این گروه فعالیت تحقیقی و تألیفی خود را از بدو تأسیس دفتر همکاری حوزه و دانشگاه آغاز کرد. حاصل کار آن تاکنون علاوه بر جزوات علمی در موضوعات مختلف جامعه شناسی، انتشار هفت عنوان کتاب و ده ها عنوان مقاله بوده است. در حال حاضر این گروه، چهار کتاب را در دست چاپ و هفت طرح پژوهشی را در دست اجرا دارد.
معرفی کتاب ها
1. درآمدی بر جامعه شناسی اسلامی؛ گروه علوم اجتماعی، 1363.
این کتاب نخستین گام در راه تلاش برای تحول بنیادین در علوم اجتماعی پوزیتیویستی با توجه به دیدگاه های اسلامی است و مباحث آن در پنج فصل با عناوین زیر سامان یافته است:
نگاهی به گذشته ی تفکرات اجتماعی؛ تعریف، موضوع و هدف جامعه شناسی؛ قلمرو جامعه شناسی و رابطه ی آن با علوم و معارف دیگر؛ روش یا روش های جامعه شناسی؛ جامعه چیست؟.
2. تاریخچه جامعه شناسی؛ رحمت الله صدیق سروستانی، محمود رجبی، سیدمحمد سلیمان پناه و اکبر میرسپاه، 1373.
این کتاب جلد نخست از مجموعه ی درآمدی بر جامعه شناسی اسلامی و حاصل تجدید نظر اساسی و تدوین مجدد اثر قبلی در این زمینه است. هدف در این کتاب ارائه ی اندیشه های اجتماعی متفکران مسلمان است که می تواند الهام بخش مفروضات نوینی در جامعه باشد. مباحث این کتاب در پنج فصل با عناوین زیر سامان یافته است:
جامعه شناسی و پیشینه های آن؛ اندیشه های دینی و باستانی؛ مشرق زمین و طلوع اسلام؛ دوره نوزایش (رنسانس) تا پیدایش جامعه شناسی؛ تاریخچه ی جامعه شناسی جدید.
3. مبانی جامعه شناسی؛ محمود محمدی عراقی، رحمت الله صدیق سروستانی، محمود رجبی، محمد سلیمان پناه و اکبر میرسپاه، 1373.
این کتاب جلد دوم از مجموعه ی «درآمدی بر جامعه شناسی اسلامی» است. از آن جا که در این جلد به سه محور پرداخته شده است، نتایج در سه بند خلاصه می شود:
1. جامعه شناسی در تحقیقات خود نباید از شناخت انسان به طور کلی و شناخت وی در وضعیت خاص غفلت کند.
2. جامعه شناسی در تحقیقات خود باید از همه ی روش های روا و پایا، که واقع نما هستند، استفاده کند.
3. در تحلیل پدیده های اجتماعی مسئله ی تبارشناسی انسان و سرشت اجتماعی داشتن یا نداشتن آن مورد توجه قرار می گیرد.
مباحث این کتاب در پنج فصل سامان یافته است:
تعریف، موضوع و هدف جامعه شناسی؛ قلمرو جامعه شناسی و رابطه ی آن با علوم و معارف دیگر؛ روش تحقیق در جامعه شناسی؛ پایگاه علمی جامعه شناسی؛ منشأ زندگی اجتماعی.
4. تاریخ تفکر اجتماعی در اسلام؛ محمود رجبی، مجید کافی، محمد داوری، حفیظ الله فولادی، مهدی صفاردستگردی و محمد سلیمان پناه، 1378.
این کتاب که به عنوان متن درسی برای درس تاریخ تفکر اجتماعی در اسلام تهیه شده، پس از اشاره به مناسبات علم و اسلام به بررسی آرای پنج تن از متفکران مسلمان فارابی، اخوان الصفا، بیرونی، خواجه نصیرالدین طوسی و ابن خلدون اختصاص یافته است.
5. وبر و اسلام با پانوشت های انتقادی و مقدمه ای بر جامعه شناسی ماکس وبر؛ برایان، اس، ترنر، ترجمه ی حسین بستان، علی سلیمی، عبدالرضا علیزاده، 1380.
این کتاب اثری است در حوزه ی جامعه شناسی دین که اشارات غیرمدوّن و پراکنده ی «ماکس وبر» (فیلسوف و جامعه شناس نامدار آلمانی) درباره ی اسلام را در سه بخش: دوران صدر اسلام، دوران میانی و دوران جدید، گردآوری کرده و شرح و بسط داده است. نویسنده ی کتاب، بنا به ادعای خود، کوشیده است بر خلاف «وبر»، از موضعی بی طرفانه به بررسی جامعه شناختی اسلام بپردازد و در مواردی نیز دیدگاه های «وبر» را، به دلیل ضعف منابع تاریخی یا ارزش داوری های ناموجّه، مورد نقد قرار دهد. با این همه، گاه خود نیز در تحلیل هایی که ارائه داده دچار خطاهای مشابهی شده است؛ از این رو، ترجمه ی فارسی کتاب با پانوشت هایی همراه شده که می توانند پاره ای از ابهامات و شبهات احتمالی برای خوانندگان کتاب را برطرف سازند.
6. جامعه شناسی کجروی؛ علی سلیمی و محمد داوری، زیر نظر: غلامرضا صدیق اورعی، 1380.
کتاب جامعه شناسی کجروی نخستین محصول طرحی است که ذیل عنوان «جامعه شناسی کجروی: با نگرشی به منابع اسلامی» در گروه علوم اجتماعی پژوهشکده در حال اجراست.
درون مایه ی فصل های پنج گانه ی کتاب به اختصار به شرح زیر است:
فصل نخست، با پرداختن به این نکته آغاز می شود که جرم و کجروی، «امر»ی «اجتماعی» است و بر این اساس، آن را در دو بستر «جامعه پذیری» و «نظم اجتماعی» توضیح می دهد و در ادامه به بررسی ابعاد رشته ی علمی «جامعه شناسی کجروی» می پردازد. فصل دوم، نیز بر مفهوم و ماهیت رفتارهای کجروانه تمرکز یافته تا تعریفی فراگیر از پدیده ی کجروی ارائه کند. فصل سوم این کتاب، به شناخت صحیح قشرها، گروه ها یا افرادی می پردازد که در قالب های مختلف، گونه های متفاوت رفتار کجروانه را در سطح جامعه پدید می آورند.فصل چهارم، در این فصل گونه های متفاوت نظریه ها و تبیین های زیستی، روانی، روان شناختی اجتماعی و جامعه شناختیِ ارائه شده در این حوزه ی تحقیقی بررسی شده است. فصل پنجم، به بررسی فرآیند «کنترل اجتماعی» اختصاص یافته است.
7. روش تحقیق علوم اجتماعی از اثبات گرایی تا هنجارگرایی؛ محمد محمد امزیان ترجمه عبدالقادر سواری، 1380.
این کتاب گامی است در راه ارائه ی یک روش شناسی بدیل در برابر روش شناسی مبتنی بر اثبات گرایی غربی در حوزه ی علوم اجتماعی. مؤلف، کاوشگرانه و نقادانه، اثبات گرایی غربی را با همه ی مکاتب و گرایش های گسترده ی ناشی از آن بررسی و در این کار از منابع اصلی که در خود تفکر غربی مورد توجه بوده، استفاده کرده است.
این کتاب بسیاری از ویژگی ها و خطوط کلی بدیل اسلامی مطلوب برای روش شناسی علوم اجتماعی را بیان کرده و در این کار میان علوم طبیعی و علوم اجتماعی و انسانی از لحاظ موضوع و روش تمایز نهاده و بر ضرورت معتبر شمردن «وحی» چونان منبعی از منابع شناخت در کنار «هستی» تأکید کرده، تا توازن خدادادی جهان، انسان و نوامیس هستی در حوزه ی شناخت نیز تحقق یابد.
کتاب با رویکردی تحلیلی و انتقادی، کاستی ها و ضعف های روش شناسی اثبات گرایانه را بررسی کرده، سپس به نمایندگان اثبات گرایی در جهان عرب و مکاتب آنان پرداخته و با بررسی تحلیلی اسلامی کردن علوم اجتماعی و ضوابط روش شناختیِ تحقیق اجتماعیِ مطلوب، پایان یافته است.
کتابهای در دست چاپ
1. جامعه شناسی معرفت؛ عبدالرضا علیزاده، حسین اژدری زاده، مجید کافی.
کتاب جامعه شناسی معرفت (جستاری در فهم و تبیین رابطه ی «ساخت و کنش اجتماعی» و «معرفت های بشری») از سه بخش اصلی تشکیل شده است:
بخش نخستِ آن به بررسی مبانی جامعه شناسی معرفت و نیز پیشینه ی فکری و فلسفی این رشته اختصاص یافته است.بخش دوم، نظریه های اساسی جامعه شناسی معرفت را معرفی می کند و به بررسی نطریه های بنیان گذاران این رشته (کارل مارکس، ماکس شلر، کارل مانهایم، امیل دورکیم و ماکس وبر) می پردازد.بخش سوم کوششی است در فراهم آوردن بسترهای نظری، فلسفی و معرفت شناختی و آشنایی با مبانی ایرانی و اسلامی. برای تحقّق این امر، مبادی فلسفی و معرفت شناسانه و نحله های اصلی فلسفه ی اسلامی و ایرانی در اختیار مخاطبان قرار گرفته است. در ادامه در جستارهای جداگانه به بررسیِ دیدگاه های برخی از متفکران اسلامی پرداخته است.
2. ترجمه ی کتاب جرم و جرم شناسی؛ مترجم: علی سلیمی.
این طرح ترجمه ی کتابی است با نام Crime and Criminology: An Introductionکه یکی از متون درسی، در حوزه ی نظریه های جرم و کجروی است و به ادعای نویسندگان، علایق دانشجویان رشته های متفاوت، از جمله جرم شناسی، جامعه شناسی، حقوق و مانند آن را پوشش می دهد.
نظریه های گوناگون مورد مطالعه در این کتاب عبارت اند از:
رویکردهای سنتی و معاصر کلاسیک، دیدگاه های زیستی و روانی اثبات گرا، نظریه های «فشار» و «برچسب»، دیدگاه های جرم شناسی و مارکسیستی و فمینیستی و دیدگاه های نوینی مانند نظریه های «جمهوری خواه»، «واقع گرایی چپ»، «جرم شناسی راست جدید» و «جرم شناسی انتقادی».
3. نابرابری و ستم جنسی از دیدگاه اسلام و فمینیسم؛ حسین بستان.
جنبش فمینیسم به عنوان مهم ترین داعیه دار طرف داری از حقوق زنان در دوران معاصر، تلاش گسترده ای را در ابعاد مختلف و با استفاده از نظریه های گوناگون در جهت معرفی نابرابری ها و ستم های جنسی و تبیین و ریشه یابی آنها و هم چنین ارائه ی راهکارهایی برای رفع نابرابری و ستم جنسی از خانواده و اجتماع سامان داده است. این تحقیق ضمن مروری بر این تلاش ها، با معرفی دیدگاه اسلام در زمینه های یاد شده، مقایسه ای بین دیدگاه اسلام و دیدگاه های فمینیستی را در اختیار خوانندگان قرار می دهد.
4. مجموعه مقالات مناسبات دین و علوم اجتماعی
مقالاتی که در این مجموعه گرد آمده در زمینه ی فلسفه ی علوم اجتماعی دینی، باورهای جامعه شناسی اسلامی و جامعه شناسی دینی است. مقالاتی در باب معنا و مفهوم، بررسی دلایل امکان و عدم امکان و روش تحقیق و داوری جامعه شناسی اسلامی، نگرش تاریخی تحلیلی و نقد دیدگاه های به ثمر رسیده در این راستا و... .
طرح ها
1. فلسفه علوم اجتماعی از دیدگاه اسلام؛ مجری طرح: محمود رجبی، تاریخ تصویب 1377.
یکی از مسائل مهم در فلسفه ی علوم اجتماعی، امکان، چگونگی و میزان حضور داده ها و مفاهیم غیرتجربی، از جمله داده ها و مفاهیم دینی، در قلمرو علوم تجربی، علوم اجتماعی است. این مسئله که از منظرهای مختلف مورد توجه دانشمندان قرار گرفته است، از یک سو، در فلسفه ی علم، با ماهیت مسائل و گزاره های علمی و، از سوی دیگر، در علم کلام، با قلمرو و مناسبات علم و دین ارتباط دارد و می تواند سرنوشت مسئله ی امکان و چگونگی صورت بندی علم دینی و مشخصه های آن را رقم زند. تحقیق حاضر در صدد است که تلاش های صورت گرفته در راستای مسئله ی اخیر را بررسی کند با نگرشی کلی به ساختار علم، قلمروهای حضور دین در پویش علمی را مشخص نماید و از میزان سازگاریِ حضور و بهره گیری از داده ها و مفاهیم دینی در علم با عینیت و عقلانیت علمی سخن به میان آورد.
2. اندیشه های اجتماعی متفکران مسلمان (2)؛ مجری طرح: مهدی صفار دستگردی، تاریخ تصویب 1380.
این طرح به منظور تهیه ی متن درسی برای درس تاریخ تفکر اجتماعی در اسلام در مقطع کارشناسی ارشد در حال انجام است. این طرح تحقیقی به بررسی آرای شش تن از متفکران مسلمان معاصر امام خمینی، مرتضی مطهری، علامه طباطبایی، سید جمال الدین اسدآبادی، اقبال لاهوری و دکتر علی شریعتی اختصاص یافته است.
3. جامعه شناسی کجروی: با نگرشی به منابع اسلامی؛ مجری طرح: علی سلیمی، تاریخ تصویب 1377.
این طرح به مقتضای رسالت و ساختار علمی پژوهشکده حوزه و دانشگاه در پی فراهم نمودن مجال دست یابی توأمان محققان به دو حوزه ی تحقیقی «علوم اسلامی» و «جامعه شناسی کجروی» است و با این هدف طراحی شده است که مسیرهای فهم «کجروی» را با تکیه بر تحلیل های نظری موجود در حوزه ی مطالعه ی جرم و کجروی و عمدتا روایت های جامعه شناختی آن پی گیرد و حاصل تلاش را با اتکا بر محورهای زیر، در قالبی نسبتا فراگیر و سامان مند بر مخاطبان عرضه بدارد:
نخست، متکی ساختن یافته ها بر منابع معتبر و روزآمد لاتین؛
دوم، بیان نظام مند و تطبیقیِ رویکردهای قابل استحصال از گزاره های دینی.
4. مجموعه مقالات جامعه شناسی کجروی (طرح ترجمه)؛ مجری طرح: مهدی صفار دستگردی، تاریخ تصویب 1379.
طرح «مجموعه مقالات جامعه شناسی کجروی»، سومین مرحله غنا بخشیدن به طرح «جامعه شناسی کجروی: با نگرشی به منابع اسلامی»، با هدف شناسایی، گزینش و ترجمه ی مقالاتی ارزشمند و روزآمد در حوزه ی مطالعه ی جرم و کجروی موردتوجه قرار گرفته است.
5. دین، کجروی و کنترل اجتماعی (طرح ترجمه)؛ مجری طرح: مهدی صفار دستگردی، تاریخ تصویب 1379.
طرح «دین، کجروی و کنترل اجتماعی» با هدف ترجمه ی متنی تحقیقی با نام Religin, Deviance, and Social Control به تصویب رسیده است که نویسندگان آن دو تن از محققان بنام در دو حوزه ی متفاوت جامعه شناسی دین و جامعه شناسی کج روی اند. اجرای این فعالیت پژوهشی نیز چهارمین مرحله ی غنا بخشیدن به طرح «جامعه شناسی کجروی: با نگرشی به منابع اسلامی» است.
6. مبانی رویکرد اجتماعی به حقوق؛ مجری طرح: عبدالرضا علیزاده، تاریخ تصویب 1381.
این تحقیق، برآن است تا نخست مبانی نظری رشته ی جامعه شناسی حقوق را بررسی و آنگاه با مراجعه به منابع فلسفه و کلام و فقه اسلامی زمینه ها و موانع پذیرش این رویکردهای نظری به حقوق را شناسایی کند. سرانجام، نتایج تحقیق را با یکی از رشته های مهم حقوق (حقوق کار) که بیش ترین ارتباط را با جامعه شناسی دارد، تطبیق داده و نشان خواهد داد که هرکدام از رویکردهای اتخاذ شده چه آثاری را در این رشته از حقوق به جای می نهد.
7. نهاد خانواده در اسلام؛ حسین بستان، تاریخ تصویب 1377.
این طرح به بررسی جامعه شناختی نهاد خانواده با عنایت به دیدگاه اسلام می پردازد. رئوس اصل مطالب عبارت اند از: تفاوت های جنسیتی، کارکردهای خانواده، الگوهای خانواده، انسجام یا اختلال خانواده، طلاق و پیامدهای آن.
گزارش همایش تخصصی «جامعه شناسی معرفت»
پژوهشکده ی حوزه و دانشگاه (وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری) با همکاری مؤسسه ی جهانی اندیشه ی اسلامی (المعهد العالمی للفکر الاسلامی)، همایش تخصصی «جامعه شناسی معرفت» را در تاریخ 27 آذر ماه سال 1381 در تالار فردوسی دانشکده ی ادبیات دانشگاه تهران برگزار نمود.
از مجموع مقالات رسیده، مقالات زیر برای ارائه در همایش و یا چاپ در مجموعه مقالات انتخاب شدند:
«نسبت میان جامعه شناسی معرفت و تجدد»، «مکتب ادینبورا و جامعه شناختی کردن تمام عیار معرفت»، «بنیادهای وجودی جامعه شناسی معرفت»، «شیوه ی جدید تولید دانش: ایدئولوژی و واقعیت»، «تأملی در نسبیت گرایی معرفت شناختی مانهایم»، «تأملی جامعه شناختی بر مباحث معرفتی علامه طباطبایی»، «تبارشناسی میشل فوکو»، «تعین اجتماعی معرفت دینی از دیدگاه دورکیم»، «کانت گرایی بارزترین زمینه معرفت شناختی جامعه شناسی معرفت»، «نگاهی به پاره ای از مغالطات وجودشناختی، معرفت شناختی و منطقی در جامعه شناسی معرفت»، «رابطه میان معرفت شناسی و جامعه شناسی معرفت»، «پیشینه فلسفی جامعه شناسی معرفت» و «تأثیر ساخت اجتماعی بر معرفت دینی: بررسی نظریه دورکیم».
در پایان همایش در میزگردی با حضور اساتید این سؤال مورد بحث و بررسی قرار گرفت که «آیا ارزش ها و باورهای دینی را می توان و باید مورد مطالعه ی جامعه شناسانه قرار داد؟».
