مصرف، در فرهنگ اسلامی، الگوی متغیّری دارد، که با شرایط و موقعیّتهای مختلف زمانی و مکانی، تعیین وتثبیت می شود. به این معنا که وضعیّت انسان در محیط و شرایطی که عموم آحاد جامعه از رفاه نسبی برخوردارند و نیازمندیهای ضروری همگان، به خوراک، پوشاک، مسکن و... در حدّ قابل قبولی فراهم شده، با وضعیّت همین فرد، در محیطی که فقر اقتصادی و مالی بر نظام عمومی و اجتماعی آن حاکم است و مردم در تأمین نیازهای اوّلیّه زندگی خود با مشکل و کمبود مواجه اند، متفاوت است.
مسلمان درحالت اوّل،می تواند، زمینه بهره مندی هرچه بهتر وبیشتر خود وخانواده اش را از نعمتهای الهی فراهم سازد و سطح و وضع زندگی اش را از نظر کمّی و کیفی، تعالی و بهبود بخشد. در این وضعیّت، اگر انسان با وجود توانایی مالی، بر خود و خانواده اش سخت بگیرد، مورد نکوهش خواهد بود. بر عکس، در حالت دوم، شایسته است، آدمی در مصرف آنچه در اختیار دارد، به حدّاقلّ ضرورت اکتفا کرده، آنچه را افزون بر نیازهای اوّلیّه اش در اختیار دارد، به همنوعان نیازمند خویش واگذارد و به این صورت در تحمّل شداید زندگی با ایشان مشارکت و همدردی نماید.
نکته دیگر این که مشروعیّت مصرف، منوط به ثبت و سازنده بودنِ انگیزه هایی است که انسان را به مصرف وامی دارد، به عبارت واضح تر، اسلام می کوشد انسان را طوری تربیت کند که آنچه از او سر می زند، او را به کمال نهایی اش که قرب الهی است، نزدیکتر سازد و مصرف نیز از این قاعده مستثنی نیست. اگر مصرف انسان، با انگیزه ای درست و تمایلی معقول و منطقی صورت بگیرد، موجب تکامل او می شود و اگر با انگیزه ای غلط و منفی و مبتنی بر پندارهای موهوم، از قبیل تفاخر، خوشگذرانی، تجمّل پرستی و افزون طلبی، چیزی را مصرف کند، سبب انحطاط و تباهی و فقر او می گردد. از این رو، رسول خدا(ص) در نصیحتی به ابوذر غفاری به او توصیه می کند که پیش از انجام هر کار، از جمله مصرف خوردنیها، برای آن انگیزه ای معقول و منطقی بیابد و بر اساس آن انگیزه ها، به انجام عمل، مبادرت ورزد:
یا أَباذَرٍّ! لِیَکُنْ لَکَ فی کُلِّ شَیْ ءٍ نِیَّةٌ صالِحَةٌ حَتّی فِی النَّوْمِ وَالاَکْل
ای اباذر! باید برای تو در هر چیز، نیّتی صالح باشد، حتّی در خوابیدن و خوردن.
اسلام، هرگونه مصرف ناشی از انگیزه های غلط و منفی را تحت عنوان کلّی «اسراف» قرار داده و مسلمانان را به شدّت از آن برحذر داشته است.
اسراف به معنای زیاده روی و تجاوز از حد است و دانشمندان اخلاق، اسراف در مصرف اموال را به معنای مصرف نمودن مال بیش از حدّ شایستگی و نیاز مصرف کننده و نیز مصرف مال در راه معصیت خداوند دانسته اند. «تبذیر» نیز از ریشه «بذر» به معنای پراکندن و پاشیدن دانه است و این تعبیر، نوعی استعاره است برای کسی که مال خود را تباه و ضایع و به اصطلاح ریخت و پاش می کند. اموال و داراییها، امانتهایی الهی هستند که برای صلاح و بقای جوامع بشری در اختیار انسانها قرارگرفته اند و کسی حق ندارد آنها را بیهوده تلف و تباه کند.
اسراف و تبذیر فقر را به دنبال دارد و در اسلام از گناهان بزرگ شمرده شده و خداوند متعال بندگانش را به شدّت از آن نهی کرده است. قرآن کریم، اسراف کنندگان را از محبّت خداوند محروم دانسته، می فرماید:
وَ کُلُوا وَاشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا انَّهُ لایُحِبُّ الْمُسْرِفینَ(اعراف / 31)
بخورید و بیاشامید ولی زیاده روی نکنید که خداوند مسرفان را دوست ندارد.
و نیز به آنان وعده آتش داده است:
وَ أَنَّ الْمُسْرِفینَ هُمْ أَصْحابُ النّار(مؤمن / 43)
اسراف پیشگان اهل آتش اند.
همچنین کسانی را که ثروتها را بی حساب و کتاب خرج می کنند و در چگونگی مصرف آنها حق و رضای خدا را درنظر نمی گیرند، برادران شیطان معرفی کرده است:
وَ لاتُبَذِّرْ تَبْذیراً اِنَّ الْمُبَذِّرینَ کانُوا اِخْوانَ الشَّیاطینِ(اسراء / 26 27)
و هرگز اسراف و تبذیر مکن، چرا که تبذیر کنندگان برادران شیاطین اند.
اسراف و تبذیر، نوعی تلف کردن مال است، به گونه ای که دیگر قابل استفاده نباشد یا مورد استفاده قرار نگیرد. مانند دور ریختن آب و شیر و موادّ خوراکی و پوشاک و حتّی دور ریختن هسته های قابل استفاده میوه ها نیز از نظراسلام، اسراف شناخته می شود. امام صادق(ع) در این باره می فرماید:
وَ اِنَّ السَّرْفَ یُبْغِضُهُ، حَتّی طَرْحِکَ النَّواهَ، فَأِنَّها تَصْلَحُ لِشَیْ ءٍ وَ حَتّی صَبِّکَ فَضْلَ شَرابِکَ
خداوند، اسراف را دشمن می دارد، حتی این که هسته میوه را دور بیندازی، زیرا که آن برای کاری شایسته است و حتّی این که نیم خورده آب را دور بریزی.
بدیهی است این گونه اسراف را مصرف نمی توان نامید، بلکه در واقع نوعی مصرف نکردن است.
مصرف بیش از حد و خارج از شأن نیز اسراف است. به عنوان مثال، کسی که ثروت و درآمد ناچیزی دارد و با آن به زحمت، هزینه های عادی خود و خانواده اش را تأمین می کند، اگر همه درآمد خود را صرف خرید یک دست لباس یا یک قطعه جواهر زینتی کند، اسراف کرده است. درحالی که چه بسا همین کار برای شخصی که تمکّن مالی بیشتری دارد، اسراف نباشد. علی علیه السلام، در این باره می فرماید:
لِلْمُسْرِفِ ثَلاثُ عَلاماتٍ،یَأْکُلُ ما لَیْسَ لَهُ وَیَلْبِسُ ما لَیْسَ لَهُ وَیَشْتَری ما لَیْسَ لَهُ
اسراف پیشه را سه نشانه است: چیزی را که مال او نیست می خورد، چیزی را که مال او نیست می پوشد و چیزی را که مال او نیست می خرد.
مصرف بدون نیاز، مانند کسی که مسکن و مرکب سواری با کیفیّتی که نیازش را به راحتی پاسخگوست داشته باشد، با وجود این مسکن و مرکب سواری دیگری با کیفیّتی بالاتر تهیّه کند و آنها را بدون استفاده بگذارد نیز اسراف است. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید:
أَتَرَی اللّهَ ائْتَمَنَ رَجُلاً عَلی مالٍ خَوَّلَ لَهُ أَنْ یَشْتَرِیَ فَرَساً بِعَشَرَهِ الافِ دِرْهَمٍ وَ یُجْزیهِ فَرَسٌ بِعِشْرینَ دِرْهَماً اِلی أَنْ قالَ «وَلاتُسْرِفُوا انَّهُ لایُحِبُّ الْمُسْرِفینَ»
آیا چنین می پنداری که خدا فردی را امین قرار داده بر مالی که به او اعطا فرموده، تا او اسبی را به ده هزار درهم بخرد، درحالی که برای او اسبی به بیست درهم کافی است؟ تا آن که این آیه را تلاوت فرمود: و اسراف مکنید که خدا مسرفان را دوست ندارد.