مقاله ای چاپ شده با عنوان «کتابشناسی شروح کتاب شرایع الاسلام » از فاضل ارجمند آقای ناصرالدین انصاری در مجله مشکوة چاپ شده (×) و در آن از 104 شرح و یا حاشیه به طور کامل و یا مربوط به بعضی از ابواب و کتب آن یاد شده است. از جمله شروحی که ذکر آن آمده شرحی است بنام «کشف الاسرار» به شماره 56 از عالم جلیل مرحوم حاج مولی حسینعلی فرزند نوروز علی تویسرکانی. از آنجا که اکثر مؤلفات نامبرده به خط خود آن مرحوم نزد نگارنده موجود است این مقاله در ترجمه و ذکر آثار وی به علاقه مندان تقدیم می شود.
مرحوم حاج ملا حسینعلی تویسرکانی معروف به حاجی تویسرکانی در دهستان تویسرکان دیده به جهان گشود.
تاریخ دقیق تولد آن مرحوم معلوم نیست آنچه مسلم است به هنگام درگذشت بیش از هشتاد سال داشته است. در کتاب الکرام البررة تولد او سال 1216 یاد شده است.
پس از فراگرفتن علوم مقدماتی رهسپار حوزه علمیه همدان شد و از آنجا به منظور تکمیل مراتب علمی عازم بروجرد گردید.
بروجرد در قرن سیزدهم یکی از حوزه های پر رونق و دارای علما و مجتهدین بزرگی بوده است. چون شیخ بزرگوار مولی اسدالله بن عبدالله بروجردی معروف به حجة الاسلام متوفی 1271 که شیخ انصاری اعلی الله مقامه الشریف به هنگام تشرف به آستان مقدس حضرت رضا علیه السلام مدت شش ماه در آنجا توقف فرموده و از محضر وی بهره مند گردیده است. دیگر اساتید آن مرحوم عبارتند از:
حاج سید شفیع جابلقی بروجردی متوفی 1280 صاحب کتاب الروضة البهیة مولی علی بروجردی داماد عالم جلیل میرزای قمی سید میرزا ابوالقاسم بروجردی متوفی 1277 و برادر ایشان علامه میرزا محمود صاحب کتاب مواهب السنیة فی شرح الدرة البهیة.
شیخ محمدحسین بن معصوم بروجردی متوفی 1262و دیگر بزرگان که از بقایا و آثار این حوزه متبرکه است.
و در این اواخر مرحوم آیت الله العظمی آقا حاج حسین بروجردی غفرالله مضجعه الشریف متوفی دوازدهم شوال 1380.
حاجی پس از استفاده از محضر مفاخر علمی این حوزه عازم اصفهان شد که در آن ایام یکی از حوزه های علمی مهم اسلامی به شمار می رفت و در مرتبت کمتر از حوزه علمیه نجف نبود.
ورود او به اصفهان مقارن بود با اوج شهرت علمی عالم متبحر و استاد کامل آقا شیخ محمدتقی ایوان کیفی فرزند آقا عبدالرحیم یا محمد رحیم ایوان کیفی صاحب حاشیه معروف بر کتاب معالم الاصول به نام هدایة المسترشدین از اکابر تلامذه شیخ جعفر نجفی معروف به کاشف الغطاء متوفی 1227.
حاجی به حلقه درس این استاد عالیقدر درآمد و پس از گذشت جلساتی مورد تفقد و عنایت استاد قرار گرفت و دیری نپایید که از اخص خواص وی گردید.
در آن دوره مدرسان بزرگ دیگری در اصفهان بتدریس اشتغال داشتند که اکابر آنان عبارتند از:
مرحوم حاجی مولی محمد ابراهیم خراسانی کاخی کرباسی صاحب اشارات الاصول و کتاب منهاج الهدایة الی احکام الشریعة و غیره (1180-1261) از تلامذه مرحوم سید بحرالعلوم و کاشف الغطاء و صاحب ریاض و میرزای قمی.
مرحوم سید محمدباقر شفتی بیدآبادی معروف به حجة الاسلام صاحب مطالع الانوار متوفی 1260 از تلامذه سید بحرالعلوم (1212) و صاحب ریاض (1201) و میرزای قمی (1231).
حاجی تویسرکانی پس از درگذشت استاد به سال 1248 بر کرسی تدریس فقه و اصول تکیه زد و به افاده و تدریس پرداخت و پس از فوت دو عالم بزرگوار حاجی کرباسی و حجة الاسلام شفتی مجلس درسش مشحون از اکابر و اعاظم محققین گردید.
همزمان با شهرت علمی وی در حوزه اصفهان مدرسین بزرگ این حوزه عبارت بودند از:
آقا میر سید حسن بن میرسید علی حسینی اصفهانی معروف به مدرس (1210 -1273) صاحب جوامع الکلم در اصول و شرحی ناتمام بر مختصر نافع از تلامذه حاجی کرباسی و صاحب جواهر.
آقا سید محمدبن سید عبدالصمد معروف به شهشهانی متوفی (1289) صاحب کتاب انوار الریاض، حاشیه بر کتاب ریاض المسائل و العروة الوثقی و منظومه مستدل فقهیه و غایه القصوی در اصول از تلامذه حاجی کرباسی و آقا سید محمد کربلایی فرزند آقا سید علی صاحب ریاض.
در خاتمه کتاب روضات مؤلف ضمن تقدیر و اظهار تشکر از معاضدت و همکاری عالم جلیل آقا میرزا عبدالغفار تویسرکانی فرزند آقا سید محمد حسین حسینی متوفی 1319 در تالیف و تکمیل آن کتاب، بنا به درخواست و تقاضای او ترجمه حاجی تویسرکانی را که استاد و شیخ قراءت ایشان بوده آورده به این عبارت:
«کان من العلماء الفحول و نبلاء الفقه و الاصول فاضلا محققا بارعا متتبعا انتهت الیه نوبة التدریس و الافتاء والافادة باصبهان بعد ما فرغ فیها من التحصیل عند علمائها الاعیان و قد کان معظم قرائته فیها علی شیخ مشایخنا المتقدم المتین عمدة المعتمدین و قدوة المجتهدین استادنا الاقدم و عمادنا الاجل الافخم الشیخ محمدتقی بن الشیخ عبدالرحیم المتقدم ذکره الاصیل علی سبیل التفصیل الی ان اجیز من قبل جنابه العلام فی التحدیث و الروایة و نشر الاعلام المرتفعه من شریعة الاسلام و مع انه اخذ فی مبادی زمن اشتغاله من جماعة اخری من علماء العراقین و خصوصا القاطنین ببروجرد المعمورة و ما یتصل من المواضع بذلک البین لایسند الروایة فی کتب اجازاته الشایعة الا الی هذا المتوحد الامام و المتفرد القمقام ».
و در کتبا مستدرک الوسایل ج 3/399 آمده:
«العالم العلیم والفقیه المسلم الحبر الصمدانی المولی حسین علی الملایری التویسرکانی المتوفی سنة (1296) [که به اشتباه ثبت شده و باید باشد1286] صاحب کتاب کشف الاسرار فی شرح الشرایع و المقاصد العلیة حاشیة علی القوانین فی مجلدین وغیرها».
و در کتاب الکرام البررة ج 1 در دو مورد ترجمه وی آمده: یکی در صفحه 363 تحت عنوان مولی حسن علی اصفهانی و دیگری در صفحه 438 تحت عنوان شیخ حسین علی تویسرکانی در مورد دوم آمده:
«الشیخ المولی حسین علی بن المولی نوروز علی الملایری التویسرکانی الاصفهانی من اعاظم العلماء و افاضل المحققین اخذ مقدمات العلوم فی بروجرد عن بعض فضلائها ثم هاجر الی اصفهان فحضر فیها علی المؤسس المعروف الشیخ محمدتقی الاصفهانی صاحب حاشیة المعالم و اختص به و لازمه حتی بلغ فی الفقه و الاصول و غیرها درجة سامیة و مکانا علیا و عرف اسمه فی الاوساط العلمیة و ذاع صیته لدی طلاب العلم واهل الفضل فعکف علیه جمع منهم للاستفادة من معارفه و علومه فافاض علیهم علمه المتدفق و ما اذ وافت استاذه المذکور منیته حتی رشح للزعامة والامامة وانتهت الیه رئاسة التدریس فتخرج علیه جمع کثیر من العلماء الفضلاء و صار مرجع القضاء والافتاء».
در کتاب المآثر والاثار اعتماد السلطنه متوفی 1313 صفحه 154 آمده:
«حاج ملا حسینعلی تویسرکانی مقیم اصفهان مجتهدی مسلم و رئیسی اعظم و از محققین فقهاء و اساتید عظما و علماء محسوب می گردید. شهرت علم و صیت ریاستش تا به همه جا رسیده بود و ممالک عرب و عجم جمله را فروگرفته و چندی خدمت حاج سید شفیع جابلقی نیز تلمذ نموده بود».
و در کتاب تذکرة القبور عالم فاضل ملا عبدالکریم مجتهد گزی اصفهانی متوفی 1339 صفحه 57 آمده:
«حاجی ملاحسینعلی تویسرکانی، آن بزرگوار در اصفهان ریاست تدریس و فتوی داشته اند و بسیاری از علماء و فضلاء از مجلس درس ایشان برخاستند و زیادتی منفعت درس ایشان و ممتاز بودن مجلس درس ایشان در شهر مشهور بود».
آثار و مولفات
1 - فصل الخطاب. در علم اصول در دو مجلد: جلد اول در مباحث الفاظ; جلد دوم در ادله شرعیة.
مجلد اول تا پایان بحث نسخ به خط مؤلف نزد نگارنده موجود است تاریخ اتمام آن ذی الحجة 1259 آمده.
مجلد دوم بخط احمدبن علی بن اسماعیل است که در رجب 1316 از آن فراغت یافته و مولف آن را در ربیع الثانی 1263 نگاشته.
2 - کشف الاسرار. که شرح کاملی است بر کتاب شرایع الاسلام.
آنچه از این کتاب به خط مؤلف نزد نگارنده موجود است عبارتند از:
جلد اول - تمام کتاب طهارت است که مؤلف از اتمام آن در شهر رجب 1252 فراغت یافته.
جلد دوم - بخشی از کتاب صلوة است که در محرم الحرام 1260 به پایان رسیده.
جلد سوم: از نماز جمعه شروع می شود و با نماز جماعت خاتمه می یابد، تاریخ فراغت از تالیف در آن نیامده.
جلد چهارم - عبارت است از کتاب زکوة، خمس، صوم، اعتکاف که در ربیع الثانی 1265 به اتمام رسیده.
جلد پنجم - تمام کتاب حج است تاریخ اتمام در آن نیامده.
جلد ششم - شامل کتاب تجارت و بیع است تاریخ اتمام آن جمادی الاولی 1268 است.
جلد هفتم - حاوی کتب رهن، مفلس، حجر، ضمان، حواله، کفاله، صلح، شرکة است. (سه مجلد اخیر (7-6-5) در یک مجلد صحافی شده).
جلد هشتم - شامل کتاب اجاره، وکالة، وصایا است.
جلد نهم - مشتمل بر کتاب نکاح، وقوف و صدقات، و قسمتی از حدود و تعزیرات است.
جلد دهم - در قضاء و شهادات است. تاریخ اتمام کتاب قضاء رجب 1254 است.
جلد یازدهم - در فرائض است. تاریخ اتمام آن 1253 است.
مجلدات دیگر این شرح که عبارتست از شرح کتب امر به معروف و نهی از منکر، طلاق، ایلاء، لعان عتق، تدبیر، مکاتبه، اقرار، جعاله، ایمان، نذر، صید و ذباحه، اطعمه و اشربه، غصب، شفعه، احیاء موات، لقطه. که نگارنده ندارد.
(گرچه قبلا گفته آمد تمام این یازده مجلد که نزد نگارنده است به خط خود مؤلف می باشد و امید آن می رود که به سایر مجلدات آن هم آگاهی حاصل آید بنابراین آنچه آقای ناصرالدین انصاری اظهار داشته اند که جلد سوم و چهارم نسخه اصل در کتابخانه آیة الله مرعشی موجود است به یقین خطا است).
3 - مقاصد العلیة. این کتاب حاشیة بر قوانین میرزای قمی است در 2 مجلد.
جلد دوم و سوم این کتاب به خط مؤلف نزد نگارنده موجود است و آن از بحث عموم و خصوص شروع می شود و با بحث تعارض استصحابین خاتمه می یابد. تاریخ اتمام آن 1250 است.
4 - نجاة المؤمنین و یا اصول العقائد و مکارم الاخلاق.
این کتاب را به فارسی برای فرزند خود آقا محمد تصنیف نموده و مطالب آن در دو مقصد تنظیم شده:
مقصد اول در اصول دین و اثبات آن به اختصار
مقصد دوم در علم اخلاق
از این کتاب دو نسخه نزد این جانب موجود است. در یکی از آنها که به قطع 18ضرب در 23 است در آغاز خط مؤلف آمده با این عبارت: «آنچه در این کتاب نوشته شد از مسائل متعلقه به اعتقادات و اخلاق صحیح است و موجب براءت ذمه از تکلیف الهی می گردد نسئال الله التوفیق للعمل بها حرره فی شهر ذی الحجة الحرام 1278 مهر بیضی شکل عبده حسین علی ».
نسخه دوم به قطع 11ضرب در 5/17 به خط نسخ بسیار خوش.
5 - شهاب ثاقب و یا قارعة القوارع فی ابطال ادلة الرکن الرابع.
این کتاب به فارسی در رد بر طایفه شیخیه است و در ماه صفر1277 مولف آن را به اتمام رسانده. از این کتاب نیز دو نسخه نزد نگارنده موجود است:
1 - به قطع 15ضرب در22 نوشته به سال 1265 به خط محمدبن ابی طالب نائینی در 265 صفحه 2 - به قطع 12ضرب در5/18 نوشته در محرم 1281 در 222 صفحه و در آخر آن اشعار و تقریظهایی بر کتاب مزبور به انضمام اشعاری در نکوهش و مذمت فرقه مزبور و رئیس آن (حاج محمد کریم خان) و تاریخ درگذشت او آمده.
از جمله این تقریظها. از عبدالله بن شیخ علی اصبعی احسائی است به این عبارت: «قلت هذه الابیات تقریظا علی هذه الرسالة المسماة بالشهاب اللامع فی ابطال ادلة الرکن الرابع تصنیف جناب من ابان طرق الرشاد بثاقب فهمه و اوضح سبله ببیان علمه بحرالعلوم معقولها و منقولها و حبر الشریعة فروعها و اصولها شمس الاعاظم و بدرها و راس المکارم و صدرها ذی القریحة الوقادة و البصیرة النقادة مولانا العالی علی هام المجرة والسها واطال برتبة لیس ورائها منتهی المرقوم اسمه العالی اعلاه لطف به مولاه و رزقه مایتمناه فی آخرته و اولاه و انا الاقل الجانی عبدالله بن شیخ علی الاصبعی ».
6 - حواشی بر کتاب جامع عباسی
و دیگر رسائل مختصر در مسائل فقهی و اصولی.
وی در 28 ماه صفر1286 در اصفهان درگذشت و پس از انجام مراسم تشییع در نهایت جلال و شکوه در تخت پولاد اصفهان در بقعه تکیه مرحوم عالم بزرگوار، حسین خوانساری مدفون گردید.
بر سنگ نبشته قبر وی آمده: «هو الحی الذی لایموت. هذا مرقد العالم الفاضل الکامل المولی الجلیل والمقتدی النبیل صاحب الکلمات الفاخرة و الکرامات الظاهرة حاوی الفروع و الاصول جامع المعقول والمنقول فخرالعلماء المجتهدین و عمدة الفقهاء العالمین، ظهیرالاسلام و نایب الامام الاقا حاج ملاحسینعلی التویسرکانی الاصل الاصفهانی المسکن نورالله مرقده و قد توفی قدس سره الثامن والعشرین من شهر صفر سنة ست و ثمانین و مآتین بعد الالف من الهجرة النبویة.
الاحسائی عفی عنهما بمنه و کرمه و هی هذه:
اجلت الطرف فی رد بلیغ فاعجبنی و لیس له مثیل هوالنهج القویم بلا مراء و قول الخان مردود علیل ولا عجب اذ ما ظل یعزی لمولی نهجه ظل ظلیل
× شماره 43 (تابستان،1373) ص 179 به بعد.
