بخش سوم و پایانی
زبان دریچه آشنایی با فرهنگ و تمدن ملل جهان است و شناخت زبان بدون بهره گیری از لغتنامه ها به گونه ای کامل و همه جانبه میسر نیست. زبان عربی از این نظر که زبان وحی و کلید شناخت معارف حقه اسلام عزیز است در میان دین پژوهان و خداجویان از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
دانستن معانی دقیق کلمات و واژه ها در دستیابی به عمق کلام الهی و گفتار پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم و ائمه اطهارعلیهم السلام از ضرورتهای امر تحقیق و پژوهش در حوزه اسلام شناسی است. با آنکه کار نشر لغتنامه به زبانهای مختلف خصوصا به زبان عربی چندین سال است که در کشور ما رواج دارد و از سویی با ظهور رایانه ها اطلاعات بسیاری در کشور به صورت نرم افزاری عرضه گردیده است، اما تا کنون لغتنامه عربی که با فرهنگ و زبان ما قرابت و تجانس ویژه ای دارد، به صورت کامپیوتری و با استفاده از فن آوری جدید ارائه نگردیده بود.
خوشبختانه به تازگی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی علاوه بر عرضه لوح فشرده «قاموس النور» که حاوی چند لغتنامه عربی است، بخش ویژه ای نیز به عنوان پژوهش در لغتنامه در لوح فشرده «جامع احادیث نور(2)» قرار داده تا محققان بتوانند برای اولین بار در ایران از لغتنامه عربی به صورت رایانه ای بهره مند شوند.
پیش بینی می شود عرضه جامع احادیث نور(2)با توجه به ویژگی مهم آن که دارا بودن یک لغتنامه نرم افزاری پیشرفته است، با استقبال قابل توجهی مواجه شود.
در ادامه معرفی نرم افزار «جامع احادیث نور(2)» در بخش پایانی به لغتنامه و چند قابلیت دیگر این نرم افزار می پردازیم.
لغتنامه در جامع احادیث نور(2)
دانش پژوهانی که با کتب روایی سر و کار دارند، بی نیاز از مراجعه به کتابهای لغت نیستند. قرار دادن کتب لغت در کنار کتابهای روایی و تفسیری در مجموعه های نرم افزاری از خواستهای مکرر پژوهشگران بوده است که این امر در جامع احادیث نور(2) جامعه عمل پوشیده است. از این رو با طراحی قسمت «پژوهش در لغتنامه » که چند لغتنامه مهم را در بر دارد نظر محققان و پژوهشگران تامین شده و بر اساس همین نیاز، این قسمت ساده و سهل الوصول طراحی گردیده است. در این قسمت، فهرست ریشه کلمات و مشتقات تفسیر شده هر ریشه قرار داده شده که به آسانی می توان به معانی و ریشه های هر لغت دسترسی یافت.
مشاهده متن
بسیار پیش می آید که پژوهشگر نیاز به مشاهده اصل متن کتاب پیدا می کند. مثلا; گ گ پس از جستجو و یافتن واژه مورد نظر مایل است صفحاتی قبل و بعد از مورد یافت شده را از نظر بگذارند و یا به عللی دیگر می خواهد صفحاتی معین از یک کتاب را فارغ از روشهای بازیابی اطلاعات و یا متدهای تحقیقی مورد مطالعه آزاد قرار دهد. در این صورت وارد بخش نمایش متون شده و با انتخاب هر کتاب متن کامل آن با قابلیتهای متنوع در اختیار او قرار می گیرد.
در اینجا انتخاب نوع و اندازه خطوط نمایش متناسب با نظر و سلیقه کاربر قابل تعیین است. ابیات و اشعار در صفحه نمایشگر به هیئت شعر نمایش داده می شود. تمامی حاشیه ها و تعلیقه ها در جایگاه خود قابل مشاهده است به گونه ای که با تقه زدن توسط موشواره روی علامت پاورقی -در متن- بلافاصله صفحه حاوی زیرنویس باز می شود و مطالب در دسترس قرار می گیرد.
در این بخش، تطبیق متن نمایشی با; فهرست کتاب و فهرست با متن در حال نمایش، به شکلی دقیق و فنی صورت پذیرفته است.
کاربرد کلیدهای موشواره
در جامع احادیث نور(2) از توانایی کلیدهای موشواره نیز استفاده شده است. چنانکه کلید سمت راست موشواره را روی متن انتخاب شده فشار دهیم گزینه ای باز می شود که از کاربر سؤال می کند آیا این متن یا عبارت انتخاب شده را برای جستجو به قسمت قرآن منتقل کند یا متن کتب روایی یا لغتنامه؟
در روش دیگر اگر مکان نما را روی هر کلمه در متن فعال کنیم و کلید سمت راست موشواره را بزنیم گزینه ای باز می شود که می تواند همین واژه را در قرآن یا در لغت جستجو کند، که در هر صورت به ریشه واژه منتقل می کند. حتی اگر واژه ای چند ریشه داشته باشد، رایانه سؤال می کند که کدام ریشه مورد نظر شماست؟
رنگی کردن متن در نمایش کتب
تفکیک آیات، اسناد، متن احادیث و بیان مؤلف با رنگهای متفاوت، از دیگر امکانات بخش نمایش متن است.
با استفاده از قابلیت رنگی کردن متن می توان هر گروه و دسته از روایات و متون را به رنگی دلخواه در آورد; سپس به این گروهها عنوانی خاص داد و آنها را به چاپ رساند و یا در دفترچه یادداشت منتقل و ثبت نمود.
حجة الاسلام رحیمی مسئول واحد بررسی نرم افزار به تغییرات دیگر در جامع احادیث نور(2)اشاره می کند و می گوید:
«در نرم افزارهای پیشین نور پس از جستجوی مورد درخواستی، تمام صفحه ای که پاسخ یافته شده در آن قرار داشت فراخوانی می شد که ممکن بود پاسخ در انتهای صفحه قرار گرفته باشد. در این صورت کاربر می بایست چند صفحه مونیتور را ورق بزند تا به انتهای صفحه اصلی کتاب برسد و پاسخ خود را بیابد. آنگاه چنانکه اطلاعات بیشتری می خواست، می توانست قبل و بعد از مورد یافت شده را تورق کرده و مطالعه نماید.
این اشکال -اگر چه نمی توان آن را اشکال دانست- باعث می شد تا محقق در تورق صفحات و رؤیت پاسخ مدتی از قت خود را از دست بدهد. از این رو با اصلاح این روند، اکنون پس از جستجو و دریافت پاسخ توسط رایانه، همان صفحه از متن کتاب به گونه ای گشوده خواهد شد که پاسخ ابتدای صفحه در مقابل کاربر قرار می گیرد و امکان مشاهده قبل و بعد از آن نیز به راحتی ممکن است.»
پژوهش در متون:
محققان معمولا در حین مطالعه کتاب با مداد بر صفحه کتاب و یا بین سطور علائمی برای یادداشت برداری یا مراجعات بعدی ثبت می کنند یا مطالب مهم کتاب را که روشن کننده زوایای تاریک مسئله برای آنها است، روی صفحه ای از کاغذ درج و یا از موضوعات مورد علاقه خود نمایه برداری می کنند.
در جامع احادیث نور(2)همه این روشهای سنتی مطالعه در گزینه هایی بسیار سهل الوصول و با شیوه ای مدرن به صورت نرم افزاری طراحی و در برنامه گنجانده شده است.
به این ترتیب برای علامت گذاری در متن (Book mark) امکانی فراهم شده است تا محقق بتواند در جای جای متن مورد مشاهده و مطالعه خود علامت بگذارد و سپس آنها را مرور کند یا آنها را برای مراجعات بعدی ثبت و ذخیره نماید بی آنکه در متن اصلی کتاب در رایانه کمترین خدشه ای وارد شود. رایانه می تواند محلهای این علائم را در حافظه ثبت نموده و در هر زمان که محقق به این نشانه گذاری ها نیاز پیدا کرد آنها را مجددا فراخوانی کند.
حجة الاسلام رحیمی در این زمینه می گوید: «امکاناتی برای پژوهشگر در مطالعه متن فراهم آمده است که شامل این ، رنگی کردن متن (High Light) ، نمایه گذاری بر متن، تعلیقه نویسی بر متن، (Annotate) یادداشت برداری یا انتقال قسمتی از متن به دفترچه یادداشت.»
امکاناتی که برای پژوهشگر در مطالعه متن فراهم آمده است عبارتنداز: علامت گذاری ، رنگی کردن متن ، نمایه گذاری بر متن، تعلیقه نویسی بر متن، یادداشت برداری یا انتقال قسمتی از متن به دفترچه یادداشت.
تعلیقه بر متن از توانمندی های این نرم افزار است که محقق را در هنگام پژوهش یاری می کند به گونه ای که اگر محقق هنگام تحقیق به نکاتی برخورد که یادداشت و نگهداری آن را لازم دید، می تواند در کنار همان متن با زدن کلیدی نقطه نظرات خویش را نوشته و ثبت نماید تا در مراجعات بعدی به این نکات توجه داشته باشد. این امکان با توجه به نت حاشیه نویسی که از دیرباز در حوزه های علمیه رواج داشته طراحی شده است.
«نمایه گذاری بر متن » نیز از دیگر امکانات این برنامه است. در این قسمت پژوهشگر می تواند برای هر متنی که مطالعه می کند نمایه و عنوان خاص قرار دهد و آن را ثبت نماید.
همچنین در نمایش متن، امکان مقابله متن ها با یکدیگر نیز فراهم شده است.
ویرایشگر و چاپگر
در برنامه جامع احادیث نور(2) ویرایشگری طراحی شده است که می توانید هر مقدار از متن را که گزینش کنید به این قسمت منتقل نموده و پس از ویرایش (به معنی عام) آن را در فایلی با فرمت دلخواه ذخیره کرده و یا به چاپ برسانید. در گزینه چاپ این برنامه امکان چاپ متن آیات، احادیث، لغتنامه ها و... با اندازه های مختلف و کیفیت مناسب فراهم شده است. استفاده از چاپگرهای سوزنی، لیزری و جوهر افشان برای شما محدودیتی ایجاد نخواهد کرد و هر چاپگری که در محیط ویندوز معرفی کرده باشید، این نرم افزار آن را به کار خواهد گرفت.
چهار محیط کاربری
از ویژگی های دیگر جامع احادیث نور(2)این است که دارای چهار محیط کاربری مستقل در قسمت جستجو می باشد و خصوصیات و کلید واژه های تحقیق و پاسخها در هر محیطی به طور جداگانه ثبت می گردد.
با استفاده از این امکان، چهار محقق می توانند از یک برنامه استفاده کنند بی آنکه یادداشتها، جستجوها و ثبت شرایط دلخواه هر محقق با محقق دیگر تداخل کرده یا از حافظه پاک شود.
همچنین یک محقق نیز می تواند در چهار موضوع بدون تداخل موضوعات به تحقیق بپردازد. در نور الانوار، دو محیط کاربری وجود داشت که با توجه به اهمیت کاربرد این محیطها در امر تحقیق و اظهار علاقه کاربران، در قسمت جستجوی جامع احادیث نور(2) چهار محیط کاربردی قرار داده شد که به این ترتیب می توان در محیطهای مختلف موضوعات متفاوتی را مورد جستجو قرارداد.
کتابشناسی:
بخش کتابشناسی شامل گزینه های زیر است: معرفی کتاب، معرفی مؤلف، معرفی نسخه به کار رفته در برنامه.
در گزینه معرفی کتابها و مؤلفان، اطلاعات کتابشناختی مفیدی در باره هر کتاب و ارزش و اعتبار آن، شخصیت مؤلف، زندگینامه او و نسخه ای که در برنامه موجود از آن استفاده شده در نرم افزار گنجانده شده است. بیشتر این اطلاعات از منابعی جمع آوری شده که برای یک محقق در مراجعه به این کتب حائز اهمیت بوده و نقش اطمینان بخشی به وی در انتخاب منابع مورد تحقیق اش را ایفا می کند. لازم به ذکر است که در قسمت «در باره برنامه » بخش مستقلی به معرفی زندگی چهارده معصوم علیهم السلام پرداخته است که به شکل مختصر و بسیار ارزنده ای، شمه ای از زندگی هر یک، جداگانه توضیح داده شده است.
این نرم افزار در سیستم عامل ویندوز 95، 98 و 2000 و محیط نمایش 600×800 در سیستم پنتیوم 133 به بالا با دارا بودن 32 مگا بایت RAM به خوبی قابل اجرا است.
لازم به ذکر است در تهیه و تدوین این گزارش از همکاری و همراهی آقایان آسیابانی متکفل پروژه جامع احادیث نور(2)، مهندس مینایی مدیر بخش نرم افزار مرکز تحقیقات و همچنین حجة الاسلام رحیمی مسئول واحد بررسی نرم افزار برخوردار بوده ایم که از ایشان تشکر و قدردانی می شود.