مصاحبه با آیت الله محمدحقی سرابی

در این شماره، در خدمت عالمی بزرگوار و وارسته هستیم، حضرت آیت الله محمدحقی سرابی، که پیش از انقلاب از مدرسان تفسیر و کلام در حوزه علمیه قم بودند، سپس به تهران مهاجرت کردند و در بحبوحه انقلاب، امام جماعت مسجد امام حسین(ع) راعهده دار شدند و پس از انقلاب نیز، به تاسیس حوزه علمیه امام حسین(ع) پرداختند وتا همین اواخر، به خدمات علمی و تبلیغی در تهران مشغ ...

مقدمه:

گفتگو با این دانشمند فرزانه را با هم می خوانیم.

«کوثر»

کوثر: ابتدا تقاضاداریم از روزهایی که به قم مشرف شدید، سال های طلبگی تان در قم، استادهایی که داشتید، درس هایی که می رفتید و خاطراتی از آن زمان و وضعیت قم و حوزه در آن سال هایی که شما آمدید توضیحاتی بفرمایید.

استاد: بسم الله الرحمن الرحیم سال 1324 ما به عنوان ادامه تحصیل از تبریزوارد قم شدیم. مقدمات را در سراب و تبریز خوانده بودیم که بعد مسافرت کردیم به شهر مقدس قم برای تکمیل تحصیلات، در قم حاشیه و معالم و شرح لمعه و رسائل ومکاسب و کفایتین را پیش اساتید آن وقت از جمله آقای حاج میرزا صادق آقا[طاهباز] بود که شرح لمعه می گفت و متخصص بود در تدریس شرح لمعه، پیش ایشان شرح لمعه خواندیم و پیش آیت الله مشکینی یک مقدار «مطول » را که در تبریز شروع کرده بودم تکمیل کردیم و همینطور در محضر آیت الله آقا مرتضی حائری «رسائل » خواندیم و در محضر آیت الله آقای مجاهدی (اعلی الله مقامه) و حضرت آیت الله سید محمدباقر سلطانی رسائل خواندیم و بعد پیش اساتید بزرگ دیگر «مکاسب » و «کفایه »خواندیم. آن زمان حوزه علمیه قم در دست آیات ثلاث یعنی (آیت الله العظمی آقای حجت، آیت الله العظمی آقای صدر و آیت الله العظمی آقای سید محمد تقی خوانساری) و آنان علاوه بر اینکه حافظ و نگهبان حوزه بودند دروس خارج فقه و اصول را تدریس می کردندبعد آیت العظمی آقای بروجردی وارد قم شد.

ایشان در بروجرد بودند، مریض شدند و آمدند برای معالجه در بیمارستان فیروزآبادی شهر ری و در آنجا بستری شدند.

علما و بزرگان قم از مراتب فضل و کمال ایشان اطلاع داشتند، عده ای را فرستادندبه شهر ری دنبال حضرت آیت الله العظمی آقای بروجردی و ایشان را راضی کردند که تشریف بیاورند به حوزه علمیه قم، با ورود ایشان حوزه قم رونق بسزایی به خودگرفت. آیت الله العظمی بروجردی در علم فقه و حدیث و رجال تخصص بالایی داشت مخصوصادر رجال و در اسناد احادیث کتاب مهمی تالیف کرده بود. ایشان را آوردند به قم وتدریس فقه و اصول و رجال را شروع کردند و حوزه گرمتر شد و از آن پس حوزه قم رااین چهار نفر اداره می کردند.

بعد از فوت مرحوم آیت الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی مرجع تقلید عام در سال 1325 ه. ش در نجف، بعد از ایشان مرجعیت عامه به آقای بروجردی (اعلی الله مقامه) رسید. مرحوم آقای حجت و آقایان دیگر هم نسبتا مرجعیت داشتند ولی در واقع وجهه عمومی تقلید متوجه آیت الله العظمی آقای بروجردی بود. در زمان ایشان حوزه علمیه قم خیلی رونق گرفت. طلاب و محصلین از همه جا از خارج و داخل رو آوردند به حوزه علمیه قم و مورد تفقد ایشان و مراجع دیگر قرار گرفتند. دامنه مرجعیت ایشان به نجف هم رسیده بود در نجف هم بزرگان و علماء خاضعانه مطیع اوامر ایشان بودند.

قم هم به مناسبت اینکه حضرت معصومه(س) اینجا مدفون است مورد توجه علماء شیعه وملت شیعه بود و هست. استقرار مراجع تقلید و مخصوصا آیت الله العظمی آقای بروجردی در قم و رونق گرفتن حوزه مقدسه قم موجب مزید جلال و شکوه و رونق قم شد. مسلمانان و شیعیان جهان از ایران و از ممالک شیعه نشین برای زیارت حضرت معصومه(س) و درک فیض حضور مراجع تقلید و بزرگان همیشه در تردد بودند. و یکی از مزارهای معتبرمحبوب شیعه همین مزار حضرت معصومه است، حضرت معصومه از امامزاده های معتبر وثابت و یقینی است. طبق روایات معتبر شخصیت حضرت معصومه خیلی قابل اهمیت است،برای اینکه حضرت معصومه(س) خواهر امام رضا(ع) و دختر حضرت امام موسی بن جعفر(ع)امام هفتم شیعیان است و همینطور عمه ائمه دیگر، عمه امام، خواهر امام و دخترامام است. در ثواب زیارتش روایاتی از ائمه وارد شده که هر کسی حضرت معصومه رازیارت کند اهل بهشت است.

شیعیان خالص و دوازده امامی می آیند حضرت معصومه را زیارت می کنند یکی از مراکززیارتی شیعیان جهان در ایران حضرت معصومه(س) است همانطوری که در شهر ری حضرت عبدالعظیم(ع) مورد عنایت و توجه زوار و شیعیان جهان است و مورد تایید ائمه(ع)است.

و بعد زیارتگاه هایی دیگر مثل مشهد و زیارت امام رضا(ع) که برتر و بالاتر است.

مقام امامت مقام بزرگی است و لذا الان مدفن حضرت امام رضا(ع) در مشهد مزارسرتاسر جهان تشیع است و از تمام ممالک دنیا آنهایی که عقیده به ولایت و امامت امام رضا(ع) دارند مرقد مطهر امام رضا(ع) را زیارت می کنند مخصوصا در فصل تابستان موج می زند از زوار، عرب و عجم و زن و مرد و پیر و جوان اقشار مختلف جمعیت به خاطر آن عظمت و ثوابی که زیارت حضرت امام رضا(ع) دارد و به این زیارتها ائمه طاهرین(علیهم السلام) خیلی اهمیت داده اند تشویق کرده اند، چون این زیارت نشانه عقیده به امامت ائمه است و اظهار ارادت و تواضع و فروتنی در مقابل عظمت امام و احترام امام است.

زیارتنامه هایی که تعلیم شده از زبان ائمه برای زوار این زیارتنامه ها پر است از تعلیمات و معارف توحیدی، اخلاقی، اجتماعی و روحی.

مسائل و مطالبی که آنجا تذکر داده شده مسائل تربیتی و تعلیمی است.

اوصاف حضرت حق در این زیارت ها بیان می شود. کسی که جملات این زیارت ها رامی فهمد، از این مسائل استفاده می کند. علاوه بر این، مشاهد و مزارها محط رحال وبزرگان شیعه از تمام دنیاست. زوار با اینها تماس گرفته و علم و اخلاق و محسنات آداب را یاد می گیرند خود این ملاقات ها خیلی مهم و مؤثر است و در جاهایی دیگر این همه تماس ها امکان ندارد. اینجا نقطه مرکزی اجتماع بزرگان شیعه است و مردم می توانند به زیارت مراجع، علماء، بزرگان، شخصیت های علمی ادبی یا دوست و آشنا، ومسلمان های ممالک مختلف دیدار بکنند و این ملاقات ها در استحکام عقاید و ایمان انسان مؤثر است. مجالس و محافل تشکیل می شود، از وجود اینها از کلمات و مطالب اینها استفاده می کنند، زیارت، فواید و نتایجی دارد. نتایج فردی، اجتماعی حتی اقتصادی! چه خبر است مشهد یا این قم با این عظمت؟! احترام حضرت معصومه این همه طلاب، بزرگان و علما را اینجا جمع کرده است. در تاسیس حوزه علمیه قم عده ای رفتند اراک دمت حضرت آیت الله العظمی آقای شیخ عبدالکریم حائری موسس این حوزه وایشان را دعوت کردند، آوردند به شهر قم. نوشته اند که آقایی از قم رفته بود برای آوردن آقای حاج شیخ عبدالکریم حائری آنجا به ایشان تذکر می دهد مگر نخوانده ایدکه قم در آخرالزمان حوزه علمیه می شود. و از قم علم و فقه به سایر شهرها منتشرمی شود. گفته بود چرا خوانده ام، گفته بود پس چرا تصمیم نمی گیرید چرا تشریف نمی آورید قم را مرکز قرار بدهید؟ ایشان هم قانع شد و آمد حوزه علمیه قم راتاسیس کرد که در زمان آیت الله العظمی آقای حائری 200 نفر طلبه در قم بود، الان در حدود 000/30 نفر طلبه هست از سرتاسر جهان، برای اینکه بعد از قیام حضرت آیت الله العظمی آقای خمینی (قدس الله نفسه) قم یک وجهه دیگری به خود گرفته واعتبار و شهرت دیگری یافت.

قم را می شود تقسیم کرد به قبل از زمان امام خمینی و بعد از زمان او. در اثرقیام ایشان قم شهرت جهانی پیدا کرده و در سرتاسر دنیا عظمت یافته، شهرت علمی،شهرت دینی، شهرت مرکزیت اخلاقی و وجود یک چنین مرجعی که با همه این کمالات وفضائل اوضاع جهان را بهم زد و اسلام و قرآن و دین را و عالم تشیع را عظمت واحترام داد. الان یک نهضت و بیداری هایی نسبت به دین و اسلام و قرآن و تشیع و حوزه علمیه قم پیدا شده اینها همه به برکت وجود این قائد اعظم حضرت آیت الله العظمی آقای خمینی (قدس الله نفسه) که خود ایشان یکی از شاگردان قم و از تربیت شده های این حوزه مقدسه بوده است.

قم برتر و بالاتر از اینهاست، در اینجا علماء ائمه جماعت، بزرگان، نویسندگان،خطباء تربیت می شوند که به سرتاسر جهان پخش می شوند، می روند تبلیغ می کنند. تبلیغ احکام دین و قرآن و اخلاق و مبارزه می کنند با فساد و انحرافات فکری، حوزه علمیه قم مرکز پخش انوار حقیقت است، یا به زبان بزرگان و مبلغین یا با زبان مجله ها وروزنامه هایی که فضلاء و طلاب قم تالیف و تدوین و تبلیغ می کنند و یا با زبان رادیوها و تلویزیون ها که به برکت اینها اداره می شود انوار اسلام و قرآن.

مهمتر از همه کتاب هایی که اینها می نویسند که باقی می ماند و پخش و نشر می شوددر سرتاسر جهان برای نسل جوان و غیرجوان ایرانی و غیر ایرانی با قلم های شیوا وزیبا. اینها در واقع اثرات و ثمرات حوزه علمیه قم است و حوزه علمیه قم هم به برکت وجود مقدس حضرت معصومه(س) است.

کوثر: معمولا حالات علماء، رفتار و سیره علما برای مردم اثر تربیتی دارد اشاره فرمودید علمای بزرگی در این شهر بودند و منشا خدماتی شدند، نحوه زیارت این علماء، ادب و احترام آنها نسبت به حضرت معصومه و کلا اهل بیت (علیهم السلام) چگونه بوده و چگونه حرم مشرف می شدند و چگونه زیارت می کردند، در این زمینه ها اگراز علما و بزرگان گذشته نمونه هایی بفرمایید استفاده می کنیم.

استاد: ملت شیعه احترام به ائمه اطهار و حضرت معصومه و امامزادگان محترم این خانواده را از مراجع و بزرگان یاد گرفته اند بنده آن طوری که خاطرم هست و بارها وبارها با چشم خودم همه این بزرگان مثل آیت الله العظمی آقای حجت، آقای صدر، آقای گلپایگانی، آقای اراکی و خود امام خمینی و همه بزرگان را مشاهده کردم که به زیارت حضرت معصومه می آیند و ایشان را با زیارت ماثوره که روایت شده است و درمفاتیح الجنان و جاهای دیگر ذکر شده با خواندن همان زیارت، زیارت قبر مطهرمی کنند و قبر مطهر را می بوسند حتی از درب صحنی که وارد می شوند با یک احترام خاصی وارد می شوند، گویا به حضور شخصیت مهمی می روند که آنجا هست. همچنان انسان اگر بخواهد به خدمت بزرگی وارد شود چطور حواسش را جمع می کند، دست و پایش را جمع می کند با یک چنین خضوع و خشوع و احترام وارد صحن می شوند و از صحن وارد رواق حضرت معصومه یا حرم حضرت امام رضا(ع) می شوند و من غالبا دیده ام حتی مرحوم آیت الله العظمی آقای میلانی را در مشهد دیدم که آستان مقدس حصرت امام رضا(ع) رامی بوسید، خم می شد و سنگ آستانه را می بوسید و دیگران هم همینطور، این احترامات فوق العاده را با چشم خودمان از مراجع و بزرگانمان می بینیم و در رساله های آنهاآداب و ثواب زیارت را یاد می گیریم، ملت شیعه یاد می گیرند. و لذا تمام فضلا وعلما، تمام گویندگان و نویسندگان نسبت به این خانواده خاضع و متواضعند و کمال احترام و فروتنی و کوچکی را در برابر اینها بجا می آورند.

کوثر: ضمن روایت هایی که در باره زیارت حضرت معصومه یا معصومین دیگر هست این تعبیر «عارفا بحقه » یا «بحقها» هست، توضیحی بفرمایید که معنای «عارفابحقه » چیست و اصلا حق ائمه چیست؟

استاد: «عارفا بحقها» از همان عرفان شخصیت سرچشمه می گیرد یعنی کسی که به زیارت امام می رود باید بفهمد که این امام کیست؟ و من چرا به زیارت این امام می روم؟ عرفان یعنی معرفت و شناخت، من باید شناخت داشته باشم به مقام این شخص مزور و بفهمم برای چه به زیارتش می روم، آن وقت است که ثواب می برم و نتیجه می گیرم، اگر کسی به حق ائمه معرفت نداشته باشد خیلی از این زیارت ها نمی تواندنتیجه بگیرد و این کلمه غالبا در باره ائمه است و عرفان حق (مراد از شناخت حق ائمه) همان حق امامت و ولایتشان است، نه اینکه پسرش یا پدرش کیست؟ این که روشن است این مقدار کفایت نمی کند باید بشناسیم که امام واجب الطاعه و مفترض الطاعه ومنصوب من الله است.

چون شیعه عقیده دارد که باید امام منصوب از سوی خدا باشد.

امام که به معنی پیشوا، رهبر، ولی و سرپرست است، ما ولی و سرپرستی را قبول داریم که ولایتش از طرف خدا باشد، وقتی پیغمبر را ما ولی، مولی و ولی امرمی دانیم، یعنی پیغمبر خدا حق ولایت و سرپرستی و حکومت بر همه مسلمان ها دارد، بعداز پیغمبر هم این مقام را برای امیرالمؤمنین(ع) می دانیم.

و بعد از امیرالمؤمنین امام حسن و امام حسین (علیهم السلام) و همینطور دوازده امام، باید حق ولایتشان را بشناسیم، حق سرپرستی آنها را که از طرف خداوند ماموربه تربیت و هدایت عباد و بلادند. تبشیر و انذار و هدایت به عهده اینهاست، پیغمبرخدا قانون آورده ولی شارح و مفسر و حافظ این قانون و قرآن ائمه طاهرین (علیهم السلام)اند.

اگر یکی از اینها را انسان قبول نداشته باشد به این مقام، همه آنها را انکارکرده است. انشعاباتی که در مذهب شیعه شده هیچکدام را به رسمیت نمی شناسیم، کسانی حق دارند که روی این صراط مستقیم ولایت و امامت از امیرالمؤمنین(ع) تا وجودمقدس ولی الله الاعظم امام زمان(عج) باید پایدار و مستقیم و ثابت بمانند تا ازاین زیارتشان نتیجه بگیرند و الا بدون ولایت اهل بیت عصمت و بدون شناخت حق ولایت اینها زیارت نتیجه نخواهد داشت.

کوثر: زوار چگونه می توانند از زیارتشان نتیجه بگیرند؟

استاد: این توقف دارد به فعالیت علما، بزرگان، مدرسین و گویندگان و اهل قلم از فضلا حوزه. برای اینکه زیارت یک وسیله خوبی است برای ارتباط طلبه ها و بزرگان و گویندگان با مردم که خدا در اختیار شما گذاشته، یعنی محبت اهل بیت عصمت وطهارت و معتقدات این ملت شیعه باعث می شود که از تمام اقطار زمین از همه جا روی بیاورند به این حوزه مقدسه و ارتباط پیدا بکنند با علما، با مجالس علما بابزرگان، با مراجع، با طلاب. حالا وظیفه گویندگان، طلاب، نویسندگان ماست که تامی توانند بوسیله نشریات، تشکیل مجالس، تبلیغ، فرستادن مبلغ و ارتباط با زائران حداکثر استفاده را از این اجتماع بکنند. برای اینکه زمینه خوبی است برای القاءمسائل و مطالب و ارشاد با قلم، بیان، پخش جزوات تبلیغی، الحمدلله که همه اینهابرقرار است از حوزه قم کتابها و مجله ها منتشر می شود. غیر از صحبتهای علمی واخلاقی و عرفانی و دینی و اجتماعی در محافل و مجالس قم چیزی نمی بینید.

هر کسی به اندازه خودش می تواند از این مجالس و از ارتباطات استفاده بکند وباز این طرف هم هر کسی به اندازه سعی و کوشش خودش و احراز وظیفه نسبت به خودش می تواند از این اجتماعات نهایت بهره برداری بکند و مسائل دینی را به همه عالم برساند.

کوثر: معروف است که علمای زیادی یا شخصیتهایی از توسل به حضرت معصومه(س) حاجت گرفته اند در این زمینه اگر نمونه هایی یا از خودتان بفرمایید استفاده می کنیم.

استاد: این توسل مسئله عمومی است. شیعیان معتقدند توسل به ائمه یاامامزاده های محترم مثل حضرت معصومه(س) حضرت عبدالعظیم(ع) یا بزرگان علماء دینی یا خود قرآن، انسان را به خدا مقرب می کند و خدا را از انسان راضی می کند. توسل یعنی شفیع قرار دادن. شفاعت از اینها خواستن و خداوند در قرآن تمام شفاعتها رارد کرده مگر شفاعتی که خودش اجازه بدهد و خود خدا اجازه داده پیغمبر و اهل بیت و قرآن شفاعت بکند و روز قیامت قرآن شفاعت می کند به کسانی که به قرآن احترام کردند و خواندند و حق آن را مراعات کردند. پیغمبر و اهل بیت او مقربان درگاه الهی اند هر کسی به اینها نزدیک بشود به خدا نزدیک شده

«این محبت از محبت هاجداست حب محبوب خدا حب خداست »

بعضی نمی فهمند معنی شفاعت و توسل را استمداد ازامیرالمؤمنین(ع) استمداد از خداست خود پیغمبر و خدا این را شفیع قرار داده و درقرآن مجید هست که اگر این گنه کارها بیایند پیش پیغمبر و از او بخواهند که ازگناهان آنها استغفار بکند یعنی شفاعت بکند پیش خدا برای آمرزش گناهان اینها خداآنها را می بخشد.

وقتی به زیارت قبر ائمه طاهرین، حضرت معصومه(س) یا امامزاده ها یا بزرگان علمامی رویم و زیارت یا فاتحه و دعا می خوانیم و از خدا می خواهیم که خدا به برکت واحترام مقام این عالمان، این امامزاده ما را بیامرزد، برای خاطر اینکه محبت اینها محبت خداست مثل این است که شما قرآن را دست می گیرید و می بوسید، جلد قرآن را می بوسید با اینکه جلد قرآن پوست است، پوست که بوسیدن ندارد. ولی این چون محتوی قرآن است در واقع شما قرآن را می بوسید، پس اگر کسی به پیغمبر و ائمه طاهرین و امامزاده ها و علما و بزرگان احترام کند و اینها را شفیع قرار بدهد.

خداوند شفاعت اینها را قبول می کند و ای بسا حاجات انسان را روا می کند نتیجه گرفتن از این توسلات هزاران بار اتفاق افتاده و مردم رفتند پیش مرقد مطهر امام رضا(ع) و حضرت معصومه(س) شفا گرفتند امراضی را که حتی پزشکان جواب کرده بودند،با دعا در پیش ضریح مطهر امام رضا(ع) یا حضرت معصومه(س) نتیجه گرفتند و این قضایا متواتر است. ملت شیعه به علم و یقین این مساله را درک کرده اند و معتقدندو شبهه در این باره خیلی ضعیف است.

کوثر: شما خودتان نمونه ای داشتید، توسلی، کرامتی، عنایتی؟

استاد: بنده نسبت به حاجات خودم خیلی از حاجات را که مشکل بود و شاید قابل علاج نبود با راه های متعارف از حضرت امام رضا(ع) گرفتم یا به برکت توسل به حضرت معصومه(س) شفای امراض و حل مشکلات و غوامض مطالب که خیلی مشکل بود حل آنها به برکت توسل به آنها نتیجه گرفته ام. این مطالب قابل انکار نیست نتایجی که از این زیارات و توسلات گرفته می شود متواتر است یعنی اینقدر زیاد است که انکارش، انکاربدیهیات می شود.

کوثر: در مورد آداب زیارت هم بفرمایید. یک زائر مودب چه زائری است؟و چه نکاتی را در زیارت باید رعایت بکند؟

استاد: خود انسان باید متوجه باشد.

ورود به این مجامع و مجالس در حقیقت ورود و حضور در محضر شخصیت بارز مهمی است.

اگر شما بخواهید به حضور یکی از بزرگان و شخصیتها بروید.

حواستان را جمع می کنید با لباس منظم و مرتب و پاک، با احترام، با تواضع و باتعظیم در حضورش بلند صحبت نمی کنید حتی مواظب هستید که حرف زائدی نزنید با صدای بلند حرف نزنید، حرکتی نکنید که بد باشد. احترام اینها در حال ممات مثل احترام اینها در حال حیاتشان است، چون عقیده داریم و در جای خودش ثابت شده که ائمه(ع)شاهد و ناظرند و ما را می بینند.

در زیارت حضرت امام رضا(ع) هست «اشهد انک تشهد مقامی و تسمع کلامی و تردسلامی » و اینکه خداوند صدای شما را از گوش من مستور کرده برای مصلحتهایی است ولی حرکات و اوضاع و احوال من پیش شما مشهود است، پس اگر این عقیده را داشته باشیم و به حضور امام مفترض الطاعه و شخصیت مهم الهی وارد می شویم باید با لباس و بدن پاک باشیم. در آداب زیارت است که غسل بکنید وقتی به زیارت می روید لباسهای تمیز بپوشید و خود را معطر بکنید و صدا را بلند نکنید.

خود قرآن این دستور را می دهد و حال حیات پیغمبر مثل حالت ممات اوست و حال حیات ائمه مثل حال مرگشان هست فرق نمی کند باید ما در آن مشاهد و مجالس مودب باشم یواش حرف بزنیم، حرکات نامتناسب از خودمان نشان ندهیم، با حالت تواضع احترام وارد و خارج شویم تا با این ادب و کمال و تواضع مورد رحمت و نظر و توجه امام قرار بگیریم.

کوثر: وقتی که شما قم مشرف شدید پیش از چهل سال پیش بود مقایسه اگر داشته باشید بین وضع حرم و زوار در آن سالها و وضعیتی که الان دارد. در تاریخ یک مقدارعقب برگردیم ببینیم آن دوره ها چه وضعیتی در حرم و اطراف حرم و زوار و ... مطرح بوده؟

استاد: تقریبا چیزی در حدود 54 سال از آن تاریخ می گذرد، بنده 16 ساله بودم که وارد شهر قم شدم برای ادامه تحصیل و الان هفتاد سال دارم که تقریبا 55 سال پیش تربوده که بنده وارد قم شدم. اولا آن وقت این همه زوار نبود.

راه ها اینطور نبود. آن وقت در سرتاسر ایران یک وجب اسفالت نبود، راه ها همه خاکی و کج و کوله بود، ناراحتی داشت و ماشینها اینطور نبود، موتورها اینطور قوی نبود، اولین مسافرت که از تبریز آمدیم به تهران، سه روز و سه شب در راه بودیم.

و با چه زحمتی خودمان را رساندیم.

بنابراین زوار هم خیلی کم بود، به تناسب راه ها و ماشینها و راننده ها. شهر قم هم اینطور نبود، الان شهر قم بعد از این 50 سال عظمت و گسترش پیدا کرده، راه هااسفالت و ماشینها قوی شده وضع اقتصاد و مردم اینطور نبود، اینهمه پول و عایدات نداشتند، اینهمه دولت قدرت نداشت. دولت، دولت اسلامی نبود، چنان عوض شده که می توانیم بگویم آدم وقتی وارد قم می شود خیال می کند این قم یک شهر دیگری است الان قم یک میلیون و نیم نفر تقریبا جمعیت دارد، آن وقت که ما قم آمدیم نهایتش دویست هزار نفر، صد و پنجاه هزار نفر جمعیت داشت. سی هزار محصل الان در قم هست که از تمام شهرستانها و از بلاد خارج و داخل ایران آمده اند و درس می خوانند.

بنابر این نه حوزه قابل قیاس است با آن زمان، نه خود شهر و نه خود مملکت ایران، در هر جهت، از هر لحاظ ترقی کرده، رو به علو و عظمت رفته و امیدواریم ان شاءالله روز به روز بر عظمت و شکوه این مراکز و مجالس و شهرها و شهرستانهاافزوده شود.

کوثر: در پایان اگر نکته ای، توصیه ای راجع به زوار هست بفرمایید.

استاد: من قابل نیستم توصیه ای نسبت به زوار بکنم، الحمدلله زوار با علماء وبزرگان و گویندگان مرتبطند. در اثر عمت بزرگ بی نظیر تشکیل جمهوری اسلامی که بادست توانای حضرت آیت الله العظمی آقای خمینی(قدس الله نفسه) تشکیل شده همه جانماز جمعه و جماعت تشکیل می شود و بزرگان و علماء در هر شهری صحبت می کنند، و این صحبتها پخش می شود، رادیو و تلویزیون ایران مثل یک دانشگاه است. تعلیم قرآن،تعلیم مسائل دین، تعلیم فقه، تعلیم کتابها و درسهای دیگر اخلاقیات، اعتقادات،صنایع و ... است، همه اش خیر و تعلیم و تربیت است. مسلمانها و مؤمنین باید این نعمت بزرگ را قدردانی بکنند برای بقاء این دولت و این نعمت و عظمت و سرافرازی دعا کنند که بوسیله جمهوری اسلامی نصیب ما شده است ما در تمام دنیا و جوامع بشری سرافراز شدیم و انوار حقیقت و دین و تعلیم و تربیت و اخلاق پیوسته در این مملکت پخش است. اگر کسی بخواهد استفاده بکند، همه جور استفاده دینی و علمی برایش مهیاست و نباید غفلت بکند و شکر نعمت تقاضا می کند که ما قدردان این نعمتهاباشیم و از خداوند بخواهیم این جمهوری اسلامی را نگهدارد و برای بقاء عمر و صحت و سلامتی رهبر عظیم الشان حضرت آیت الله خامنه ای(روحی فداه) دعا کنیم که خداوندعمر و عزتش را زیاد بکند و از فیوضات و برکات وجود شریفش ما را بهره مند کند.

کوثر: خسته نباشید.

استاد: خیلی ممنون.