خواص دارویی اسفند

نام فارسی: اسفند، اسپند
نام علمی: Peganum harmala
نام عمومی: Syrian rue
نام انگلیسی: Hermel
نام عربی: حرمل
نام فرانسوی: Harmel
نام آلمانی: Syrische raut
نام خانواده: Zygophyllaceae (اسفند)

گیاه شناسی:
 

اسفند گیاهی است علفی، پایا و بوته ای که ارتفاع آن تا 50 سانتی متر می رسد. دارای برگ های فراوان و سبز با تقسیمات سه تایی نامنظم و باریک و دراز تقریباً سفید رنگ و پنج گلبرگ بلند به رنگ سفید مایل به سبز دارند. میوه گیاه پوشینه، کروی، دارای سه لب و به قطر تا 8 میلی مترمی باشد که حاوی دانه های قهوه ای مایل به سیاه فراوانی است. قسمت مورد استفاده گیاه این دانه ها هستند.
گیاه اسفند در بیشترنقاط ایران از جمله اطراف تهران، قم، قزوین، کرج، تبریز، کرمان، نواحی مختلف فارس، سیستان و بلوچستان، نواحی مختلف خراسان، سمنان، دامغان و حواشی کویرهای ایران می روید.

ترکیبات مهم:
 

100 گرم گیاه تازه اسفند حاوی تا 68 گرم آب، 6 گرم پروتئین، 1/5 گرم چربی، 16 گرم عصاره حاوی آلکالوئیدهای آزاد (ترکیبات نیتروژن دارآزاد)، 6 گرم فیبر، 4 درصد خاکستر، 0/6 گرم کلسیم، 0/06 گرم فسفر، 0/0009 گرم مس و 250 میلی گرم تیامین است.
در کشور مصر از روغن دانه های اسفند فرآورده های به نام Zit-el-Harmel تهیه می شود که برای افزایش میل جنسی به کار می رود. دانه های خشک اسفند حاوی تا 35 درصد پروتئین، 17 درصد روغن و آلکالوئیدهای هارمالین، هارمین، هارمان، هارمالول، پگانین، ایزوپگانین، دی
پگانین، وازی سی نن و داوکسی وازی نون می باشند.
براساس تحقیقات انجام شده هارمین، هارمالین و هارمالول باعث افزایش میل جنسی در موش می شود. 5 گرم هارمین می تواند باعث افزایش اثرات تحریک جنسی گردد.
از هارمین در تحقیقات مربوط به اختلالات مغزی (بیماری های مغزی) استفاده می شود.
هارمین و هارمالین در انسان باعث اثرات هالوسینوژن (روانگردانی) می شود و 4 میلی گرم از آن به ازای هر کیلوگرم وزن بدن موثراست.

دارو شناختی و اثرات مهم:
 

اسفند در طب عامیانه جهت بهبود آسم، کولیک، دیسمنوره، تب، سنگ مثانه، هیستری، یرقان، لارنژیت، مالاریا، نورالژی، سرطان، پارکینسون و روماتیسم استفاده می شود.
در یونان از دانه ها برای چشم درد و به عنوان کرم کش، قاعده آور، مسکن و معرق استفاده می شده است. در هندوستان جهت درمان سفلیس و در آفریقای شمالی برای پایین آوردن تب استفاده می شده است.
بر اساس مدارک موجود دانشمندان نازی، آلکالوئید هارمین را به عنوان سرم حقیقی در جنگ جهانی دوم مصرف می کردند.
مقدارکم هارمین باعث تحریک مغز ومقدار زیاد آن باعث دپرسیون CNS می شود. اثرات هالوسینوژنی هارمین با مصرف خوراکی حدود 25 میلی گرم آن ایجاد می گردد.
مطالعات دانشمندان مصری نشان داده که عصاره دانه اسفند دارای خاصیت قارچ و میکروب کش قوی است. این گیاه همچنین به عنوان حشره کش استفاده می شود. اسفند از بین برنده شپش و پروتوزوا نیز می باشد.
در نواحی استوا از دانه ها به عنوان ادویه و در الجزایر از روغن دانه ها استفاده می شود. متاسفانه امروزه تبلیغات زیادی در مورد اثرات نشاط آور و روانگردان هارمین، هارمالین و هارمالول می شود که اغراق آمیز هستند.
از خواص مختلفی که راجع به اسفند در گزارش ها آمده، می توان به اثرات سقط کننده، آمیب کش، تقویت کننده قوای جنسی، ادرارآور، تهوع آور، قاعده آور، شیرافزا، محرک، اعتیاد اور و کرم کش آن اشاره کرد.

سمیت و عوارض جانبی:
 

مهم ترین تاثیر سمی گیاه خواص مخدر و روانگردانی آن است.
میزان مصرف زیاد اسفند می تواند باعث مشکلات روانی، استفراغ، افزایش بزاق، دیدن مناظر رنگی و رعشه (لرزش) شود. در تحقیقات حیوانی دوز مرگ آورآن 1500 میلی گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن است که به علت اثرات دپرسیون CNS می باشد. دانه سفید در نواحی آسیا به عنوان کرم کش و آمیب کش استفاده می شود.

مهم ترین اثرات گزارش شده:
 

آمیب کش، ضد درد، ضد باکتری، ضد عفونی کننده، ضد اسپاسم، سقط کننده جنین، افزایش دهنده قوای جنسی، محرک CNS ادرارآور، معرق، قاعده آور، قی آور، قارچ کش، روانگردان، شیرافزا، مخدر، فلج کننده، مسکن، کرم کش، افزایش دهنده بزاق، شپش کش و ضد پروتوزوا.

نکات قابل توجه:
 

1- گرچه گیاه اسفند در گذشته به عنوان یک گیاه دارویی مورد مصرف بوده و هنوز هم در بعضی نقاط دنیا ازآن استفاده می شود، ولی نباید عواض سمی مختلف آن را از نظر دور داشت.
2- استفاده بیشترازحد دارویی آن ممکن است باعث سقط جنین، استفراغ، دپرسیون و توهم زایی گردد.
3- حداکثر میزان دارویی آن (مثلاً به عنوان ضد درد)، 15 تا 30 میلی لیتر از جوشانده (1 بر 20 گیاه درآب) و یا 2 تا 4 میلی لیتر تنتور (1 بر 10 گیاه در محلول هیدروالکلی) است.
4- بیشترین میزان مواد موثر، آلکالوئیدها و مواد روانگردان در دانه های میوه اسفند می باشد.
5- شرایط آب و هوایی محل رشد این گیاه به طورقابل توجهی در مواد موثر و آثار فارماکولوژی آن تاثیردارد. به عنوان مثال، با مختصر مطالعات انجام شده بر روی اسفند ایران، توسط همکاران دانشکده داروسازی تهران، مشخص شده که ترکیبات اصلی گیاه با نتایج منتشر شده بعضی کشورها از جمله ترکیه کاملاً متفاوت است.
6- درمورد بعضی تاثیرات جالب و مهم اسفند از جمله خواص ضد سرطانی آن تحقیقات زیادی درحال انجام است که در آینده نتایج آنها در دسترس علاقه مندان قرار می گیرد.
7- ابن سینا در کتاب قانون در مورد اسفند چنین نوشته است: «محلول آن را بر مفاصل مالند تا درد مفاصل ازبین برود. دل به هم خوردن به دنبال دارد». بنابراین به اثرات ضد درد، روانگردانی و سمی این گیاه که درمنابع جدید وجود دارد، در کتاب ابن سینا نیزاشاره شده است.
منبع: نشریه دنیای تغذیه، شماره 98.