ابوالحسن, علی بن محمدبن حبیب الماوردی (364450قمری) از بزرگان صاحب نظر در مباحث سیاسی اسلام, شافعی مذهب, دارای تمایلات معتزلی 1 . و دانشآموختهء حوزه های بصره و بغداد بود. با این که تخصص عمده اش فقه بود ولی در علوم دیگر و دانش های عقلی بهرهء وافر داشت. بیش تر عمر را در بغداد و در خدمت دستگاه خلافت عباسی گذراند. در دورهء خلافت القادر (38422ق) و القائم (422467ق) از اعضای دستگاه, به ویژه در زمان وزارت ابوالقاسم علی بن مسلمه (مقتول به سال 450قمری) از کارگزاران عمده خلافت محسوب می شد. از منصب های وی قاضی القضاتی تا ارتقا به اقضی القضاه است 2 . وی از سلسله جنبانان اندیشه سیاسی اسلام است و نظریه پردازان سیاست اسلامی بعد از او تا حال به نحوی به اندیشه ها و دیدگاه های او معطوف بوده اند3 . در عصری می زیست که امپراتوری بزرگ اسلامی دچار تشتت بود و ملیت های مختلف که آل بویه و سلجوقیان در مناطق شرقی از مهم ترین آن ها بودند, داعیه استقلال داشتند, افکار و آرای جدید در زمینه های کلامی, فقهی, سیاسی و رونق داشت.
خلافت مرکزی با ضعف های تئوریک و عملی فراوان مواجه و مشروعیت آن به شدت تنزل یافته بود. از این رو عصر ماوردی دارای مولفه های دوگانه بود: از یک سو تمدن و فرهنگ اسلامی در اوج شکوفایی و از طرف دیگر بنیان های سیاسی اسلام دچار مخاطرات بود. ماوردی با بهره گیری از فرهنگ شکوفای اسلام به بازسازی و پی ریزی نظریه خلافت در قالبی کارآمد پرداخت.
ماوردی در سیاست اسلامی, هم سان ابن سینا در فلسفه مشاء و شهاب الدین سهروردی در فلسفه اشراق, از متفکران درجه اول محسوب می گردد. با این که دربارهء ماوردی گفته ها و نوشته ها زیاد است ولی هم چنان جای پژوهش باقی است. در این مقاله نه قصد پرداختن به تمام ابعاد شخصیتی و اندیشهء وی و نه تحلیل همهء مسائل اندیشهء سیاسی اش است بلکه در صدد مقایسه و تطبیق چهار کتاب سیاسی وی و نشان دادن جامعیت نسبی او در مسائل نظری سیاست اسلامی هستم. حتی به بررسی مقایسه ای دیدگاه های سیاسی وی با دیگر مذاهب و آرا مانند شیعه نمی پردازم هرچند از جمله پژوهش های عاجل در این زمینه است .4
کتاب های سیاسی و غیرسیاسی ماوردی
برای به دست آوردن سیمای علمی ماوردی, فهرستی از آثار منتشر شده اش با مشخصات کتاب شناختی هریک ارائه می شود:
1 الاحکام السلطانیه.
قاهره, مطبعه الوطن, 1298ق. بیروت, دارالکتب العلمیه, 1398ق / 1978م.افست: قم, دفتر تبلیغات اسلامی, 1406ق.264ص.
توسط محمد بدرالدین النعسانی الحلبی تصحیح و منتشر (قاهره, مکتبه الخابفی, 1327 ق1909/م) و به کوشش انگرEnger در بن به سال 1915میلادی نشر یافته است.
این کتاب به زبان های مختلف ترجمه شده است, آقای محمدتقی دانش پژوه گزارشی از ترجمه فارسی آن توسط قوام الدین یوسف بن حسن حسینی (درگذشت 922ق) برای رستم بهادر آق قوینلو داده است 5 . س,کیسر(S.KEYZER) به هلندی (لاهه, 1862م) و فاگنان (E.FAGNAN.E)به فرانسه (الجزائر 1915م) 6 ترجمه کرده اند
2 ادب الدنیا والدین
. با تحقیق مصطفی سقا (بیروت, دارالفکر و ترجمه فارسی آن توسط عبدالعلی صاحب (مشهد, بنیاد پژوهشهای اسلامی, 1372 ) منتشر شده است.
3 اعلام النبوه.
چاپ اول: بیروت, دارالکتب العلمیه, 1393ق / 1973م,263ص.
4 الاقناع مختصر کتاب الحاوی الکبیر.
یک دوره فقه در قلمرو همهء مذاهب اهل سنت و متمایل به فقه شافعی و به فرمان القادر بالله نوشته و به کوشش خضر محمد خضر در قاهره منتشر شده است.
5 الامثال والحکم.
با تحقیق فواد عبدالمنعم احمد (قطر, دارالحرمین, 1983م) منتشر شده است.
6 تسهیل النظر وتعجیل الظفر فی اخلاق الملک وسیاسه الملک.
توسط محیی هلال السوعان تصحیح و منتشر شده است (بیروت, دارالنهضه العربیه, 1981م). نیز با تحقیق و مقدمه مفصل و تحلیلی رضوان السید (بیروت, دارالعلوم العربیه, 1987م) منتشر شده است.
7 الحاوی الکبیر (شرح مختصر المزنی).
متن از ابوابراهیم اسماعیل بن یحیی المزنی و شرح از ماوردی و یک دوره فقه استدلالی شافعی است. قبلا بخش هایی از آن در دانشگاه های مختلف مصر به صورت پایان نامه های دکترا یا کارشناسی ارشد تصحیح شده و اخیرا چاپ منقحی از آن به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموعود (بیروت, دارالکتب العلمیه, 1424ق1994/م) انجام یافته است. بخشی از آن زیر عنوان ادب القاضی در دو جلد با تحقیق محیی هلال السرحان (بغداد, احیاءالتراث الاسلامی, 921391ق) منتشر شده است, نیز بخشی دیگر از آن با عنوان الاقرار بالحقوق والمواهب والمواریث به کوشش طاهر اسماعیل محمد البرزنجی (بغداد, مکتبه الشرق الجدید, 1407ق) نشر یافته است.
8 قوانین الوزاره.
7 قاهره, بی نا, 1329ق - با تحقیق فواد عبدالمنعم احمد و محمدسلیمان داود (اسکندریه, موسسه شباب الجامعه,1411ق) و زیر عنوان قوانین الوزاره وسیاسه الملک با تحقیق رضوان السید (بیروت, دارالطلیعه, 1979م) انتشار یافته است.
9 نصیحه الملوک.
با تحقیق فواد عبدالمنعم احمد (اسکندریه, موسسه شباب الجامعه, 1988م) و با تحقیق خضر محمد خضر (الکویت, مکتبه الفلاح, 1403ق1983/م). و با تحقیق محمد جاسم الحدیثی (عراق, وزاره الثقاقه) الاعلام, 1406ق1886/م) منتشر شده است.
این اثر منسوب به ماوردی است و احتمال داده شده از احمدبن سهل (ابوزید بلخی) باشد.8 نسخه شناسی و بررسی انتساب یا عدم انتساب آن به ماوردی در حوصله این مقاله نیست, حاجی خلیفه آن را از ماوردی دانسته 9, بر همین نظر اکتفا می کنیم.
10 النکت والعیون (تفسیرالماوردی).
شش جلد با تحقیق السید بن عبدالمقصودبن عبدالرحیم (بیروت, دارالکتب العلمیه و موسسه الکتب الثقافیه, 1412ق1992/م) منتشر شده است.
چهار اثر از ده اثر مزبور مستقلا به سیاست پرداخته اند: الاحکام السلطانیه, قوانین الوزاره, تسهیل النظر و نصیحه الملوک. در الاقناع والحاوی مبحثی در زمینه فقه سیاسی وجود ندارد ولی مباحث قضا و جزا آمده است.
نظام و ساختار مباحث سیاسی در آثار ماوردی
تبویب و تنظیم مباحث سیاسی در چهار اثر الاحکام السلطانیه , نصیحه الملوک, تسهیل النظر وتعجیل الظفر و قوانین الوزاره همانند نیست. بررسی تطبیقی ساختار صوری آن ها گویای نظام فکری در هریک از آن آثار است.
الاحکام السلطانیه از اولین آثاری است که به نظام سیاسی خلافت پرداخته 10 و دارای بیست باب و هر باب شامل فصل هایی است. ماوردی در مقدمه به طبقه بندی بیست گانه از مباحث حکومتی فقه تصریح کرده است.11 ترتیب این باب ها چنین است:
عقدالامامه, تقلید الوزاره, تقلید الاماره علی البلاد, تقلید الاماره علی الجهاد, الولایه علی حروب المصالح, ولایه القضاء, ولایه المظالم, ولایه النقابه علی ذوی الانساب, الولایه علی امامه الصلوات, الولایه علی الحج, ولایه الصدقات, الفیء والغنیمه, الجزیه والخراج, فیما تختلف احکامه من البلاد, احیاء الموات واستخراج المیاه, الحمی والارفاق, احکام الاقطاع, وضع الدیوان واحکامه, احکام الجرائم, احکام الحسبه.
غیر از باب اول که به چگونگی شکل گیری رهبری و شیوه مشروعیت یابی و نقش مردم در تکوین دولت پرداخته, بقیه باب ها به بررسی شئون و مناصب سیاسی, بین المللی, اقتصادی, اداری, قضایی و جزایی زمامدار اسلامی پرداخته است.
نصیحه الملوک, تقسیم ده گانه ای از موضوع های سیاسی ارائه کرده است: البحث علی قبول النصائح, فضائل الملوک وما یجب علیهم ان یاخذوا به انفسهم, الخلال التی من جهتها یعرض الفساد فی الممالک والملک, معالجه قساوه القلب, سیاسه النفس وریاضتها, سیاسه الخاصه من الاهل والولد والقرابه والخدم والجند, سیاسه العامه وتدبیر اهل المملکه, تدبیر الاموال, تدبیر الاعداء واهل الجنابات, تقدیم النیات وطلب التاولات.
سیمای مباحث این اثر موعظه گری, نصیحت و اخلاق سیاسی نه همانند الاحکام السلطانیه بیان وجوب و حرمت های فقهی است12 ماوردی در مقدمه, خود را ملتزم به احادیثی همچون انما الدین النصیحه, قیل: لمن یا رسول الله, قال: لله ولرسوله ولائمه المسلمین وجماعتهم.13 دانسته و مصداق اتم نصیحت را موعظه زمامدار می داند:
الملوک اولی الناس بان تهدی الیهم النصائح....اذ کان فی صلاحهم صلاح الرعیه وفی فسادهم فساد البریه.... من غش الامام فقد غش العامه... من کتم السلطان نصیحته والاطباء مرضه والاخوان بثه فقد خان نفسه.... لهذا ماجرت العاده فی الانبیاء ان یبعثهم الله الی ملوک الامم.14
اخلاق سیاسی در کنار مباحث دیگر سیاست مانند فلسفه و فقه سیاسی, دارای اهمیت فراوان است, از این رو ماوردی جنبه های مختلف اخلاق سیاسی را در این اثر بررسی کرده است. وظایف زمامدار در تهذیب و تزکیه نفس خودش, تربیت و بهسازی روانی و اخلاقی نزدیکان و خانواده اش و تربیت مستمر خادمان و حفاظت از اخلاقیات ممدوح و بازداشتن آنان از خصال ناپسند, هم چنین روش های اکتساب صفات نیکو بخشی ازمباحث این اثر و بخش دیگر اخلاقیات دستگاه های دولتی است. حاکم عهده دار ایجاد و حراست از صفات و خصایل نیکو در نظامیان, مسئولان اقتصادی و مسئولان اداری است. حتی اخلاق شرعی هرگونه برخورد عذرآمیز با دشمنان را برنمی تابد و ماوردی مناسبات صحیح با دشمن و اهل جنایت را برشمرده است.15 این که حاکم چه نوع لباسی بپوشد و در کدام ظرف تناول طعام نماید از دیدگاه اخلاق دینی جای سخن دارد.16 علل اخلاق همانند علل احکام در زمینه سیاست در خور توجه و در باب سوم و لا به لای فصل های دیگر مطرح شده و پیآمدهای اخلاق مذموم که به تباهی کیان دولت منجر می گردد تعلیل گردیده است.
مقبولیت دولت به دو نوع مشروعیت حقوقی و مشروعیت اخلاقی یا روان شناسانه منقسم است. هر نظام حکمرانی از دو منبع حقوق و اخلاق کسب وجاهت و مشروعیت می نماید.
تمام سعی ماوردی در نصیحه الملوک, تبیین مشروعیت اخلاقی نظام سیاسی خلافت و در الاحکام السلطانیه, تشریح مشروعیت حقوقی آن است.
ماوردی در کتاب قوانین الوزاره به وزارت به عنوان یک نهاد که معین رهبری با ضوابط, قوانین و وظایف حقوقی ویژه, پرداخته است. این نهاد بعد از رهبری عهده دار عالی ترین منصب در تدبیر امور و اداره جامعه است. مباحث مربوط به وزارت در هشت فصل در این اثر ارائه شده است: معنی الوزاره وانواعها, التنفیذ, الدفاع, الاقدام, الحذر, التقلید والعزل, وزاره التنفیذ, الحقوق, العهود والوصایا.
دو نوع وزارت تنفیذ و تفویض, وظایف هریک , روابط آن ها با رهبری , چگونگی تکوین و عزل آن ها, شرایط آن ها ذیل عناوین مزبور بررسی شده است.
باب دوم الاحکام السلطانیه نیز به سه مبحث از مباحث وزارت پرداخته بود: انعقاد وزارت تفویض, کم تر بودن شروط وزارت تنفیذ, انتصاب بیش از یک وزیر توسط خلیفه.
اما در قوانین الوزاره مسائل وزارت, مفصل تر با نگاه حقوقی بررسی شده است.
تسهیل النظر وتعجیل الظفر فی اخلاق المکلک وسیاسه الملک, همان گونه که از نامش پیداست دارای دو مبحث کلی اخلاق زمامدار و کشورداری است. مبحث اول خلاصه ای از کتاب نصیحه الملوک است و به فضایل و رذایل حاکم می پردازد. مبحث اسباب اختلال الدول این کتاب با باب سوم کتاب نصیحه الملوک شباهت دارد. ماوردی در مبحث دوم, مقوله های سیاسی را نه از نگاه یک حقوق دان و فقیه بلکه از منظر یک فیلسوف و عالم سیاسی نگریسته و تحلیل کرده است. تحلیل های وی صبغه فقهی ندارد بلکه تعلیل و غایت سنجی و استدلال عقلی از مهم ترین ویژگی های آن است. بحث هایی همچون مناسبات زمامدار و مردم و دین قواعد دولت و کشور اقشار اجتماعی و رابطه هریک با نظام حاکم چگونگی اداره جامعه گویای ذهنیت اصلی نویسنده است. البته مسائل فقهی در مطاوی مباحث نه به منظور ارائه ابحاث فقهی بلکه برای تشیید و تحکیم مباحث عقلی و استدلالی است.
منابع و مصادر اندیشه های سیاسی ماوردی
تبحر ماوردی در علوم مختلف اسلامی و بهرهء وی از تجارب, امکان ارائه نوشته هایی در مقوله های مختلف سیاست را به او می داد. فقه را نزد استادان بزرگی هم چون ابوالقاسم الصیمری (درگذشت 386ق) 17 و شیخ ابوحامد الاسفراینی (درگذشت 406ق) آموخت. مهارت وی در این دانش به اندازه ای رسید که او را از امامان مذهب شافعی نامیده اند.18 ابن صلاح و ابن خلکان وی را از وجوه فقیهان شافعی می دانند.19 آثار فقهی او مانند الحاوی الکبیر گواه این امر است.
ماوردی حدیث را از استادان مبرزی هم چون حسن بن علی بن محمد الجبلی, محمد بن علی بن زجر المنقاری و محمدبن المعلی الازدی فراگرفت.20 دانش وی از تفسیر قرآن به گونه ای است که کتاب تفسیری وی النکت والعیون21 مورد توجه عالمان بوده است.
درحالی که اکثر اندیشمندان تفسیر وی را ستوده اند, برخی بر مواضع اعتزالی آن خرده گرفته اند.22
با این که در عصری می زیست که دانش های فلسفی رونق داشت و متفکرانی با اتکا بر میراث فلسفه یونان در متافیزیک, طبیعیات, ریاضیات, اخلاق فلسفی و سیاست مدن آثاری میآفریدند ولی مشی ماوردی شباهتی به آنان نداشت و در دانش های عقلی متکلم بود. البته آگاهی به آراء فلسفی داشته است. کتاب اعلام النبوه گواه کلام اعتدالی اوست. در مورد گرایش وی به اشعریت یا اعتزال بین صاحب نظران, آرای متهافتی وجوددارد.23
هر چهار اثر سیاسی ماوردی مشحون از دانش های فقهی, کلامی, تفسیری و حدیثی, اما نه به یک اندازه است. آقای رضوان السید مصادر گفته های ماوردی را در تسهیل النظر, در پاورقی ها و نیز در فهارس پایانی آورده است. غیر از استفاده از قرآن, احادیث نبوی و نهج البلاغه, جملات و عبارت های فراوانی از آثار یونانی, ایرانی و عربی قبل از اسلام آورده است. نقل قول های فراوان از اسکندر, اردشیر, انوشیروان کسری سابور, بزرگمهر, سقراط, لقمان حکیم, متنبی, جالینوس هم چنین از خلیفه ها و سردمداران اسلامی به عنوان تجربه های زمامداری مانند مامون و هارون الرشید آورده است. تعبیر قال بعض الخلفاء زیاد دارد. در باب اول نظامی که از فضایل و رذایل ارائه کرده شبیه اخلاق نیکو ماخوس ارسطو است. در باب دوم از واژه های الحزم, الحذر, تدبیر و که گویای اهمیت عقل و تجربه در کشورداری است بهره گرفته است. مبحث اقسام الملوک ماخوذ از الادب الکبیر ابن مقفع است.24 از نظر بهره وری از منابع و مصادر دینی و غیردینی, کتاب نصیحه الملوک همانند تسهیل النظر است. با این که حدود سیصد شاهد قرآنی و صدوپنجاه روایت نبوی در کل کتاب آورده ولی فقط پنجاه مورد از ارسطو نقل قول هایی دارد و فراوان از انوشیروان, بزرگمهر, بهرام گور, اسکندر مقدونی, افلاطون, اردشیر و دیگر متفکران ایران و یونان مضراب هایی نقل کرده است:
لاننفرد فی کتابنا بآرائنا ولانعتمد فی شیء نقوله علی هو انا دون ان نحتج لما نقوله فیه ونذکره بقول الله المنزل فی کتابه واقاویل رسول(ص) المرویه وآثاره ثم سیدالملوک الاولین والائمه الماضین والخلفاء الراشدین والحکماء المتقدمین فی الامم الخالیه والایام الماضیه.25 مطاوی کتاب قوانین الوزاره بیش تر به نصوص روایی و قرآنی و متون دینی متکی است. وزارت به صورت یک نهاد در فرهنگ های سیاسی ایران و یونان معلول و معمول بوده است.
به شهادت آیه قرآن که از قول موسی می فرماید: واجعل لی وزیرا من اهلی, هارون اخی 26 وزارت در مصر باستان هم وجودداشته است. به هر رو, پس از گذشت سالیانی از ظهور اسلام, وزارت از فرهنگ ایرانی و یونانی به سیاست اسلامی راه یافت و ماوردی از اولین نظریه پردازانی بود که از منظر حقوقی آن را بحث کرد و ابعاد مختلف آن را تحلیل و قواعد و شروطی برای آن درنظر گرفت و بالاخره ساختار آن را تکامل و لباس شریعت بر آن پوشاند.27 البته قبل از ماوردی کتاب هایی در زمینه تاریخ وزارت نوشته اند مانند: کتاب الوزراء از جهشیاری و کتاب الوزراء از ابوبکر محمدبن یحیی الصولی.
با توجه به پیشینه وزارت در غیر فرهنگ اسلامی, لاجرم ماوردی بایست از تحقیقات دیگران استفاده کرده باشد. محققان این اثر در مقدمه می نویسند:
ان الماوردی قد حصل کتابه من مصادر سیاسیه و تاریخیه وادبیه متفرقه الف بینها بالضافه الی ما اضافه الی هذا الکتاب من خبره واقع عاش حیاته السیاسیه بین الخلفاء والسلاطین والوزراء. وقراء اته فی الکتب الفارسیه ومعرفته بحکم الهند والروم والفرس والحکماء و شعراء العرب.28 آنان الادب الکبیر و الادب الصغیر از ابن مقفع, کلیله و دمنه, اخلاق الملوک و البیان و التبیین از جاحظ و عیون الاخبار از ابن قتیبه را از منابع ماوردی در قوانین الوزاره نامیده اند.
ماوردی در الاحکام السلطانیه با شیوه های فقهی و در چهارچوب فقه شافعی و با عصای منابع فقه (قرآن, سنت, عقل, اجماع و قیاس) به تحلیل و تبیین مسائل سیاسی پرداخته است. در عین حال مصلحت عمومی, عرف, رویه اداری و عملی و شرایط زمان و مقتضیات آن برای وی اهمیت داشته است29 چرا که ماوردی از یک سو در صدد نظریه پردازی و تاسیس نظام حقوقی خلافت و زمامداری است و از سوی دیگر, واقع گرا و واقع بین می باشد.30 برخلاف برخی از محققان که الاحکام السلطانیه را آرمانی محض و تئوری پردازی به دور از واقعیت ها می دانند 3, ماوردی در مقدمه خلافت را تمهیدی برای مصالح امت و تدبیر امور که برنامه های عملی فرمانروایی می باشند, معرفی کرده است.
رویکردها و مشربهای سیاسی ماوردی
دانش سیاست منقسم به فلسفه سیاست, علم سیاست, تاریخ سیاسی, اخلاق سیاسی و حقوق سیاسی است. فلسفه و علم سیاست توصیفی, تاریخ سیاسی, گزارشی, و اخلاق و حقوق سیاسی دستوری و توصیه ای است.
سیاست نگاری در فرهنگ اسلامی, محصول تعامل و تعاطی اندیشه های درونی و بیرونی است. سیاست نگاران مسلمان با پیرایش و پالایش فرهنگ های سیاسی ایران و یونان و روم 32 و عرب جاهلی, تطبیق آن ها با شریعت, تفسیر نصوص سیاسی دین به نظریه پردازی پرداخته اند. همین ارتباط با فرهنگ های سیاسی بیرونی و تفسیرهای مختلف دینی, به تدریج مشرب های مختلف سیاسی در جهان اسلام را پدیدآورد. کتاب هایی که ذیل سیاست توسط متفکران مسلمان نوشته شده از نظر کمیت فراوان و از نظر اختلاف مشارب , هرکدام به گونه ای ویژه مباحث سیاسی را تحلیل کرده اند. این کتاب ها را می توان ذیل پنج عنوان طبقه بندی کرد:
فلسفه سیاست:
متونی که به بررسی سیاست پرداخته یا تاملات عقلی و استدلالی دربارهء مقوله های سیاسی اند. مقدمه ابن خلدون و بدائع السلک ابن ازرق در بین متفکران گذشته و کتاب هایی مانند الاسلام و فلسفه الحکم از محمد عماره و تطور الفکر السیاسی فی الاسلام از دکتر فتحیه النبراوی و دکتر محمدنصر مهنا از متفکرین جدید در این طبقه قراردارند.
شریعت نامه ها:
خلافت نامه ها (کتاب هایی که در اهل سنت برای اثبات یا تثبیت نظریه خلافت و نهادهای آن نوشته شده است), ولایت فقیه نامه ها, شرح نصوص سیاسی مانند شرح هایی که بر نامه مالک اشتر نوشته اند.
سیاست نامه ها:
این گونه منابع خود چند گونه اند, برخی به باید و نبایدهای اخلاقی و توصیه ای برای فرمانروایان پرداخته اند, کتاب هایی هم وجوددارد که به بیان نظام اداری و تشکیلات حکومتی می پردازد. مهم ترین خصیصه این منابع تکیه آن ها بر تجارت بشری است.
سیاست مدن ها:
آثاری مقتبس از تفکرات یونانی و رومی و جزئی از حکمت عملی است.
تاریخ های سیاسی:
آثاری که با روش گزارشی به نقل و روایت و گاهی تحلیل حوادث تاریخی می پردازند. تاریخ وزراء, تاریخ خلفاء, تاریخ ملوک و سلاطین, تاریخ های خاندان های حکومت گذار از این زمره اند.
اهمیت ماوردی اهتمام به مشرب های مختلف سیاسی است. در بین فقیهان از نوادر کسانی است که غیر از فقه و فقه سیاسی از زوایای دیگر به مسائل سیاست پرداخته است. همه سویه نگری و جامعیت وی در خور توجه است.
فی تسهیل النظر قد خصصه للبحث فی ماهیه السلطه وبنیتها وفلسفتها وقوانین صیرورتها لا لاشکال السلطه .... اما کتابه الاحکام السلطانیه فقد خصصه لدراسه الشکل الاسلامی للسلطه او الدوله الاسلامیه.33
عمده آرای ماوردی در الاحکام السلطانیه وجوب رهبری34, شرایط انتخاب کنندگان, شرایط انتخاب شوندگان, روش های انعقاد زمامداری, بیعت35 و دیگر مسائل حقوق اساسی و حقوق عمومی است ولی در تسهیل النظر (بخش دوم) تاسیس دولت و مولفه های موثر در آن36, انحطاط دولت و عوامل آن37, کارکرد دین در کشورداری 38 و مشابه این گونه مسائل مطرح است. فقیهان دیگری بوده اند که به سیاست روی آورده اند ولی چون از آگاهی های غیر فقه سیاسی, تهی بوده اند, ناکام و ناموفق مانده اند. بنابراین چهار عنصر فلسفه سیاست, فقه سیاسی, اخلاق سیاسی و علم سیاست (مدیریت و چگونگی تهشیت امور) از ماوردی شخصیتی کامل و موفق ساخته است.
این داوری نقدی است بر کسانی همچون گیبHamilton Alexander Gibb که ماوردی را فقط فقیه می دانند.39
پی نوشت ها:
1. زرکلی, الاعلام, ج4, ص327.
2. ابن الصلاح, طبقات الفقهاء الشافعیه , ج2, ص636.
3. دکتر طه حسین حتی ابن خلدون را متاثر از ماوردی دانسته است. نک: فلسفه
ابن خلدون الاجتماعیه, ترجمه محمد عبدالله عنان, ص127.
4. دربارهء ماوردی کتاب ها و مقاله های فراوانی نوشته اند. از مهم ترین آن ها مقدمه الحاوی در یک جلد مستقل از محمد بک اسماعیل و عبدالفتاح ابوسنه, ابوالحسن الماوردی من اعلام الاسلام از فواد عبدالمنعم و محمدسلیمان داود, الفکر السیاسی عند الماوردی از صلاح الدین بسیونی اسلان, الفکر السیاسی عند ابی الحسن الماوردی از احمد مبارک البغدادی, دوله الخلافه دراسه فی التفکیر السیاسی عند الماوردی از سعید بنسعید است. در فارسی دو مقاله یکی از آقای حسن حبیبی با عنوان اندیشه و عمل سیاسی ماوردی در مجموعهء آیینه حقوق و دیگری از آقای چنگیز پهلوان زیر عنوان ماوردی نگاهی به زندگی و آثار او (مجله کلک, شماره47و48) و پایان نامه کارشناسی ارشد از محمدرضا صلح جوی زیر عنوان فلسفه اجتماعی و ساخت اجتماعی از نظر ماوردی (دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس, 1369) شایسته ذکر است.
5. فقه هزار و چهارصد ساله اسلامی, ص 145.
6. مشخصات این ترجمه عبارت است از:
.Mawardi:Les status governementaux Alger,1915
7. عنوان دیگر ادب الوزیر.
8. نصیحه الملوک, تحقیق فواد عبدالمنعم احمد, ص33.
9. کشف الظنون, ج3, ص1958. از محققین جدید دکتر رضوان السید در مقدمه تسهیل النظر ص7و8 و الاعلام, للزرکلی, ج4, ص327 آن را از ماوردی دانسته اند.
10. صبحی صالح, النظم الاسلامیه. ص8.
11. الاحکام السلطانیه, ص4.
12. پاره ای از مباحث آن دو اثر مشترک اند ولی حیثیت الاحکام السلطانیه فقهی و حیثیت نصیحه الملوک اخلاقی است. رابطه دو دانش فقه و اخلاق با این که علی رغم قلمرو متباین در برخی مسائل و محدوده مشترک در بعضی دیگر از مسائل, دارای دو غایت می باشند: یکی به بیان احکام مکلفین می پردازد و دیگری در مورد تهذیب نفوس است.
13. نصیحه الملوک, ص43.
14. همان, ص4445.
15. همان, ص333369.
16. همان, ص377379.
17. ابن الصلاح, طبقات الفقهاء الشافعیه, ص636.
18. الموسوعه الفقهیه الکویتیه. ج1, ص369.
19. ابن الصلاح, طبقات الفقهاء الشافعیه, ج2, ص636 وفیات الاعیان, ج2, ص444.
برای داوریهای دیگران نک: الحاوی الکبیر (المقدمه). ص77.
20. نک: طبقات الفقهاء الشافعیه, ج2, ص640641. کتاب الاقرار بالحقوق والمواهب
والمواریث من الحاوی, تحقیق طاهر اسماعیل محمد البرزنجی, ص102105 الحاوی الکبیر (المقدمه), ص57.
21. کشف الظنون, ج1, ص458.
22. نک: السبکی, طبقات الشافعیه الکبری, ج3, ص303314 ابن الصلاح, طبقات
الفقهاء الشافعیه, ج2, ص628642.
23. نک: زرکلی, الاعلام, ج4, ص327 کتاب الاقرار بالحقوق والمواهب والمواریث من
الحاوی. ص109110 طبقات الشافعیه الکبری, ج3, ص303314 ابن عباد, شذرات الذهب, ج3.
24. تسهیل النظر وتعجیل الظفر, تصحیح رضوان السید, ص91.
25. نصیحه الملوک, ص46.
26. طه (20) آیه های 2930.
27. آن لمبتون معتقد است نهادهای دیگر هم چون دیوان مظالم از تشکیلات دیوانی شاهان ساسانی به ارث رسیده است. نک: تداوم و تحول در تاریخ میانهء ایران, ترجمه یعقوب آژند, ص81.
28 . قوانین الوزاره, تحقیق فواد عبدالمنقم احمد و محمد سلیمان داود, ص21.
29. هانری لائوست, سیاست و غزالی, ترجمه مهدی مظفری, ج1, ص18.
30. برای آگاهی از پیشینه نظریه های سیاسی در اسلام و فرایند تکاملی آن تا دورهء ماوردی و ابتنای دیدگاه های ماوردی بر تئوریهای پیشین نگاه کنید به : مقاله احکام السلطانیه. دائره المعارف بزرگ اسلامی, ج6, ص674678. هم چنین مقاله ماوردی از محمد قمرالدین مغان در تاریخ فلسفه در اسلام, میان محمد شریف , ج2, ص185.
31. دو داوری یکی از سوی بروکلمان و سواژه که ماوردی را سیاست مدار غیر رئالیست و دیگر از سوی گیب و روزنتال که وی را واقع گرا می دانند ابراز شده است. نک: حسن حبیبی, آیینهء حقوق, مقاله اندیشه و عمل سیاسی ماوردی ص350 و 351 و 397.
32. در سه قرن اول هجری بسیاری از کتاب های مشهور پهلوی که حاوی مطالب تاریخی, ادبی, حکم, فلسفه, سیاست و علم بود به عربی درآمد و از جمله مهم ترین آن هاست:
خداینامه , داستان اسکندر, صورت پادشاهان, گامنامه در آداب و رسوم دولتی, کتاب التاج در سیرت انوشیروان, کتاب سیرت اردشیر, نامه تنسر ابن مقفع.
از سوی دیگر اندیشه های افلاطون, ارسطو, تامسطیوس, فرفوریوس و ینقولاوش توسط مترجمانی مانند حنین بن اسحاق به عربی درآمد.
33. مقدمه تسهیل النظر از دکتر رضوان السید. ص78.
34. الاحکام السلطانیه, ص5.
35. همان, ص69.
36. تسهیل النظر و تعجیل الظفر. ص202207.
37. همان, ص264.
38. همان, ص201.
39. نک:
Gibb,H.A.Studies on the Civilization of Islam.
.PP.153_155.London ,Rootlege,1962