسناد آستانه شد
دیگر عبارات نوشته شده:
ثبت سررشته هم قلم شد.
ثبت دفتر استیفا و وزارت معتمد التولیه شد.
ثبت دفتر اعتماد التولیه وزیر کل سرکار فیض آثار شد.
ثبت سررشته ناظم دفتر شد.
به نظر رسیده است.
برای زیرجامه از پارچه متقال و یا کرباس استفاده می شد. شال کمر را از چلوار می دوختند. به کودکان کفشی که معروف به کفش ارسی بود، می دادند. کفش ارسی نوعی پای پوش است که از چرم می دوزند(17) و معمولاً در کف کفش، در قسمت پاشنه از یک قطعه آهن که اصطلاحا به آن نعل کفش می گفتند استفاده می شد تا پاشنه ساییده نشده، زود از بین نرود.
جامه معلّم شامل پیراهن، قبا، عبا، عمامه، زیرجامه و جوراب به اضافه کفش بوده است که معمولاً از همان پارچه هایی که برای لباس شاگردان استفاده می شد، تهیّه می گردید. گاه از پارچه قدک یزدی برای عبای معلم استفاده می شد. در سندهای هزینه مربوط به تهیه لباس معلّم و اطفال مکتبخانه، هزینه مربوط به اجرت خیاط و صبّاغ (رنگرز) و کفّاش نوشته شده است(18).
در این مکتبخانه کودکان علاوه بر یادگیری تلاوت قرآن، کتب دیگری نیز مطالعه می کردند؛ همچون امثله و شرح آن، عوامل، صرف میر، نصاب الصبیان، حلیه المتقین، صد کلمه، زاد المعاد، جودی، جلاء العیون، جوهری، روضة الشهداء، مصیبت نامه، نان و حلوا، رستم نامه، دره نادره، خاورنامه، داستان حسین کرد شبستری، دیوان حافظ، گلستان سعدی، دیوان راقم، اختیارنامه و... . اطفال این کتابها را هم زمان با هم مطالعه کرده و نزد معلّم خود می آموختند و وقتی یکی از کودکان کتابش را تمام می کرد، کتاب دیگری را برای آموختن و مطالعه برمی گزید(19).
استنساخ سند
هو
روزنامچه مکتبخانه صحن عتیق به تاریخ یکشنبه 17 شهر رجب 1302 سنه تخاقوی ئیل [سال مرغ] مکتبخانه ها 41 نفر
مکتبخانه ایتام سادات موقوفه محراب خانی 44 نفر
حاجی میرزا احمد معلّم 1 نفر
سایر 27 نفر
کتابخوان 22 نفر
شرح امثله
میرزا خان، سید علی،
میرزا محمّد علی
ترسل
میرزا محمّد، سید علی
اکبر، میرزا حسین
صد کلمه
سید حسین، سید محمّد
سید حسین
حلیة المتقین
قرآن خوان 5 نفر
سید رضا حاضر نشده است
سید کل
نصاب 1
سید هاشم، سید احمد
حاضر نشده است،
میرزا بابا
رستم نامه
سید ابوالقاسم،
سید نقی
سید محمد
جنگ
سید هاشم
راقم
سید محمّد علی
سید حسن
جوهری
میرزا آقا، سید حجت،
میرزا باقر
روضة الشهداء
سید اسماعیل،
سید اسد اللّه
سید صادق
تاریخ
سید رضا
عرضه می دارد دو نفر طفل جناب مستطاب حجة الاسلام آقای آقا میرزا احمد مجتهد و یک نفر هم جناب مستطاب میرزای ناظر به مکتبخانه مبارکه فرستاده اند. محض اطلاع حضور مبارک جسارت ورزید.
سجع مهر بیضی شکل:
عبده محمّد علی الحسینی 1289
مکتبخانه موقوفه میرزا ابوالحسن 13 نفر
ملا عبدالمجید معلّم 1 نفر
سایر 12 نفر
کتابخوان 7 نفر
صرف میرسید احمدسید محمود
سید ابراهیم، سید هادیحافظحکایت
میرزا محمدمیرزا اسماعیلسید نصراللّه
نصابمصیبترساله
قرآن خوان 5 نفر
سید ابراهیمسید حسنسید کاظمسید حسینسید علی
از اسناد چنین برمی آید که کودکان در ماه مبارک رمضان، فقط به تلاوت قرآن می پرداختند و دروس و کتابهای دیگر را مطالعه نمی کردند(20).
استنساخ سند
هو
روزنامچه مکتبخانه صحن عتیق به تاریخ یکشنبه 26 شهر جمادی الآخرة 1302 سنه تخاقوی ئیل [سال مرغ [مکتبخانه ها 41 نفر
مکتبخانه اطفال ایتام سادات موقوفه محراب خانی 28 نفر
حاجی میرزا احمد معلّم 1 نفر
سایر 27 نفر
کتابخوان 22 نفر
شرح امثله
میزاخان، سید علی،
میرزا محمّد علی
ترسل
میرزا محمّد، سید علی
اکبر، میرزا حسین
صد کلمه جناب امیر
سید حسین، سید محمد
سید حسین
حلیة المتقین
قرآن خوان 5 نفر
سید رضا
سوره الفیل
سید کل
سوره الکافرون
نصاب
سید هاشم، سید احمد،
میرزا بابا
رستم نامه
سید ابوالقاسم، سید
نقی
سید محمد
جنگ
سید علی نقی
جناس، به میزان نمی رود
سید رضا
سوره الفجر
سید حسن
سوره الفاتحه
جوهری
میرزا آقا، سید حجت،
میرزا باقر
روضة الشهداء
سید اسماعیل،
سید اسداللّه
سید صادق
دیوان فارغ
سید هاشم
دیوان راقم
سید محمّد علی
سوره الشمس
اطفالی که حاضر شده اند: 24 نفر
از قرار قلمداد عالی جناب حاجی میرزا احمد معلم قبل از عید سلطانی تعداد اطفال ایتام سادات بیست و نه نفر که با معلّم جمعا سی نفر بوده اند. بعد از عید به مقتضای کبارت موافق قرارداد واقف دو نفر ممنوع شده اند؛ یکی سید امیر بی کس و یکی سید علی نقی که جمع اطفال که حال خرج بگیرند بیست و هفت نفرند و با معلّم بیست و هشت نفر، توضیحا مبادرت به جسارت عرض نمود.
سجع مهر بیضی شکل:
عبده محمّد علی الحسینی 1289
مکتبخانه موقوفه میرزا ابوالحسن 13 نفر
ملا عبدالمجید معلّم 1 نفر
سایر 12 نفر
کتابخوان 7 نفر
صرف میر
سید ابراهیم،
سید هادی
میرزا محمد
نصاب
سید احمد
دیوان حافظ
میرزا اسماعیل
مصیبت
سید محمود
جامع التماثیل
سید نصر اللّه
رساله
قرآن خوان 5 نفر
سید ابراهیمسید حسنکاظمسید حسینسید علی
همان طور که پیش از این گفته شد، سن کودکان در این مکتبخانه ها از شش یا هفت سال تا پانزده سال بود و اطفال هنگامی که به سن بلوغ می رسیدند، دیگر نمی توانستند به مکتبخانه بیایند. به خصوص که در اکثر وقفنامه های مربوط به این مکتبخانه ها قید شده است هنگامی که کودکی به سن کبارت برسد باید از مکتبخانه خارج شده و کودک صغیر دیگری جایگزین او شود(21).
اکنون بجاست به موقوفه هایی که پس از مرحوم محمود بیکا به مکتبخانه ها اختصاص یافته، اشاره ای کوتاه شود.
پس از مرحوم بیکا، افراد نیکوکار دیگری نیز موقوفه هایی برای مکتبخانه اطفال بر جای گذاشتند؛ از جمله آنها حاجی سید میرزای صراف فرزند آقا سید علی الحسینی است که در سال 1271ق بخشی از املاک و دارایی خود را بر مصارف نان و خورش و لباس و کتاب و فرشهای مکتبخانه اطفال ایتام سادات که در صحن عتیق می باشد، وقف کرد و شرط نمود هنگامی که شاگردان این مکتبخانه به سن بلوغ برسند، از این وقف محروم خواهند شد و باید کودک دیگری را جایگزین وی کرد(22). همین واقف در سال 1378ق در حاشیه وقفنامه ای که مجددا نوشته و در آن بخش عمده ای از اموال خود را برای صرف در امور خیریه وقف کرده، درآمد حاصل از مزرعه جور مکان را بر مصارف اطفال مکتبخانه سرکار فیض آثار وقف نموده و خواسته است که «آنچه از حاصل و منافع عاید شود از صیفی و شتوی در عید نوروز سلطانی و عید غدیر هر سالی لباس ابتیاع نموده و اطفال ایتام سادات را بپوشانند و مخلع سازند»(23).
در 24 رجب سال 1281ق(24) نیز شخصی به نام میرزا حسین محرّر فرزند سید محمّد جعفر مقدار زیادی از املاک و دارایی خود را بر حرم مطهر امام رضا وقف نمود و شرط کرد که یک سوم کلّ درآمد این موقوفه صرف مخارج مکتبخانه اطفال ایتام سادات شود(25).
از دیگر موقوفاتی که برای مکتبخانه اطفال ایتام سادات در نظر گرفته شده، وقفنامه حاجی میرزا هدایت اللّه الحسینی فرزند سید محمّد جواهری است که به تاریخ ذی الحجه 1382ق آن را نوشته است. شرایط وقفنامه چنین است که درآمد حاصل از املاک و دارایی واقف پس از کسور شرعی، به بیست نفر طفل صغیر از سادات و عوام که به طور مستمر در یکی از حجرات صحن عتیق و یا جدید حرم مطهر درس می خوانند، تعلق گیرد. به این شکل که «هر یومی پنج تومان به هر طفل صغیر، ده استار نان از وقف مزبور و یک شاهی رایج خزانه عامره که تماما را یومی یک هزار دینار ناصرالدین شاهی بیست و شش نخودی، ده عدد یک تومان از بابت مستقل دیگر که واقف معظم الیه وقف نموده، متولی آن کارسازی نماید جهت خورش اطفال صغیر مکتبخانه، و از طرفی به معلّم آنها که شخصی با خط و سواد و فردی متدیّن می باشد، هر سال مقدار دو خروار گندم به وزن تبریز یعنی در شش ماه یک صد من گندم به اضافه شش تومان پول رایج خزانه عامره پرداخت شود. و اگر مبلغ درآمد حاصل وقف کافی باشد، در زمستان لباس اطفال و سوخت مکتبخانه، و در آغاز سال نو لباس عیدی به آنها داده شود. واقف از متولی خواسته است که دقت نماید هر یک از اطفالی که به سن بلوغ رسید به جای او کودکی صغیر را جایگزین نماید(26).
در ذی القعده سال 1283ق نیز میرزا حسن معروف به میرزا بابا که مستوفی حرم مطهر بوده است، بخشی از درآمد حاصل از املاک و دارایی خود را صرف و وقف مکتبخانه اطفال ایتام سادات نموده است(27). وی همچنین در بیستم رمضان سال 1290ق وقفنامه دیگری نوشته و در آن بخش عمده ای از اموال خود را برای مخارج مکتبخانه اطفال ایتام وقف نموده مشروط به آنکه «ماه به ماه معلّم بیان ترقیات آنها را به عرض برساند و در صورت ترقی به نوازش پدرانه بذل لطف فرمایند و الا او را اخراج و دیگری را معلوم نمایند»(28).
مهدی قلی خان قرایی در ذی القعده سال 1289ق بخشی از موقوفه خود را برای مصارف مکتبخانه اطفال ایتام سادات که در صحن عتیق مشغول تحصیل هستند قرار داد. وی شرط نمود که هر سال چهل تومان برای اطفال و دو تومان برای معلّم آنها هزینه شود. و نیز از محل همین موقوفه، سالانه یک دست لباس به آنان داده شود(29).
میرزا ابوالحسن صاحب نسق در سال 1297ق قسمتی از درآمد حاصل از مزرعه شیرین واقع در بلوک درزآب را وقف بر مکتبخانه ای در صحن عتیق نمود. شایان ذکر است که دقیقا روشن نیست منظور از این مکتبخانه همان مکتبخانه اطفال ایتام سادات است یا خیر؛ زیرا در متن صورت موقوفات ارض اقدس آمده است: «موقوفه میرزا ابوالحسن، مصارف: اطفال مکتبخانه صحن عتیق نصف از مزرعه شیرین... [توضیح:[ مزرعه شیرین را اولاد واقف به ملکیت می خورند. چهار پنج سال است جناب حاجی شیخ محمّد رحیم مجتهد زید فضله از قرار نوشتجات قدیم معلوم کردند نصف وقف مکتبخانه و نصف وقف اولاد. حصه مکتبخانه به توسط جناب شیخ می رسد»(30).
امّا در سندی که بر وقفنامه نوشته شده، آمده است: «هفت زوج از مزرعه مزبوره وقف است بر مکتبخانه سر مزار مرحوم واقف» و از طرفی در سندی که با عنوان حکم به سال 1332ق بر وقفنامه میرزا ابوالحسن آمده است، نوشته شده: «نصف از آن (منظور مزرعه شیرین) وقف بر مکتبخانه سادات ایتام است»(31).
با تأمل در این مسئله و با توجّه به اینکه اسناد هزینه مربوط به مکتبخانه میرزا ابوالحسن جداگانه و ذیل مکتبخانه های صحن مقدس عتیق آمده است، شاید بتوان گفت که نیت واقف در اصل بر این بوده که نصف درآمد مزرعه شیرین بر مکتبخانه اطفال ایتام سادات که در صحن عتیق واقع بود وقف شود. امّا پس از مرگ واقف، متولی موقوفه ترجیح داده است که مکتبخانه ای در محل مزار مرحوم واقف بر پا نماید و هزینه آن را از محل این موقوفه تأمین کند. این مکتبخانه هم زمان با مکتبخانه اطفال ایتام سادات بر پا بوده و شکل اداره و تشکیلات آن تفاوتی با هم ندارد.
وقفنامه دیگر مربوط به علی اکبر خان تحویلدار آستانه مقدسه در سال 1300ق است که بخشی از عواید حاصله از موقوفه را به مکتبخانه اطفال ایتام سادات اختصاص داده است(32). در سال 1302ق مجددا همین شخص موقوفه دیگری را برای پرداخت عیدی اطفال یتیم سادات به قرار هر نفری مبلغ سه هزار دینار رایج خزانه عامره در روز عید غدیر قرار داد(33).
با توجّه به اسناد و وقفنامه ها می توان چنین گفت که مکتبخانه اطفال ایتام از جمله قدیم ترین مکتبخانه ها در مجموعه حرم مطهر رضوی بوده است که بعدها به دلایل متعددی از جمله موقوفاتی که بر آن شده، نام آن تغییر کرده است و به نامهای مکتبخانه اطفال ایتام سادات، مکتبخانه موقوفه محرابخانی، مکتبخانه اطفال ایتام صحن مقدّس عتیق، مکتبخانه سرکار فیض آثار، معلّم خانه صحن مقدّس عتیق، دبستان سادات، مدرسه صدریه، مدرسه رضویه و... آمده است که نام مکتبخانه اطفال ایتام سادات مشهورتر است.
ظاهرا در سال 1327ق این مکتبخانه به صلاحدید میرزا شفیع خان صدرالممالک، متولّی آستان قدس به شکل مدرسه ای با چهار کلاس به باغ مرحوم آصف الدوله (چهارباغ) منتقل می شود و به نام صدریه و سپس رضویه تغییر نام می دهد(34).
استنساخ سند
صورت مخارج اثاثیه(35) «مدرسه صدریه سادات» که از صحن مقدّس نقل به باغ آصف الدوله شده است، به تاریخ شهر ربیع الاول 1328
[س]
نیمکت(36) به جهت نشستن اطفال
[س]
کلام اللّه 17 جلد
[س]
کتاب اهدائیه
[س]
صندلی(37) به جهت اتاق(38) ناظم
[س]
دفتر به جهت ناظم
[س]
قلم مداد
میز به جهت جلو اطفال
[س]
کتاب تاریخ
[س]
کتاب ترکیب الحروف
[س]
ساعت به جهت روی میز
[س]
دوات بلور به جهت روی میز ناظم
[س]
تابلو(39) به جهت معرفی مدرسه
تخته به جهت مشق کردن اطفال به انضمام رنگ دو عدد
[س]
کتاب علی
[س]
میز به جهت جلو ناظم
[س]
زنگ به جهت روی میز
[س]
لیوان آب خوردن [بازیر]
[س]
حوله(40) روی میز
[س]
زنگ اخبار
[س]
کسر شیشه اتاق(41)ها
[س]
ظروف مسی مجموعه
[س]
زلفی زنجیر
[س]
خمیره و کوزه آب خوردن
[س]
سبد به جهت خرده کاغذ زوجی
[س]
قفل به جهت در اتاق(42)ها
[س]
کسر تنوره بخاری فرنگی
[س]
کاسه
[س]
بشقاب
[س]
سفره
[س]
زیر غلیانی
[س]
آفتابه حلبی
[س]
قیمت بخاری فرنگی
[س]
نجاری سقف اتاق(43)
[س]
دیگ
[س]
ملاقه
[س]
مبلغ فوق که یک صد و چهار تومان و نُه قران است به اطلاع اقل خانزادان تهیه به جهت مدرسه صدریه شده است.(44)
حاشیه سند
تحویلدار کل مبلغ یک صد و چهار تومان و هفت هزار را عاید داشته از دفتر برات صادر نماید. شهر ربیع الثانی 1328
برات صادر شد
سجع مهر بیضی شکل:
صدرالممالک 1312
در سال 1330ق مجددا مکتبخانه یا همان مدرسه به صحن عتیق نقل مکان می کند و به همان نام مدرسه رضویه نامیده می شود. و در سال 1337ق / 1297ش با همان نام به باغ آصف الدوله (عمارت کوچه چهارباغ، تلگراف خانه قدیم) منتقل می شود. و ظاهرا تا زمانی که آستان قدس اداره مجموعه مدارس خود را به وزارت فرهنگ واگذار می کند در همین مکان باقی می ماند. در صورت احصائیه مدارس مشهد مربوط به همین سال 1297ش، نام مدرسه رضویه به مدیریت حاجی صدیق دفتر آمده است که تعداد سه کلاس و هفت معلّم داشته است.
در سال 1341ق / 1301ش محمّد الحسینی صدیق دفتر، وزیر محاسبات آستانه مقدسه و فرزند حاج میرزا هادی هم قلم دفترخانه سرکار فیض آثار، بخشی از درآمد خود را وقف بر مکتبخانه اطفال ایتام کرده است. «... تمامی یک تسع از کل مزرعه رجب آباد واقع در تبادکان... [وقف] بر مصارف و مخارج اطفال ایتام سادات مدرسه رضویه که در صحن عتیق سکنا داشتند و فعلاً عمارت جنب باغ مرحوم آصف الدوله سکنا دارند و مشغول تحصیل می باشند مصروف شود، اعم از ملبوس و اغذیه و لوازم التحریر و غیره، به هر نحو که متولّی و ناظر صلاح دانند... توضیح آنکه اگر مدرسه مزبوره تغییر نماید، یعنی به جای دیگر حمل و نقل شود، منافع موقوفه مزبوره نیز باید به مصارف اطفال ایتام سادات مرقوم صرف شود».
در حدود سالهای 1305ش از آنجا که حکومت درصدد برآمده بود به دلیل غیر بهداشتی بودن مکتبخانه ها و اصول نادرست تعلیم و تربیت که در آنها رایج بود، مکتبخانه ها را تعطیل و به جای آن مدرسه و دبستان تأسیس کند، آستان قدس نیز از محل درآمد موقوفات مربوط به مکتبخانه ها، دبستانی شش کلاسه در محل باغ آصف الدوله برپا کرد و اطفال مکتبخانه ها را به آنجا منتقل نمود. در سال 1307ش دو کلاس اول و دوم متوسطه و نیز یک مدرسه ابتدایی دخترانه احداث کرد و پس از آن دبیرستانی به نام شاه رضا بر آنها افزوده شد که تا سال 1312ش تعداد محصّلان پسر 828 و دختر 311 نفر بودند. در این سال، آستان قدس مجموعه مدارس خود اعم از ابتدایی و دبیرستان پسرانه و دخترانه را به وزارت فرهنگ واگذار کرد.
عکسهای مقاله تزیینی است و مربوط به مکتبخانه های آستان قدس نمی باشد
1 این مقاله خلاصه ای از تحقیقی با عنوان «تاریخچه مکتبخانه ها و مدارس قدیم آستان قدس رضوی با تکیه بر اسناد»است که در قالب یک طرح پژوهشی به سفارش شورای پژوهش سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، در سال 1381 انجام شده است.
2 اسکندربیگ منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، تصحیح محمّد اسماعیل رضوانی، دنیای کتاب، ج 1، ص 202.
3 همان.
4 غلام حسین بن مهدی خان زندی شیرازی، ظفرنامه عضدی، نسخه خطی به شماره 622 موجود در مخزن کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی.
5 نوروز علی بسطامی، فردوس التواریخ، چاپ سنگی، 1315ق.
6 سندهای 28546، 29159، 22800، 31830، 34025.
7 سندهای 29367، 29494.
8 سند 29474.
9 سندهای 13717، 29395؛ 1/13719؛ 3/13719؛ 4/13719.
10 سند 19016.
11 سند 7/19009.
12 سند 1/18984.
13 در متن سند ده دینار نوشته شده، امّا در سیاق آن بیست دینار ذکر شده است.
14 سندهای 15/18986؛ 7/18984.
15 علی اکبر دهخدا، لغتنامه، ذیل این دو واژه.
16 جامه رنگین: لغت نامه دهخدا، ذیل این واژه.
17 لغتنامه دهخدا، ذیل این واژه.
18 سندهای 3/18985؛ 1/19017؛ 3/19022؛ 3/18987؛ 1/19014؛ 1/19234؛ 1/19066؛ 1/18972؛ 4/19199.
19 سندهای 4/18953؛ 9/18904؛ 14/18922؛ 7/18920؛ 8/18920؛ 1/18952؛ 25/18952؛ 1/18956.
20 سندهای 18/18955؛ 1/18926.
21 سندهای 1/18920؛ 7/18920؛ 8/18920؛ 1/19121.
22 بازنویسی متن وقفنامه های موجود در آستان قدس رضوی، ج 2، ص 174-172.
23 همان، ج 2، ص 217.
24 تاریخ وقفنامه ها در این مقاله مبتنی بر چهار جلد متن بازنویسی شده وقفنامه های موجود در دفتر کل موقوفات آستان قدس رضوی می باشد؛ البته برخی منابع نظیر کتاب تاریخ آستان قدس، تاریخهای دیگری ذکر کرده اند. (بنگرید به: علی مؤتمن، تاریخ آستان قدس، مشهد، آستان قدس رضوی، 1355ش، ص 300).
25 بازنویسی متن وقفنامه های موجود در آستان قدس رضوی، ص 242-238.
26 همان، ص 249-243.
27 برگرفته از پرونده مادر مربوط به مزرعه اسماعیل آباد موجود در دفتر کلّ موقوفات آستان قدس رضوی.
28 همان.
29 بازنویسی متن وقفنامه های موجود در آستان قدس رضوی، ج 2.
30 صورت موقوفات ارض اقدس، ص 18.
31 موجود در دفتر کلّ موقوفات آستان قدس رضوی.
32 بازنویسی متن وقفنامه های موجود در آستان قدس رضوی، ج 3، ص 7-5.
33 همان، ص 34-30.
34 سندهای 1/19067؛ 1/19056؛ 3/18964؛ 1/18964؛ علی مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص 301-300.
1 اثاثیه.
2 نیم کت.
35 صندلی.
36 اطاق.
1 تبله.2 هوله.3 اطاق.4 اطاق.5 اطاق.
