منابع میراث اقتصادی اسلام

شک نیست که تأثیر عامل اقتصادی در اندیشة اسلامی، از همان لحظة نخست که پیامبر خدا ، ظهور اسلام را اعلان کرد، جایگاه قابل توجّهی در زندگی مسلمانان داشته است. تأثیر این عامل، از طریق شکل گیری چالش های دینی که بر طبیعت دگرگونی مورد انتظار در فرصت های زندگی متکّی است، فزونی یافته و در پی آن، نفوذ طبقة سرمایه دار کاهشی مشهود یافته است.

زمانی که دامنة دولت اسلامی به سبب فتوحات، گسترش یافت و فرهنگ های جدید در جامعة اسلامی با هم آمیخت، نیاز به اقدام های سازمانی هماهنگ با حجم تحوّلات تحقّق یافته، احساس شد و نخستین مؤسّسه (نهاد) اقتصادی در قالب «بیت المال» ظهور یافت. این مؤسّسة نوپدید، مسؤولیت های مالی بزرگی را به ویژه در بُعد درآمدها و مخارج (هزینه های) مالی و تنظیم روابط بازار بر عهده گرفت.

تحوّل و گسترش حوزة جامعة اسلامی، با رشد جدّی اندیشه های اقتصادی نزد عالمان مسلمان همراه بوده است. بسیاری از این عالمان در شروح عمیقی که نوشته، و تجربة اسلامی طولانی در نگارش و تصنیف را بازتاب داده اند، واقعیت ها و اوضاع اقتصادی زمان خود را وصف کرده اند. رفته رفته حوزة های تولید معرفتی درموضوعات فراگیری مانند خراج، قیمت ها، پول ها، حسبه، تجارت، روابط زمین و سامان دهی بازار و... تنوّع یافت.

اهمیّت موضوع

اهمیّت این پژوهش مشتمل بر پاره ای عناصر مهم و ضرور است که پیشی داشتن اندیشة اسلامی را در حوزة اندیشة اقتصادی تأکید و تثبیت می کند. این عناصر به شکل پویاتر در نتیجه تلاش به کار رفته در این پژوهش روشن ترمی شود. این پژوهش نیازمند تلاشی مداوم برای دستیابی به گنجینه های میراث و مطالعة فهرست ها و منابع فراوان آن ها بود. مهم ترین عناصر برجسته این پژوهش در نکات ذیل تجلّی می یابد:

تلاش برای تکمیل حلقة پژوهش و تثبیت نگرش اسلامی مشتمل بر همة داده های معرفت بشری؛

آشکارسازی بُعدی مهم از درون مایة اندیشة اقتصادی اسلامی و فراهم سازی فرصت حقیقی برای پژوهشگران و متفکّران جهت احیای دوبارة منابع میراث اسلامی و سازماند هی دوبارة روند پژوهش و پرهیز از تکرار و کار موازی در بررسی مباحث؛

پرکردن خلا علمی آشکار، در سلسله پژوهش های علوم اجتماعی.

روش شناسی پژوهش

این پژوهش، بر تلاش جهت احصای تمام نوشته های معاصر در باب اقتصاد اسلامی مبتنی است که در نشریات عربی منتشر شده؛ سپس احصای مطالعات و پژوهش هایی که به تفکّر میراثی (سنّتی) چه در حوزة تألیفات و چه در حوزة پژوهش در باب اندیشة مؤلّفان است. این کار، اقدام هایی پژوهشی را می طلبد که باید پشت سر هم انجام می شد. این اقدام ها از این قرار است:

1. جست وجو در تمام منابع میراث اقتصادی اسلامی و دائرةالمعارف ها و سرگذشت نامه های اسلامی معیّن، مانند الفهرست ابن ندیم (متوفای 385 ق) و کشف الظنون حاجی خلیفه (متوفای

1067 ق) و دو کتاب ایضاح المکنون و هدیةالعارفین اسماعیل پاشای بغدادی (متوفای 1339 ق).

2. نگاهی به تمام فهرست های نسخ خطّی قابل دسترس به ویژه در کتابخانة مؤسّسة آل البیت که کتابخانه ای اختصاصی است، برای کشف منابع بیش تر در باب میراث اقتصادی اسلام. طی این مرحله روشن شد نسخ خطّی فراوانی وجود دارد که عناوین آن ها در نوشته های یاد شده از ابن ندیم و حاجی خلیفه و بغدادی نیامده است.

3. مراجعه به معجم های تخصّصی در میراث چاپ شده و نگاهی به آن ها و ثبت تألیفات چاپ شده در حوزة اقتصاد اسلامی به هدف آسان سازی دستیابی پژوهشگران به نسخ خطّی چاپ نشده برای پیشگیری از کار موازی یا پژوهش در تحقیق نسخ خطّی که پیش تر، تحقیق شده است.

4. مطالعة غالب تألیفات چاپ شده و پاره ای نسخ خطّی و تأمّل در موضوعات آن ها و میزان ارتباط آن ها با اقتصاد و عرضة تعریف اجمالی از آن ها. در این مرحله، شماری از نسخ خطّی که عناوین آن ها، توهّم اقتصادی بودن موضوع آن ها را ایجاد می کرد، از پژوهش حذف شده اند.

5. مراجعه به منابع میراث در حوزة تراجم مانند کتاب الاعلام خیرالدین زرکلی و معجم المؤلّفین عمررضا کحّاله و ارائة معرّفی اجمالی هرکدام از شخصیت های پژوهش های معاصر در باب منابع میراث اقتصادی اسلام.

برای آشنایی با مطالعات معاصر دربارة منابع میراث لازم بود تا نشریات عربی نگاه، و فهرست های تخصّصی پایان نامه های دانشگاهی بررسی می شد؛ در نتیجه روشن شد که مطالعات و پژوهش ها در حوزة میراث اقتصادی اسلام، بسیار محدود است. این پژوهش ها و مطالعات از این قرار است:

یک پایان نامه کارشناسی ارشد و هشت مقاله، درباره کتاب الخراج ابویوسف (متوفای 182 ق)؛

یک پایان نامه کارشناسی ارشد و یک پژوهشنامه و دو مقاله، درباره کتاب الکسب شیبانی (متوفای 189 ق)؛

یک مقاله دربارة کتاب الاموال یحیی بن آدم (متوفای 203 ق)؛

یک مقاله و یک پایان نامة دکترا دربارة کتاب الاموال ابن زیخویه (متوفای 247 ق)؛

یک مقاله و یک پژوهش دربارة کتاب التبصر بالتجارة، جاحظ (متوفای 255 ق)؛

دو مقاله در زمینة کتاب احکام السوق، کتانی (متوفای 289 ق)؛

یک پژوهش دربارة اندیشة اقتصادی اصفهانی (متوفای 356 ق)؛

یک مقاله درزمینة کتاب احکام السلطانیة، ماوردی (متوفای 450 ق)؛

شش اثر دربارة اندیشة اقتصادی غزالی (متوفای 505 ق) که عبارت است از دو مقاله و دو پژوهش و یک پایان نامة کارشناسی ارشد و یک رسالة دکترا؛

یک پژوهش و یک رسالة کارشناسی ارشد مربوط به کتاب الاشارة الی محاسن التجارة، دمشقی (متوفای 570 ق)؛

شش مقاله و پژوهش دربارة اندیشة اقتصادی ابن تیمیه (متوفای 728 ق)؛

یک مقاله و یک پایان نامة کارشناسی ارشد دربارة اندیشة اقتصادی ابن قیم جوزیه (متوفای 751 ق)؛

دو مقاله مربوط به کتاب البرکة فی فضل السعی و الحرکة، جیشی الوصابی (متوفای 786 ق)؛

پانزده اثر دربارة کتاب العبر (مقدمه) ابن خلدون (متوفای 808 ق) که عبارت است از دو مقاله و یازده پژوهش و یک پایان نامة کارشناسی ارشد و یک رسالة دکترا؛

دو مقاله و یک پایان نامة کارشناسی ارشد دربارة اندیشة اقتصادی مقریزی (متوفای 845 ق).

بررسی و تحلیل

در بررسی مطالعات معاصر یاد شده می توان نکات مهم را به صورت اجمالی در محورهای ذیل آورد:

1. فراوانی کمی عام

شمار منابع میراث درحوزة اقتصاد اسلامی به 350 منبع می رسد؛ امّا مطالعات معاصر فقط به 20 مورد از این منابع یعنی 5/7 درصد پرداخته است. همچنین شمار مؤلّفان به 282 تن می رسد؛ امّا در مطالعات معاصر فقط به آرای 18 تن از آنان یعنی 6/4 درصد پرداخته شده است. این امر، نشانة نبود سازوکار علمی یا پژوهشی روشمند و آگاهانه برای پوشش دادن به میراث فکری امّت و ژرف کاوی آثار خطّی در دسترس (به شکل فراگیر) است.

2. توزیع کمی خاص

مطالعات معاصر در محدوده ای تنگ از پژوهش در حوزة اندیشة اقتصادی هر کدام از متفکّران مسلمان یا تحقیق درکتاب های آنان متمرکز شده است؛ برای مثال، شیبانی سه کتاب تألیف کرده است؛ در حالی که فقط کتاب الاکتساب فی الرزق المستطاب یا الکسب وی بحث و تحقیق شده است. از جاحظ، هفت کتاب تخصّصی دراقتصاد بر جای مانده؛ ولی فقط کتاب التبصر بالتّجاره مورد کاوش و پژوهش قرار گرفته شده است. ابن تیمیه، پنج کتاب دارد؛ ولی تنها کتاب الحسبة فی الاسلام مطالعه و بررسی شده است.

مقریزی، پنج کتاب تخصّصی تألیف کرده؛ ولی فقط کتاب اغاثةالامة بکشف الغمة، آن هم به صورت اجمالی بررسی شده است. نتیجة این کاستی، یکی اختلالی است که در روش تحقیق در اقتصاد اسلامی پدید آمده، و دیگری ادا نشدن حقّ بحث و شخصیت مورد بحث است.

3. توزیع کیفی

به این ترتیب، مطالعات و پژوهش های اقتصادی معاصر باید به صورت فراگیر و شامل و جامع به موضوعات اقتصادی بپردازند؛ برای مثال، در موضوع قیمت ها، چهار کتاب اصلاً مورد مطالعه نبوده است. در موضوع فقر به 19 کتاب و در موضوع پول به 16 کتاب بی توجّهی شده است. مشکل دیگر این پژوهش ها آن است که بر اندیشة اقتصادی یکی از متفکّران یا عالمان مسلمان تمرکز شده؛ ولی برای کشف تلاش ها و کارهای دیگرانی که در همان موضوع، اثری به جای نهاده اند، کوشش نشده است؛ برای مثال، ابویوسف ادّعا کرده که بر اهتمام همة آنان که در موضوع خراج بحث کرده اند، احاطه یافته است؛ ولی در همان زمان، 21 کتاب در باب خراج نگاشته شده بود که وی اطّلاعی از آن ها نداشته است. همچنین است موضوع کسب که فقط در یک کتاب (و آن هم کتاب الکسب شیبانی) مورد بحث قرار گرفته است؛ در حالی که در منابع میراث، بیست کتاب در موضوع کسب وجود دارد. غالب پژوهش های اقتصادی وضعیتی مشابه داشته اند؛ زیرا میزان مشارکت عمومی از 5/7 درصد فراتر نمی رود و این امر، نتایجی منفی را در پی داشته که یکی از آن ها تشکیک در میزان اعتبار پژوهش و میزان پایبندی محقّق به روش مندی مبتنی بر واقع گرایی است و چه بسا نشانه ای جدّی بر گرایش گزینش گرانه و گاه نا آگاهانه محقّق باشد. چنین وضعی، شکافی عظیم بر سر راه چگونگی ارتباط با میراث پدید می آورد.

4. تکراری بودن

منظور از تکراری بودن، تمرکز بر یک بُعد از بحث و مغفول نهادن ابعاد دیگر در مطالعة آرای یک شخصیت است؛ برای مثال، ابن خلدون را می توان نام برد که پانزده مورد پژوهش در باب اندیشة اقتصادی او (فقط با مطالعه کتاب مقدّمه وی) انجام شده؛ در حالی که هیچ کس به کتاب طبیعةالعمران وی اشاره نکرده است یا ابن تیمیه که در هفت پژوهش به اندیشة اقتصادی او در موضوع حسبه پرداخته شده؛ ولی دیگر تألیفات وی نادیده گرفته شده است.

5. تخصّص گرایی

مشکل دیگر پژوهش های معاصر یاد شده، تخصّصی نبودن آن ها است. به عبارت دیگر، در این پژوهش ها متغیّرهای اقتصادی خاص به طور مشخّص طرح و بررسی نشده است؛ برای مثال، از میان نُه مورد پژوهشی که درباره کتاب الخراج ابویوسف شده، فقط یک پژوهش به شکل تخصّصی به موضوع توافق در سرمایه گذاری پرداخته است. از مجموع پانزده پژوهش که در باب اندیشة اقتصادی ابن خلدون انجام شده، فقط پنج پژوهش به طور تخصّصی به مفاهیمی مانند مالکیت، امور مالی دولت، تفسیر اقتصادی تاریخ، قیمت، تولید و رشد اقتصادی پرداخته است.

این کاستی پژوهشی در مطالعة اندیشه ابن تیمیه و مقریزی نیز جریان دارد. به طور کلّی، از این میان، 63 پژوهش به صورت تخصّصی به موضوعات مورد بحث پرداخته است. اگر از این میان، مقالات را هم استثنا کنیم، نسبت پژوهش های تخصّصی به 11 درصد یعنی 7 مورد کاهش می یابد.

این امر نشان می دهد که پژوهشگران در پژوهش های خود به تعمیم و انتخاب عناوین عام بیش تر تمایل دارند؛ از این رو عناوین عریض و طویل و تکراری را برمی گزینند و به اصل تخصّص در پژوهش و مطالعه موضوعات معیّن پایبند نیستند.

6. اصالت علمی

منظور از اصالت علمی، شناخت حجم پژوهش های انجام شده در سطح پایان نامه های دانشگاهی یا دیگر پژوهش های معتبر است. در این چارچوب، پایان نامه های دانشگاهی از چهارده مورد فراتر نمی رود که نُه مورد از آن ها پایان نامه های کارشناسی ارشد و پنج مورد، رسالة دکترا است. پژوهش های معتبر غیردانشگاهی از هیجده مورد فراتر نمی رود که یازده مورد از آن ها، اندیشة اقتصادی ابن خلدون را بررسی کرده است.

7. رویکرد دائرةالمعارفی

بسیاری از متفکّران مسلمان، در موضوعات متنوّع اقتصادی دستی داشته، و در برخی موضوعات تخصّصی اقتصادی هم کارهایی کرده اند که آنان را با عنوان متفکّران دائرةالمعارفی می شناسیم؛ مانند جاحظ که هفت کتاب و مقریزی پنج کتاب، در باب موضوعات اقتصادی نگاشته است. با این حال، بسیاری از عالمان با اندیشه های گستردة خویش در پیشبرد اقتصادی نقش داشته اند؛ ولی نام هیچ کدام از آن ها در هیچ پژوهش علمی درج نشده و حتّی اشاره ای هم به آنان نشده است. از این دسته مؤلّفان می توان برای مثال نام برد:

1. علی بن محمّد دائنی (متوفای 225 ق) که چهار کتاب در باب مال و اقطاع و ضرب سکّه درهم و دینار به نام او ثبت شده است؛

2. علی بن مهزیار دورقی (متوفای 250 ق) که او نیز چهار عنوان کتاب در باب تجارت، اجاره، توزیع خمس، کسب و کنترل رفتار مادّی در زندگی تألیف کرده است؛

3. محمد بن مسعود عیّاشی (متوفای 320 ق) که سه عنوان کتاب در باب تجارت، جزیه و زهد نوشته است؛

4. اسحاق بن یحیی بن زرقاله (متوفای 377 ق) که دو کتاب در باب صناعت و خراج نگاشته است؛

5. احمد بن محمّد بن رفعة (متوفای 710 ق) که سه کتاب در باب احتساب، موازین (وزن ها) و مکاییل (کیل ها) تألیف کرده است؛

6. عبدالرحمن بن ابی بکر السیوطی (متوفای 911 ق) که دو کتاب به نام اصول الرزق و السعی للمکاسب (اصول روزی و تلاش برای کسب) و ذم الضرائب (ذم مالیات ها) نگاشته است؛

7. احمد بن لیمان بن کمال پاشا (متوفای 940 ق) که سه کتاب در باب مبادلات ربوی و ذم فقر و موضع اسلام دربارة تلاش (کار) و تنبلی و بیکاری تألیف کرده است؛

8. زین الدّین بن ابراهیم بن نجیم الحنفی (متوفای 970 ق) که سه کتاب در باب، اقطاع، رشوه و روابط ارضی در مصر دارد؛

9. محمّد بن بیر البرکوی (متوفای 981 ق) که سه کتاب در باب، غنا، فقر و کسب و وقف درهم ها و کالاهای منقول تألیف کرده است؛

10. عبدالغنی بن اسماعیل نابلسی (متوفای 1143 ق) که سه کتاب در باب نرخ گذاری، کسب از راه رشوه و هدیه به نام او ثبت شده است؛

11. محمد بن اسماعیل صنعانی (متوفای 1181 ق) که چهار کتاب در باب ربا، فقر و کسب نوشته است.

منابع تخصّصی در باب میراث اقتصادی اسلام

منابع اسلامی در حوزة میراث اقتصادی، موضوعات و عناوین متعدّدی دارد که، بسیاری از مسائل اقتصادی را پوشش می دهد و می توان این مسائل را در بخش های آتی طبقه بندی کرد:

عنصر زمین

بحث از زمین، شامل اوصاف آن از قبیل خراجی بودن یا عشری بودن (زمین هایی که مالیات یک دهم از آن ها گرفته می شد) و یا ملکی بودن آن می شود. بحث از زمین، متضمّن بیان احکام شرعی مربوط به روابط زمین و از جمله میزان امکان خراج بستن بر زمین وقفی می شود.

در این زمینه، شماری از عالمان، کتاب هایی تألیف کرده اند؛ از جمله ایشان است:

ابن نجیم (متوفای 970 ق) که فقیه و اصولی بوده و کتاب التحفةالمرضیة فی الاراضی المصریة[1] را تألیف کرده است. مرعی الکرمی (متوفای 1033ق) موّرخ و ادیبی از طولکرم (فلسطین) است و کتاب تهذیب الکلام فی حکم ارض مصر و الشام از او است. مصطفی البکری (متوفای 1162 ق) عارفی دمشقی است و کتاب الفیض الجلیل فی اراضی الخلیل، از او است. تهانوی لغوی اهل هند است و کتاب احکام الاراضی[2] را نگاشته و احمدالروحی که رسالة فی الاراضی الخراجیة و العشریة و المملکة[3] از آن او است.

مصرف

در این دسته تألیفات، احکام واجب در باب میانه روی و عدم اسراف در مصرف مواد غذایی و فواید و مضار آن و لزوم مراعات جانب میانه در مصرف غذاهای پاکیزه و پرهیز مطلق از ناپاکی ها ذکر شده است.

البرقی (متوفای 376 ق) فقیهی شیعی از اهل کوفه که کتاب الآمال را تألیف کرده است و ابن رقیقه (متوفای 365 ق) که کتاب الغرض المطلوب فی تدبیرالمأکول والمشروب را نگاشته، و ابن تیمیة که مجتهد و حافظ و محدّ ثی از اهل حرّان بوده و کتاب اکل الحلال را نوشته وعبدالرزاق انطاکی که کتاب ذریعةالطعام را تألیف کرده است.

بیت المال

در این باب، شروحی دربارة درآمدها و هزینه های بیت المال و ادارة بیت المال و میزان قدرت حاکم در دخالت در امور زندگی اقتصادی به هدف کسب درآمدهای جدید، تألیف شده است.

ابن مهزیار (متوفای 250 ق) که فقیهی از خوزستان است، کتاب «الخمس»؛ حمید بن زیاد (متوفای 310 ق) که فقیه و اصولی و از اهل کوفه است، کتاب «الخمس»؛ طحاوی (متوفای 321 ق) که مجتهد و حافظ قرآن و موّرخ و از اهل طحا (مصر) است، کتاب «قسم الفیء والغنائم»؛ الانباری (متوفای 322ق) ادیب و اهل انبار عراق، کتاب «بیت مال السرور» و «الدواوین» قمی (متوفای

368 ق) فقیه و محدث از بغداد، کتاب «الجزیة»؛ ابن مماتی (متوفای 606 ق) ادیب اهل اسیوط، کتاب «قوانین الدواوین»؛ الفرکاح (متوفای 690 ق) مجتهد و موّرخ مصری کتاب «الرخصة العمیمة فی

احکام الغنیمة»[4] ابن تیمیة، کتاب «المظالم المشترکة» و «رسالة فی مسألة شراء السلطان الارض من بیت المال لنفسه»[5]، و بلاطنسی (متوفای 863 ق) فقیهی اهل بلاطنس در نزدیکی لاذقیه سوریه، کتاب «تحریرالمقال فی ما یحل ویحرم من بیت المال»؛ مولا خسرو (ق 885)، کتاب «رسالة فی بیت المال و کیفیة تصرفه و فی مصارفه العشرة»؛ کمال الدین (ره) خلیفه (متوفای 973 ق) فقیهی اهل ترکیه، کتاب رسالة فی مصارف بیت المال؛ شرنبلالی[6] (متوفای 1069 ق) فقیهی مصری، کتاب «الدرة الیتیمة فی احکام الغنیمه»؛[7] حموی (متوفای 1098 ق) کتاب «رسالة المرتبات المرصدة من بیت المال»؛[8] کاظمی (متوفای قرن یازدهم هجری)، کتاب «وجوب الخمس حال استتال الامام»؛[9] مازندرانی (متوفای

1173 ق) فقیهی امامی مذهب از اصفهان، کتاب «الخمس»؛[10] ابن سودة المری (ت 1194 ق) کتاب «رسالة فی مسائل الزکاة والاخماس»؛ ابن جنید، کتاب «الانفال والغنائم»؛ و ابن یقطین که کتاب «الفی ء والخمس» از وی بر جای مانده است.

تجارت

کتاب هایی که در این باب نگاشته شده، پاره ای شکل های تبادل تجاری، شروط تجارت، شناخت گوهرها وکالاهای تجاری، مقایسه بین کارها و اثبات برتری کار تجاری را در بر می گیرد.

صفوان الجبلی (متوفای 210 ق) محدّث امامی از اهل کوفه، کتاب «التجارات» و «البیع و الشراء»؛ الزاهری (متوفای 220 ق) فقیه امامی، کتاب «البیع و الشراء»؛ ابن مهزیار، کتاب «التجارات و الاجارات»؛ جاحظ (متوفای 255 ق)، بزرگ سرآمدان ادب در بصره، کتاب «التبصر بالتجارة» و «فی مدح التجارة و ذمّ عمل السلطان»؛ ابن سماعة (متوفای 263 ق) شیعی مذهب و اهل کوفه، کتاب «الشراء و البیع»؛ حنبلی (متوفای 298 ق) کتاب «المعاملات»؛ خلال، فقیهی از بزرگان حنابله، کتاب «البحث علی التجارة والصناعة والعمل»؛ عیاشی، فقیه امامی مذهب از اهل سمرقند، کتاب «التجارة»؛ ابوالفرج اصفهانی (متوفای 356 ق) از سرآمدان ادب، کتاب «دعوةالتجار»؛ سلمی (متوفای 412 ق) عارف وحافظ قرآن از اهل نیشابور، کتاب «درجات المعاملات»؛ سمعانی (متوفای 562 ق) فقیهی اهل مرو، کتاب «الربح و الخسارة فی الکسب و التجارة»؛ دمشقی متوفای پس از 570 ق) کتاب «الاشارة الی محاسن التجارة»؛ ابن منقذ، متوفای 584 ق)، امیر و ادیب، کتاب «التجایر المربحة و المساعی المنجحة»؛ ابن جماعه (متوفای 733 ق) فقیه و موّرخی از اهل حماة (سوریه) کتاب «معونةالمکتسب و بغیةالتاجر المحتسب»؛[11] ابوالسعود (متوفای 982 ق) فقیهی از موالی روم، کتاب «قانون المعاملات»؛ ابن عصفور، (متوفای 1131 ق) فقیهی امامی از بحرین، کتاب «مسائل تتعلق بالعطارة و التجارة عامة[12]»؛ نراقی (متوفای 1211 ق) شیعی امامی، کتاب «انیس التاجرین»؛ شیخ انصاری (متوفای 1281 ق) فقیهی امامی، کتاب «المتاجر»؛ میرزا حبیب اللَّه رشتی (متوفای 1312ق) فقیه واصولی امامی، کتاب «المتاجر»؛[13] انسی (متوفای 1347 ق) ریاضیدان اهل بیروت، کتاب «البسط الوافر فی حساب التاجر»؛ نبهانی (متوفای 1350 ق) ادیب فلسطینی، کتاب «دلیل التجار الی اخلاق الاخیار»، ابن الشاه طاهری، کتاب «دعوةالتجار»؛ و مؤلّفی ناشناخته که کتاب «المتاجر و البیع»[14] از او بر جای مانده است.

حسبه

کتاب هایی که در این باب تألیف شده است، نقش محتسب را در سامان بخشیدن به اوضاع اقتصادی و پیگیری مسؤولیت های بیت المال و شناخت ماهیت حرفه هایی که افراد پیشه می کنند، توضیح داده، شرایط و وظایف محتسب و پاره ای موانعی را که بر سر راه انجام وظایف مأموریت او وجود دارد، بررسی می کنند.

ابن طیب سرخسی (متوفای 286 ق)، ادیب و موّرخ، کتاب «الحسبةالکبیر» و «حسن الصناعة والحسبةالصغیرة»؛ ابن عبدون (متوفای 299 ق)، فقیه و اصولی، کتاب «رسالة فی القضاء و الحسبة»؛ ابن السقطی اندلسی (متوفای قرن پنجم هجری)، کتاب «آداب الحسبة»؛ شیزری (متوفای 590 ق) کتاب «النهایة الرتبة فی طلب الحسبة»؛ سنامی (متوفای 696 ق)، کتاب «نصاب الاحتساب»؛ ابن الرفعة (متوفای 710 ق)، فقیه مصری، کتاب «الرتبة فی الحسبة»؛ ابن تیمیه، کتاب «الحسبة فی الاسلام»؛ ابن الاخوة (متوفای 729ق) کتاب «معالم القربة فی احکام الحسبة»؛ ابن لسام بسام، محتسب، (متوفای پیش از پایان قرن هشتم هجری)، کتاب «نهایةالرتبة فی طلب الحسبة»؛ کاشفی (متوفای 910 ق) فقیه و ادیب، کتاب «میامن الاکتساب فی قواعدالاحتساب»؛ احمد الرومی (متوفای 1275 ق) که فقیهی از آناتولی ترکیه است، کتاب «نصاب الاحتساب»؛ منق رومی (متوفای 992 ق) خالی (متوفای 1324 ق) کتاب «احکام الاحتساب»[15]؛ محمدالاشعری، کتاب «الرتبة فی شرایطالحسبة»؛ گروهی از نویسندگان ناشناخته، کتاب «رسالة فی الاحتساب»؛[16] و «رسالة فی آداب الحسبه و رسالة فی الحسبة»[17] و «عالی الرتبة فی احکام الحسبة».

خراج

کتاب هایی که در این باب تألیف شده، به انواع غلاّت و انواع زمین های مفتوح و احکام شرعی آن ها و هزینه های بیت المال و ادارة مالی ارتش و انواع سکّه ها و وزن ها و احکام تصرّفات امام در اراضی مفتوح العنوة و موارد مصرف مال خراج پرداخته اند.

ابویوسف (متوفای 182 ق) که مجتهدی از اهل کوفه و مصاحب ابوحنیفه بوده کتاب «الخراج»؛ موسی الرازی که تا پیش از سال 189 ق زنده بود، کتاب «الخراج»؛[18] یحیی بن آدم (متوفای 203 ق) که محدّث وفقیهی اهل کوفه است، کتاب «الخراج»؛ لؤلؤیی (متوفای 204 ق) که فقیهی اهل کوفه است، کتاب «الخراج»؛ هیثم بن عدی (متوفای 207 ق)، که موّرخ و ادیبی از اهل کوفه است، کتاب «الخراج»؛ اصمعی (متوفای 216 ق)، روایتگر اوضاع عرب ها و اهل بصره، کتاب «الخراج»؛ جعفر بن مبشر (متوفای 234 ق) فقیه و محدّث، کتاب «الخراج»؛ ابن سهل (متوفای 270 ق) کتاب «الخراج»؛ داوود ظاهری (متوفای 270 ق) مجتهدی از اهل کوفه، کتاب «الخراج»؛ ابن الماشطه که در سال 310 ق زنده بود، کتاب «الخراج»؛ ابن بشار کاتب (متوفای 312 ق) کتاب «الخراج»؛ عیّاشی، کتاب «الجزیة و الخراج»؛ ابن جراح (متوفای 330 ق) کتاب «الخراج»؛ کلوذانی که در سال 336 ق زنده بود، کتاب «الخراج»؛ ابن وصیف (متوفای 370 ق) کاتبی اهل بغداد، کتاب «الایضاح

و التثقیف فی آئین الخراج و رسومه»؛ ابن زرقاله (متوفای 377 ق)، کتاب «الخراج الکبیر» و «صناعةالخراج الصغیر»؛ ابن رجب (متوفای 795 ق) که فقیه و موّرخی از اهل

بغداد، بود کتاب «الاستمزاج فی احکام الخراج»؛ کرکی (متوفای 940 ق)

کتاب «قاطعةاللجاج فی تحقیق حلّ الخراج»؛ قطیفی (متوفای 950 ق) فقیهی شیعی

از اهل نجد (عربستان)، کتاب «السراج الوهاج لدفع لجاج قاطعة اللجاج فی حلّ

الخراج»؛[19] اردبیلی (متوفای 993 ق) فقیهی شیعی اهل اردبیل، کتاب الخراج؛[20] عالی

الرومی (ت 1008 ق) کتاب فصول الحل و العقد و اصول الخرج و النقد؛ حموی، رسالة فی العشر و الخراج[21]؛ شیبانی (متوفای قرن یازدهم هجری)، کتاب الخراج؛[22] رتبکی (متوفای 1159 ق) فقیه و ادیب اهل موصل، کتاب المنهاج فی بیان احکام العشر و الخراج[23]؛ رحبی که در سال 1184 زنده بود و فقیهی از اهل بغداد به شمار می رفت، کتاب «فقه الملوک و مفتاح الرتاج المرصد علی خزانة کتاب الخراج لابی یوسف»؛ حفصویه، کتاب «الخراج»؛ ابن عرمرم، کتاب «الخراج»؛ ابن خیار کاتب، کتاب «الخراج»؛ ابن یوسف قرشی، کتاب «المحتاج فی علم الخراج»؛ مؤلّفی ناشناخته، کتاب «فتح الملوک ومفتاح الرتاج المرصد علی خزانة کتابة الخراج».

ربا

کتاب هایی که در این زمینه تألیف شده، احکام شرعی ربا و حرمت افزایش نقدی سرمایه و اقسام ربا و مسائل گوناگون فقهی آن را بحث و بررسی کرده است.

ابن کمال پاشا (متوفای 940 ق) کتاب «تحقیق حقیقةالربا»[24]؛ صنعانی (متوفای 1182 ق) مجتهد و فقیه، «رسالة فی بیان حقیقة الربا» و «بیع النسیئة»؛[25] کردی (متوفای 1194 ق) فقیهی از اهل دمشق، کتاب «رسالة فی الربا»[26] و«زهرالربا فی بیان احکام الربا»؛ سنبل (متوفای 1218 ق) فقیهی از اهل مکّه، کتاب «القول المجتبی فی فعل المخلص من الربا»؛ شوکانی (متوفای 1250 ق)، مفسّر و فقیه و موّرخ، کتاب «الربا و النسیئة»؛ [27]مجاهد (متوفای 1281 ق) فقیهی زیدی از صنعا، کتاب «الروض المجتبی فی تحقیق مسائل الربا».[28]

رفاه

آثاری که در این باب نگاشته شده، در اسباب دستیابی به ثروت و رسیدن به سطوح معیشتی بالاتر و پاره ای احکام شرعی مربوط به رفاه مادّی بحث می کنند.

برقی، کتاب الرفاهیة؛ ابن الحورانی (متوفای 1000 ق) ادیب و واعظی از اهل دمشق، کتاب بلوغ المنی فی اسباب الغنی؛ العیادی (متوفای 1138 ق) کتاب اسباب الغنی.

ارزاق

تألیفاتی که در این باب از دانشمندان مسلمان بر جای مانده، در باب مقدّرات زندگی مادّی و توزیع درآمدها بین مردم بحث می کند و بر اهمیّت توکّل در بنای عقیدة درست و سعی انسان در عبادت که کسب روزی در چارچوب آن می گنجد، تمرکز می کند.

نظّام (متوفای 231 ق) یکی از پیشوایان معتزله، کتاب الارزاق؛ ابوالعنبس الصیمری (متوفای

275 ق)، ادیبی اهل بغداد، کتاب فضائل الرزق؛ مظفر خراسانی (متوفای 367 ق) محدّث و متکلّم، کتاب الارزاق؛ ابن سینا (متوفای 428 ق) فیلسوف و طبیب ایرانی، کتاب الارزاق؛ جلال الدین سیوطی (متوفای 911 ق) امام وحافظ و موّرخ مصری، کتاب حصول الرفق باصول الرزق؛ اسکندری (متوفای 1138 ق)، کتاب رفق الرفق تحصیل الرزق؛ محمد مشحم (متوفای 1181 ق) ادیبی از یمن، کتاب تبشیر الرفاق بتیسیرالارزاق.

زراعت

این دسته کتاب ها، مباحثی چون میزان شایستگی زمین برای زراعت و چگونگی آبیاری آن و چگونگی کاشت درختان و قلمه زدن و پیوند آن ها و انواع درختان و شکل گیری میوه ها و مباحثی در باب شکوفه ها و انبار کردن حبوب وبذرها و... را شامل می شود.

محمد بن المثنی (متوفای 209 ق) ادیب و لغوی بصری، کتاب الزرع؛ ابن اعرابی (متوفای 231 ق)، لغوی اهل کوفه، کتاب صفةالزرع؛ ابوحاتم سجستانی (متوفای 255 ق) لغوی اهل بصره، کتاب الزرع؛ جاحظ، کتاب الزرع و النخل؛ ابن وحشیة (متوفای 296 ق) عالم کشاورزی از اهل کوفه، کتاب «الفلاحة النبطیّة»؛[29] طغری (متوفای 480 ق) کتاب نزهةالاذهان فی علم الفلاحة؛ ابن بصال الطلیطلی (متوفای قرن پنجم هجری) کتاب الفلاحة؛ ابن العوام (متوفای 850 ق) که خود عالم به کشاورزی و اهل اشبیلیه اندلس بود، کتاب الفلاحة؛[30] وطواط (متوفای 718 ق) ادیب و موّرخ، کتاب مناهج الفکر و مباهج العبر فی الارض و الاقالیم و علم الفلاحة؛ حافظ المزی (متوفای 742 ق) محدّث و فقیه اهل حلب، کتاب الفلاحة او زهرالبستان و نزهةالاذهان؛[31] عبدالواحد الباهلی (متوفای 750 ق) کتاب مزیل العناء فی مسائل الزراعة و الرّی؛[32] الرمنی الغزی (متوفای 935 ق) کتاب جامع فراید الملاحة فی جوامع فوائد الفلاحة؛ و علم الفلاحة فی علم الفلاحة؛ ابن زیاد[33] (متوفای 975 ق) کتاب مزیل العناد فی مسائل الزراعة والرّی؛[34] عبدالغنی نابلسی (متوفای 1143 ق) صوفی دمشقی، کتاب علم الملاحة فی علم الفلاحة؛ [35] ابن الحجّاج کتاب الفلاحة؛ [36] ابن کنان (متوفای 1153 ق) مورخی از دمشق کتاب البیان و الصراحة بتلخیص الملاحة فی علم الفلاحة؛ احمدالمصری، کتاب حسن الصناعة فی علم الزراعة؛ ابوالحسن الصوفی، کتاب تحفةالفلاح فیما له من الفلاح؛[37] ابن ابی بکر الاحدل، کتاب کشف القناع فی معرفة احکام الزراع؛[38] عبدالقادر الخلاص، کتاب عمدة الصناعة فی علم الزراعة؛[39] محمداسحاق اهوازی، کتاب الفلاحة و العمارة؛ ابن عطیّة المصری، کتاب النجاح للمزارع و الفلاح فی علم الزراعة و ما یجب علی الزارع؛ مؤلّفی ناشناخته، کتاب منتخبات الصناعة فی فنّ الزراعة.

زهد

تألیفات دانشمندان مسلمان در این باب، مشوّق ترک آفات مادّی دنیا و انگیزانندة پایبندی به ارزش های چون عبادت و ذکر و اخلاص و تفکّر و توکّل است و به اهمیّت این ارزش ها در تثبیت و تعمیق اصولی چون قناعت و زهد در نیازهای مادّی و ترک تنعم با لذّت های افراطی توجّه می دهد.

ابوحمزه ثمالی (متوفای 150 ق) محدّث و مفسّری از کوفه، کتاب الزهد؛ ابن مبارک

(متوفای 181 ق) صوفی و فقیه و موّرخ اهل خراسان، کتاب الزهد و الرقائق؛ اسدالسنة (متوفای 212 ق) کتاب الزهد؛ ابن فضال (متوفای 224 ق) فقیه و محدّث اهل کوفه کتاب الزهد؛ بشر حافی (متوفای 227 ق) محدّثی اهل مرو، کتاب الزهد؛ ابن حنبل (متوفای 241 ق) امام مذهب حنبلی و اهل مرو، کتاب الزهد؛ ابن مهزیار، کتاب الزهد؛ ابن سماعة (متوفای 263 ق) کتاب الزهد؛ ابوحاتم رازی (متوفای 277ق)، کتاب الزهد؛[40] الاهوازی که در سال 300 زنده و فقیهی اهل کوفه بود، کتاب الزهد؛ عیاشی، کتاب الزهد؛ شعبی (متوفای 357 ق) صوفی موّرخی از نیشابور، کتاب الزهد؛ قمی (متوفای 368 ق)، فقیه و محدّثی از بغداد، کتاب الزهد؛ شریف مرتضی (متوفای 436 ق)، متکلّم و فقیهی از بغداد، کتاب الزهد و الوصیة؛ بیهقی (متوفای 458 ق) فقیه و محدّث، کتاب الزهد؛

قرطبی (متوفای 671 ق) مفسّری از قرطبه کتاب قمع الحرص بالزهد و القناعة و ردّ ذلّ السؤال بالکفّ و الشفاعة؛ عیدروس[41] (متوفای 1038 ق)صوفی و موّرخی از یمن، کتاب ارشادالغنیّ و الفقیر الی فضل التقشف و الرضاء بالیسیر.

نرخ ها

آثاری که در این باب تألیف شده، بر پدیدة گرانی و ارزانی در مراحل تطّور جامعة اسلامی و برخی بحران های اقتصادی که بازتاب آثار منفی بر نرخ کالاها است، تمرکز دارد و دخالت دولت از راه تحمیل سیاست نرخ گذاری متناسب با مصلحت عمومی ومیزان صلاحیّت حاکم اسلامی برای اتخّاذ تدابیر پیش گیرانه در بُعد تحدید نرخ ها را بررسی می کند.

ماشاءاللَّه منجم، کتاب الاسعار؛ نوبختی (متوفای 310 ق) متکلّم و فیلسوف اهل بغداد، کتاب الارزاق والآجال والاسعار؛ مجیلدی (متوفای 1094 ق) فقیهی از اهل مغرب، کتاب التیسیر فی احکام التسعیر؛ عبدالغنی نابلسی کتاب التسعیر؛[42] شوکانی، کتاب التسعیر؛ مؤلفی ناشناخته، کتاب الاسعار[43].

بازار

آثار این باب، موضوعاتی چون اختلاط کالاها، اختلاف کیل ها و وزن ها و موضع دولت در برابرکالاهایی را که شبهات شرعی دارد، بررسی، و از پاره ای امور حسبه و مبادلات ممنوع بازار مانند احتکار و تدلیس، بحث می کند.

یحیی بن عمر (متوفای 289 ق) فقیه و محدّثی از قرطبة، کتاب احکام السوق؛ ابیانی (متوفای 352 ق) کتاب رسالة فی السمسرة و السمار و احکامه؛ ملطی (متوفای 788 ق) قرآن شناس، کتاب قسم المتبکر فی قصم المحتکر؛ مؤلّفانی ناشناخته، کتاب خبراهل السوق؛[44] وخبرالسوق و ذکر خبر السوق؛[45]

صنعت

این تألیفات، ویژگی ها و آلات و ادوات صناعات و اسامی و دوره های آن ها را بررسی کرده، صناعت را با پیشه مقایسه و نرخ های برخی نیازمندی ها و مزدهای کارگران را وصف می کند.

ابن اسائب الکلبی (متوفای 204 ق) موّرخی از اهل کوفه، کتاب صنائع قریش؛[46] جاحظ، کتاب الاخطار والمراتب والصناعات و غشّ الصناعات؛ تفلیسی (متوفای 600 ق)، کتاب بیان الصناعات؛ تدلاوی (متوفای 1140 ق)، فقیه اهل مغرب، کتاب، تضمین الصناع[47]؛ رشید غازی (متوفای پس از 1313 ق)، کتاب منتهی المنافع فی انواع الصنائع؛ قاسمی (متوفای 1317 ق)، کتاب قاموس الصناعات الشامیة؛ مؤلّفی ناشناخته، کتاب الجواهرالمعدینة و عمل الفولاذ والصفر و غیر ذلک.

مضاربه

تألیفات این باب از احکام شرعی مضاربه و رابطة مضاربه با معاملات دیگر،

سرمایه مضاربه و شرایط مضاربه و مقدار و جنس و اقسام مضاربه و رابطة آن با ترقّی قیمت و احکام کار و امور مترتّب بر آن، مانند خرجی و نفقه و رابطة کار با سرمایه و انتقال سرمایه و اسباب فسخ قرارداد مضاربه و تقسیم عواید محقّق شده آن را بررسی می کند.

شیبانی (متوفای 189 ق) فقیه و مجتهد، کتاب المضاربةالکبیر و المضاربةالصغیر؛ ابن الثلجی (متوفای 266 ق) محدّث و حافظ قرآن و اهل بغداد، کتاب المضاربة؛ ماوردی (متوفای 450 ق) فقیه و اصولی، کتاب المضاربة.

مالیات ها

کتاب هایی که در این باب تألیف شده، احکام شرعی مالیاتی را که حاکم می گیرد؛ معیّن، و نامشروع بودن آن را مقرّر می کند.

الهادی الی الحق (متوفای 900 ق)، کتاب رسالة فی حکم الجبایة التی یأخذها الائمة[48]؛ جلال الدین سیوطی، کتاب ذمّ المَکْس[49]؛ الدلجی (متوفای 749 ق) محدّث و موّرخ اهل دلجه مصر، کتاب درأالنجس عن اهل المکس؛ ابن بیری (1099 ق)، فقیه اهل مدینه، کتاب رفع الضلال فی بیان حکم التعزیر بالمال.

عطایا

عطایا، مشتمل بر برخی وجوه انفاق فردی مانند پاداش، هدیه و فرق میان هدیه و رشوه و نیز ضیافت، صدقه، قرض و امثال آن می شود.

ابن الدایة (متوفای 340 ق) ادیب و موّرخ بغدادی، کتاب المکافأة؛ تقی الدین اسبکی (متوفای 756 ق) حافظ و مفسّر مصری، کتاب فصل المقال فی هدایاالعمّال؛ ابن حجر الهیثمی (متوفای 974 ق) فقیهی مصری، کتاب ایضاح الاحکام لما یأخذه العمّال والحکّام[50] و ارشاد اهل الغنی والانافة فیما جاء فی الصدقة والضیافة؛ ابن نجیم، کتاب رسالة فی الرشوة و اقسامها[51]؛ البرکلی (متوفای 981 ق) فقیه و صوفی اهل ترکیه، کتاب رسالةالابطال ما شاع من اتخاذ القرآن مکسباً لجمع الدنیا[52]؛ ملاّمحسن فیض کاشانی (متوفای 1091 ق) فقیه و مجتهد ایرانی، کتاب اخذالاجرة علی الواجب[53]؛ عبدالغنی نابلسی، کتاب «تحقیق القضیة فی الفرق بین الرشوة والهدیة»[54]؛ صنعانی، کتاب اقامةالبرهان علی جواز اخذالاجرة علی تلاوةالقرآن[55]؛ و مؤلّفی ناشناخته، کتاب الابطال ما شاع فی البلاد من اتخاذالقرآن مکتسباً[56].

فقر

این دسته کتاب ها تأثیر برخی متغیّرهای اقتصادی بر پدیدة فقر و رابطة فقر با پاره ای ارزش های دینی مانند توکّل و رضا به تقدیر و صبر و ضرورت تلاش برای کسب معاش را بررسی کرده، و سیرة برخی فقیران صالح در بعضی از این کتاب ها آمده است.

ابو حاتم سجستانی، کتاب الخصب والقحط؛ ابن ابی الدنیا (متوفای 281 ق)، محدّث و حافظ قرآن و اهل بغداد، کتاب الجوع؛[57] ابن اسید (متوفای 310 ق)، محدّث و حافظ قرآن اهل اصفهان، کتاب الفقر؛ السرمری (متوفای 338 ق)، فقیه و محدّث اهل بغداد، کتاب فضل الفقر علی الغنی؛ کلاباذی (متوفای 340 ق)، کتاب شرف الفقر علی الغنی؛ ابن خفیف (متوفای 371 ق)، امیری صوفی از شیراز، کتاب شرف الفقراء علی الاغنیاء؛ سلمی، کتاب بیان زلل الفقراء و آدابهم؛ ابن صفار (متوفای 429 ق)، محدّث وصوفی، کتاب التسلی عن الدنیا بتأمیل خیرالاخرة من الغنی؛ عبدالقاهر بغدادی (متوفای 429 ق)، کتاب تفضیل الفقیر الصابر علی الغنی الشاکر؛ الدلجی (متوفای 838 ق)، کتاب الفلاکة والفلاحون؛ المقریزی (متوفای 845 ق) موّرخ و محدّث اهل بعلبک، کتاب اغاثةالامة بکشف الغمة او تاریخ المجاعات فی مصر؛ و ازالة التعب والغنی فی معرفة حال الغنی؛ و اسباب الفقر والغنی؛ الناجی (متوفای 900 ق) واعظی اهل دمشق، کتاب قلائد العقیان فیما یورث الفقر والنسیان؛ ابن کمال پاشا، کتاب رسالة فی انّ الفقر مع کونه سوادالوجه فی الدارین[58]؛ ابوالحسن بکری (متوفای 952 ق)، مفسّر و صوفی، کتاب شرف الفقراء و بیان انّهم الامراء؛ البرکلی، کتاب تفضیل الغنی الشاکر علی الفقیر الصابر؛[59] محمد بن الحسن (متوفای 1030 ق) کتاب تحفةالدهر فی مناظرةالغنی والفقیر؛ محمد کبریت (متوفای 1070 ق) ادیبی از اهل مدینه، کتاب مطلب الحقیر فی وصف الغنی والفقیر؛ الذی یستحق الزکاة؛ مازندرانی (متوفای 1173 ق) فقیهی شیعی از اصفهان، کتاب شرح حدیث من احبنا اهل البیت فلیعد للفقر جلباباً؛[60] صنعانی، کتاب حقیقةالفقیر الذی یستحق الزکاة[61]؛ نودهی (متوفای 1254 ق) کتاب فتح الرزاق فی اذکار دفع الاملاق؛ مؤلّفانی ناشناخته، کتاب الاربعون حدیثاً فی الفقراء[62] و تذکارالنعم والعطایا فی الصبر والشکر علی الفقر والبلایا[63] و رسالة فی قوله علیه الصلاة والسلام الفقر فخری.

اقطاع

کتاب هایی که در این باب تألیف شده، احکام شرعی زمینی که از جانب حاکم برای برخی از کارگزاران اقطاع می شود و میزان جواز اجاره دادن آن از سوی آنان را بررسی کرده است.

الواقدی (متوفای 207 ق)، مداعی قریش والانصار فی القطائع و وضع عمرالدواوین؛ مدائنی (متوفای

235 ق)، کتاب اقطاع البنی؛ غزاری (متوفای 729 ق)، کتاب صحة اجارةالاقطاع[64]؛ ابن عبدالحق (متوفای 744 ق)، فقیه و محدّثی اهل دمشق، کتاب اجارة الاقطاع؛ ابن قطلوبغا (متوفای 879 ق)، فقیه و اصولی اهل قاهره، کتاب رسالة فی حکم الاقطاع[65]؛ ابن نجیم کتاب رسالة فی بیان الاقطاعات[66]؛ الغیطی (متوفای 981 ق) محدّث مصری، کتاب القول القویم فی اقطاع تمیم.

کسب

کتاب هایی که در این باب تألیف شده، از اصطلاح کسب و فواید و انواع آن و تفاوت میان کسب و فارغ البال شدن برای عبادت و ترجیح میان غنا، فقر، سطوح کسب، مصرف، احکام صدقه و گدایی در چارچوب مفهوم کسب واحکام لباس و برخی وجوه انفاق بحث می کند.

شیبانی، کتاب الاکتساب فی الرزق المستطاب؛ الزاهری، کتاب المکاسب؛ نیشابوری (متوفای 234 ق)، کتاب الکسب؛ ابن مهزیار، کتاب المکاسب؛ داوود الظاهری، کتاب ما یجب فی الاکتساب؛ ابوالعیناء (متوفای 283 ق) کتاب منهاج العمال فی ضبط الاعمال؛ راوندی (متوفای 298 ق) متکلّم بغدادی، کتاب فسادالدار و تحریم المکاسب؛ الحلوانی (متوفای 448 ق) فقیه بخارایی، کتاب الکسب؛ الوصابی (متوفای 786 ق) فقیه یمینی، کتاب البرکة فی فضل السعی والحرکة؛ ابن کمال پاشا رسالة فی ذم البطالة و مدح السعی[67]؛ الکورانی (متوفای 1110 ق) کتاب الالماع المحیط بتحقیق الکسب الوسط بین طرفی الافراط والتفریط؛ میرغنی (متوفای 1218 ق)، کتاب التحذیر من الدنیاالغدارة والتنبیة لطلب الحلال و لو بمرارة؛ علی الجمالی (متوفای 1248 ق) متکلّم و مفسّر تونسی، کتاب نیل المرام فی تمییزالحلال من المکاسب والحرام[68]؛ محمودالحداد، کتاب الکسب المستطاب بحدیث الاحتطاب؛ مؤلّفانی ناشناخته، کتاب اوراق من بیان الترغیب فی طلب المعایش والتکسیب؛[69] و تألیف به تفسیر آیات قرآنیة تحض علی کسب الرزق؛[70] و رسالة فی طلب الحلال و مدح الکسب و ذم الحرام والربا.[71]

اموال

مشتمل است بر درآمدهای مالی مانند غنایم، خمس، صدقه، احکام اراضی مفتوحه، احکام اراضی از جهت اقطاع، احیا، قرق گاه، آب، احکام مصارف بیت المال، درآمدهای اضطراری و درآمدهای عمومی مانند ثروت های طبیعی، معادن و تعزیر با مجازات مالی و ضروت حفظ سکّه رایج مسلمانان.

ابو عبید (متوفای 224 ق) محدّث و فقیه هراتی، کتاب الاموال؛ مدائنی، کتاب اموال النبی؛ و صلاح المال؛ ابن زنجویه (متوفای 247 ق)، کتاب الاموال؛ جاحظ، کتاب تحصین الاموال؛ ابن ابی الدنیا، کتاب اصلاح المال؛ جهضمی (متوفای 282 ق)، کتاب الاموال والمغازی؛ داودی (متوفای 307 ق)، کتاب الاموال؛ حبانی (متوفای 369 ق) حافظ قرآن از اصفهان، کتاب الاموال؛ برمکی (متوفای 387 ق)، کتاب حکم الوالدین فی مال ولدهما؛ ابن الجوزی (متوفای 597 ق) محدّث و حافظ و فقیه اهل بغداد، کتاب رسالة مال[72]؛ ملاحی (متوفای 619 ق) محدّث و موّرخ اهل غرناطه، کتاب تاریخ علم الثروة؛ ابن تیمیه، کتاب الاموال المشترکة؛ ابن رجب، کتاب ذم المال والجاه[73]؛ السخاوی (متوفای 902 ق)، فقیه و موّرخ اهل سخا (از روستاهای مصر) کتاب السرّالمکتوم فی الفرق بین المال المحمود و المذموم؛ محمد جوی (متوفای 995 ق)، کتاب رسالة فی جمع المال ضارّ ام نافع؛[74] شیرازی (متوفای 1118 ق)، کتاب طیف الخیال فی مناظرة العلم والمال[75]؛ ابن المیت (متوفای 1131 ق)، فقیه و محدّث اهل دمیاط (عراق) کتاب بلغةالمراد فی التحزیر عن الافتتان بالاموال والاولاد؛ سادات (متوفای 1265 ق)، فقیه دمشقی، کتاب الدرّالیتم فی بیع مال الیتیم.[76] مؤلفی ناشناخته، کتاب رسالة فی الاموال[77].

آب ها

کتاب هایی که در این باب تألیف شده، دربارة ماهیت آب، انواع آب و شیوه های بررسی و مطالعة آب، چگونگی استخراج، تغییر، منابع آب و ترجیح بین انواع آب ها بحث می کند.

ابوزید الانصاری (متوفای 215 ق) ادیب و نحوی بصری، کتاب المیاة؛ سعدان بن المبارک (متوفای

220 ق)، ادیبی بغدادی، کتاب الارض والمیاة والجبال والبحار؛ کرخی (که در سال 407 ق زنده بوده) کتاب انباط المیاة الخفیة؛ الدمنهوری (متوفای 1192 ق) شیخ جامع الازهر، کتاب عین الحیاة فی علم استنباط المیاه[78]؛ و مؤلّفی ناشناخته، کتاب المیاه.[79]

انفاق

کتاب های نگاشه شده در باب انفاق، مشتمل بر حقوق متقابل انفاق در چارچوب خانواده، حقوق انفاق پدران به فرزندان و انفاق زوج بر زوجه و انفاق در امور نیک است.

اللؤلؤیی، کتاب النفقات؛ الخصاق (متوفای 261 ق) کتاب النفقات؛ الحلوانی (متوفای 448 ق)، کتاب النفقات؛ المناوی (متوفای 1031 ق) کتاب الدرّالمنضود فی ذم ّالبخل و مرح الجود.[80]

پول ها (سکّه ها)

کتاب هایی که در این باب تألیف شده، موضوعات پراکنده ای را دربارة درهم و دینار و مثقال و اوقیه و رطل و مراحل تحوّل آن و نیز سکّه های مصری و چگونگی محاسبة دینار، درهم، نصاب آن ها و حکم خرید و فروش پول به صورت توافقی و تغییر قیمت پول و منابع طلایی که به صورت سکه رایج در می آید و تحوّل واحد پول در مصر و عملیات شیمیایی لازم برای صناعت طلا، نقره و قیمت تبدیلی پول ها در حالات قحطی و گرانی شامل می شود.

الواقدی، کتاب ضرب ّالدراهم والدنانیر؛ مدائنی، کتاب ضربّ الدراهم والصرف؛ جلودی (متوفای 332 ق) مورخ و ادیب بصری، کتاب الدنانیز و الدراهم؛ عسکری (متوفای 382 ق)، کتاب الدرهم والدینار؛ سمَوْئل (متوفای 570 ق) کتاب الکافی فی حساب الدرهم والدینار؛ مقریزی، کتاب شذورالعقود فی ذکر النقود؛ مناوی، کتاب نبذة فی النقود القدیمة[81]؛ طبری (متوفای 1023 ق از علمای حجاز)، کتاب رسالة فی النقود؛[82] منصورالذهبی (متوفای 1136 ق) عالم به صناعت طلا از مصر، کتاب کشف الاسرار العلمیة عن دارالضرب المصریة؛ الهلالی (متوفای 1175 ق)، کتاب الراحم فی الدراهم؛ ابن عابدین (متوفای 1252 ق) فقیه و اصولی دمشقی، کتاب تنبیه الوقود علی مسائل النقود؛ مؤلّفانی ناشناخته، رسالة فی الدراهم والدنانیر؛[83] ورسالة فی الدرهم والدینار والمثقال و ما هنالک من اوزان؛ [84]ورسالة لطیفة و فوائد شریفة فی معرفةالدرهم والدینار والمثقال والوسعة والصاع والمد والارطال[85].

وزن ها

کتاب های نگاشته شده در این موضوع، دربارة وزن درهم ها و دینارها در اعصار گذشته و تطبیق آن ها بر اوزان رایج و تفصیل دربارة برخی اوزان گوناگون مانند رطل عراقی و مدنی، صاع، وسق، نیز شناخت اوزان و پیمانه های شرعی بحث می کنند.

ابن وکیع التنیسی (متوفای 393 ق) کتاب المکاییل والموازین؛ ابن الرفعة (متوفای 710 ق) فقیه مصری، کتاب جزء فی الموازین والمکاییل؛[86] و رسالة فی عدم جواز تغییرالکیل والوزن اللذین قرّر هماالشرع؛[87] المقریزی، رسالة فی اسماء الاوزان و الاکیال الشرعیه؛[88] ابن المجدی (متوفای 850 ق) کتاب فائدة فی معرفةالدرهم والدینار الاشرفی والمثقال والارطال؛[89] ابن مشدقم (متوفای 1033 ق) محدّث و ادیب اهل مدینه کتاب الاوزان الشرعیة؛[90] میرداماد (متوفای 1041 ق) کتاب الاوزان والمقادیر؛[91] عیسی جزائری (متوفای 1063 ق) کتاب راحجةالمیزان فی معرفةالاوزان؛[92] میر ماه بخاری (متوفای 1063 ق) کتاب الاوزان و المقادیر؛ اقا رضی الدین (متوفای 1096 ق) موّرخ شیعی قزوینی، کتاب میزان المقادیر فی تبیان التقادیر؛[93] مجلسی (متوفای 1110 ق)، فقیه و محدّث اصفهانی، کتاب الاوزان والمقادیر[94]؛ ابن عابدین، کتاب تألیف فی حکم تقسیم الزراع الشرعی و وضع المقاییس المصریة[95]؛ مشهدی (متوفای 1257 ق) فقیه و اصولی اهل مشهدالرضا، کتاب میزان الاوزان؛[96] محمود پاشا فلکی (متوفای 1302 ق) مهندس و ریاضیدان مصری، کتاب المقاییس والمکاییل العملیة بالدیار المصریة؛ علی پاشا مبارک (متوفای 1311 ق) موّرخ مصری، کتاب المیزان فی الاقیسة والمکاییل والاوزان؛ دو مؤلف ناشناخته، کتاب الاوزان والمکاییل؛[97] و منجزاللهفان الی تحدیدالاوزان.

وقف

کتاب های نگاشته شده در این باب، متضمّن مسائل مهم در باب وقف پول و حجّت ها و برهان های شرعی برجواز این وقف یا عدم جواز آن (به تناسب قیاس ها و اجتهادات مذهبی متفاوت عالمان) است.

ابن الحنائی (متوفای 979 ق)، کتاب رسالة فی وقف النقود؛ برکلی، کتاب السیف الصارم فی عدم جواز وقف النقود والدراهم؛[98] ابوالسعود، کتاب رسالة بوقف النقود؛[99] مرشدی (متوفای 1067 ق) کتاب السیف الشهید علی من جوّز استبدال الوقف بالدراهم والدنانیر؛ بیاضی (متوفای 1097 ق) فقیهی اهل استانبول، کتاب الرد علی ابی السعود فی صحة وقف النقود؛[100] مؤلّفی ناشناخته، کتاب شرح وقف النقود.[101]

تألیفات عام

مشتمل است بر ابعاد مهّم اقتصاد اسلامی، مانند سیاست دولت در امور مالی، قرض ها، درآمدها، هزینه های بیت المال، پول ها، فقر، زهد، رکود اقتصادی، آبادانی و رابطة برخی ارزش های اقتصادی با چارچوب اخلاقی و تمدنی امت.

الاحکام السلطانیة والولایات الدینیة، تألیف ماوردی، الاحکام السلطانیة؛ ابی یعلی (متوفای 458 ق)؛ الغیاثی، جوینی (متوفای 478 ق) فقیه و اصولی نیشابوری، احیاء علوم الدین، غزالی (متوفای 505 ق) عالمی از طوس؛ السیاسةالشرعیة فی اصلاح الراعی والرعیة؛ ابن تیمیه؛ الطرق الحکمیة فی السیاسةالشرعیة، و الجواب الکافی لمن سأل عن الدواءالشافی؛ ابن قیم الجوزیة (متوفای 751 ق) فقیه و مجتهد دمشقی؛ المقدمة، و طبیعةالعمران ابن خلدون (808 ق) موّرخ و جامعه شناس از اشبیلة تونس؛ التراتیب الاداریة، کثانی.

پی نوشت:

* دکترای اقتصاد اسلامی از دانشگاه ام درمان سودان و پژوهشگر اقتصاد اسلامی.

** دانش آموخته حوزة علمیه قم و دانشجوی کارشناسی ارشد علوم سیاسی مؤسّسة آموزش عالی باقرالعلوم u.

1. (نسخه خطّی آن در کتابخانه مسجدالاقصی، و نسخة دوم آن در دارالکتب الظاهریة دمشق به شمارة کلّی 37/8252 و نسخه سوم آن در کتابخانه القادریة مسجد شیخ عبدالقادر گیلانی در بغداد به شمارة 3/1466 موجود است).

2. نسخة خطّی آن در دانشگاه ملک سعود به شمارة 528 و در 82 برگ موجود است..

3. نسخة خطّی آن در مرکز اسناد و نسخ خطّی دانشگاه اردن به شمارة 287 و نسخة خطّی دیگری از آن در مرکز دراسة جهاداللیبیین به شمارة 448 و در 10 برگ موجود است.

4. نسخة خطّی آن در دارالکتب الظاهریه دمشق به شمارة 9080 موجود است.

5. نسخة خطّی آن در کتابخانة توریلی استانبول به شمارة 1629/1 موجود است.

6. همان جا، به شمارة 19595/1.

7. نسخة خطّی آن در دارالکتب الظاهریة دمشق به شمارة 25/5349 موجود است.

8. نسخة خطّی آن در کتابخانة عمومی اوقاف بغداد به شمارة 3296/37 موجود است.

9. نسخة خطّی آن در کتابخانة آیت اللَّه العظمی مرعشی قم به شمارة 2525 موجود است.

10. همان جا، به شمارة 5565.

11. نسخة خطّی آن در مرکز احمد بابا درتنبکتو به شمارة 378 و نسخة دیگر آن در الخزانةالعامه رباط به شمارة 1652 موجود است.

12. نسخة خطّی آن در دانشگاه پرستون به شمارة 1570 جزء مجموعه گاریت و نسخة تصویری آن در دانشگاه اردن به شمارة 288 موجود است.

13. نسخة خطّی آن در کتابخانة آیت اللَّه العظمی مرعشی قم به شمارة 4947 موجود است.

14. نسخة خطّی آن در المجمع العلمی العراقی به شمارة 469 موجود است.

15. نسخة خطّی آن در گنجینة احمد تیمور پاشا در استانبول موجوداست.

16. نسخة خطّی آن در کتابخانة حرم حضرت ابراهیم در الخلیل به شمارة 82 و در 132 برگ موجود است.

17. نسخة خطّی آن در دارالکتب الظاهریة دمشق به شمارة 7761 و در 42 برگ موجود است.

18. نسخة خطّی آن در گنجینه استانبول (کبرلی) به شمارة 1076 موجود است.

19. نه نسخة خطّی از آن در نُه سال مختلف استنساخ شده است در کتابخانة آیت اللَّه العظمی مرعشی قم به شماره های 1409، 1176 ، 1519 م، 4221 م، 5151 م، 5657 م، 6984 م، 7036 م و 8266 م موجود است.

20. دو نسخة خطّی آن در کتابخانة آیت اللَّه العظمی مرعشی به شماره های 5151 م و8266 موجود است.

21. نسخة خطّی آن در کتابخانة دانشگاه کویت به شماره9/291 م ک و نسخة دیگری از آن در کتابخانة عمومی اوقاف بغداد به شمارة 3296/32 موجود است.

22. نسخة خطّی آن در کتابخانة آیت اللَّه العظمی مرعشی قم به شمارة 5151 موجود است.

23. نسخة خطّی آن در کتابخانة عمومی اوقاف موصل به شمارة 1/25 و در 35 برگ موجود است.

24. نسخة خطّی آن در کتابخانة اوقاف موصل به شمارة ق 18x 10 و 178 و نسخه دیگر آن در کتابخانة القادریة مسجد شیخ عبدالقادر گیلانی بغداد به شمارة 37/18252 و نسخة دیگر و نسخة دیگری از آن در دانشگاه ملک سعود به شمارة 15/4734 موجود است.

25. نسخة خطّی آن در کتابخانة علاّمه عیدروس بن عمر حبشی در حضرموت یمن به شمارة 10 موجود است.

26. نسخة خطّی آن در دانشگاه ملک مسعود به شمارة 4898/2م و در 14 برگ موجود است.

27. نسخة خطّی آن در المکتبةالغربیه در دانشگاه بزرگ صنعا به شمارة 1 موجود است.

28. همان جا به شمارة 58.

29. نسخة خطّی آن در کتابخانة برلین به شمارة 6204 و در 115 برگ و نسخة دیگری از آن در استانبول و نسخه ای تصویری از آن در کتابخانة خطّی المجمع العلمی العراقی به شمارة 305 ل، ت ف 164 و نسخة دیگری از آن باز دراین کتابخانة به شمارة 220 ل، ت ف 164 موجود است.

30. نسخه خطّی دیگری از آن در کتابخانة شوشتربیتی، دبلین ایرلند به شمارة 4020 موجود است.

31. نسخة خطّی آن در الخزانةالعامة رباط به شمارة 617 الجلادی و نسخة تصویری آن در مرکز اسناد و نسخ خطّی دانشگاه اردن به شمارة 594 و در 510 برگ موجود است.

32. نسخة خطّی آن در کتابخانة وقف آل بن یحیی در حضرموت یمن به شمارة 125 موجود است.

33. نسخة خطّی آن در کتابخانة الظاهریة دمشق به شمارة 8407 موجود است.

34. نسخة خطّی آن در کتابخانة وقف آل بن یحیی حضرموت یمن به شمارة 125 موجوداست.

35. نسخة خطّی آن در کتابخانة آیت اللَّه العظمی مرعشی قم به شمارة 2325 و نسخه دیگری از آن در کتابخانة ملک فیصل به شمارة 3846 و در 100 برگ موجود است.

36. نسخة خطّی آن در کتابخانة المجمع العلمی العراقی موجود است.

37. نسخة خطّی آن در دانشگاه زیتونه تونس موجود است.

38. نسخة خطّی آن در کتابخانة وقف آل بن یحیی حضرموت یمن به شمارة 98 و در 24 برگ موجود است.

39. نسخة خطّی آن در دارالکتب الظاهریة دمشق به شمارة 7407 و در8 برگ موجود است.

40. همان جا، به شماره 3765.

41. نسخة خطّی آن در کتابخانة آیت اللَّه العظمی مرعشی در قم به شمارة 752م موجود است.

42. چهار نسخة خطّی از آن در دارالکتب الظاهریة دمشق به شماره های 5316 ، 8189 ، 4010 و177 موجود است. ونسخه خطّی دیگری از آن در دانشگاه امریکایی بیروت به شمارة 965 موجود است.

43. دو نسخة خطّی از آن در دارالکتب المصریة به شماره های 157 و 887 موجود است.

44. نسخة خطّی آن در مرکز احمد بابا در تنیکتو به شمارة 2451 موجود است.

45. همان جا، به شمارة 1036.

46. همان جا، به شمارة 42.

47. نسخة خطّی آن در مرکز مطالعات شرقی بیرونی در تاشکند به شمارة 380 و نسخة دیگری از آن در الخزانةالعامة رباط به شمارة 1418 و نسخة دیگری از آن در دانشگاه ملک سعود به شمارة 1539 موجود است.

48. نسخة خطّی آن در کتابخانة علوم عیدروس بن عمر حبشی در حضرموت یمن به شمارة 15 موجود است.

49. نسخة خطّی آن در کتابخانة شوشتر بیتی در دوبلین ایرلند به شمارة 5500/10 و نسخة دیگری از آن در کتابخانة نسخ خطّی دانشگاه کویت به شمارة 10/3997 م ک موجود است.

50. نسخة خطّی آن درمرکز مطالعات شرقی تاشکند به شمارة 380 و نسخة دیگری از آن در الخزانةالعامة رباط به شمارة 1418 و نسخة دیگری از آن در دانشگاه ملک سعود به شمارة 38539 م موجود است.

51. نسخة خطّی آن در کتابخانة دانشگاه بزرگ صنعا به شمارة 19 موجود است.

52. نسخة خطّی آن در کتابخانه توریلی استانبول 566/1 و نسخة دیگری از آن در دارالکتب الظاهریة دمشق به شمارة

7/8257 و نسخة دیگری از آن درکتابخانه القادریة بغداد به شمارة 1500 موجود است.

53. نسخة خطّی آن در کتابخانة مسجدالاقصی به شمارة 68 و در 30 برگ موجود است.

54. نسخة خطّی آن در کتابخانة آیت اللَّه العظمی مرعشی قم به شمارة 1401 موجود است.

55. چهار نسخة خطّی آن در دارالکتب الظاهریة دمشق به شماره های 5316 ، 8189 ، 4010 و 177 و نسخه های از آن در کتابخانة دانشگاه امریکایی بیروت به شمارة 569 موجود است.

56. نسخة خطّی آن در کتابخانة آیت اللَّه العظمی مرعشی قم به شمارة 5015 موجود است.

57. نسخة خطّی آن در کتابخانة خالدیة قدس به شمارة 374 موجود است.

58. نسخة خطّی آن در مجموعه مدرسه العمریه در دارالکتب الظاهریة دمشق به شمارة 3825 موجود است.

59. (نسخة خطّی آن در کتابخانة کوربلی استانبول به شمارة 1580/9 و نسخة خطّی دیگری در دارالکتب الوطینة تونس به شمارة 17/26 موجود است.

60. نسخة خطّی آن در دارالکتب الظاهریة دمشق به شمارة 6273 موجود است.

61. نسخة خطّی آن در کتابخانة آیت اللَّه العظمی مرعشی قم به شمارة 3112م موجود است.

62. نسخة خطّی آن در کتابخانة دانشگاه بزرگ صنعا به شمارة: علم الکلام 64 موجوداست.

63. نسخة خطّی آن در کتابخانة آیت اللَّه العظمی مرعشی قم به شمارة 6418م موجود است.

64. نسخة خطّی آن در کتابخانة کوربلی استانبول به شمارة 11/336 و نسخة دیگری در دارالکتب الظاهریة دمشق به شمارة 5103 موجود است.

65. نسخة خطّی آن در کتابخانة آیت اللَّه العظمی مرعشی قم به شمارة 1376م موجود است.

66. نسخة خطّی مرکز مطالعات بیرونی تاشکنه به شمارة 10242 و نسخة خطّی دیگری درکتابخانة عمومی اوقاف بغداد به شمارة 2/4117 و نسخة دیگری از آن در دارالکتب الظاهریة دمشق به شمارة 7470 موجود است.

67. نسخة خطّی آن در کتابخانة کوربلی استانبول به شمارة 566/1 و نسخة دیگری درکتابخانة قادریه بغداد به شمارة

4/1466 موجود است.

68. نسخة خطّی آن در کتابخانة عمومی اوقاف بغداد به شمارة 8/6453 (مجامیع) و نسخة خطّی دیگری از آن در کتابخانة مرکزی جده به شمارة 3/13 و نسخة خطّی دیگری در کتابخانة خالدیة قدس به شمارة 5/17 موجود است.

69. نسخة خطّی آن در دارالکتب الوطنیة تونس به شمارة 18504 موجود است.

70. نسخة خطّی آن در کتابخانة آمپرزیانا در میلان به شمارة 2/328 موجود است.

71. نسخة خطّی آن در دارالکتب الوطنیة تونس به شمارة 698 موجود است.

72. نسخة خطّی آن در بخش کتب خطّی کتابخانة حلب به شمارة 18720 موجود است.

73. نسخة خطّی آن در کتابخانة مرکزی جده به شمارة 316/3 موجود است.

74. نسخة خطّی آن در کتابخانة نسخ خطّی دانشگاه ریاض به شمارة 1637/6 م و نسخة دیگری از آن در کتابخانة عمومی اوقاف بغداد به شمارة 7/7002 (مجامیع) موجود است.

75. نسخة خطّی آن در کتابخانة عارف حکمت در مدینة منوره موجود است.

76. نسخة خطّی آن در کتابخانة آیت اللَّه العظمی مرعشی قم به شمارة 6148 موجود است.

77. نسخة خطّی آن در دارالکتب الظاهریة دمشق به شمارة 8236 موجود است.

78. (نسخة خطّی آن در کتابخانة عمومی اوقاف بغداد به شمارة 2/13754 موجود است.

79. نسخة خطّی آن در دارالکتب الوطنیة تونس به شمارة 454 موجود است.

80. نسخة خطّی آن در گنجینه اصفیة استانبول به شمارة 24 موجود است.

81. نسخة خطّی آن در کتابخانة شوشتربیتی، دوبلین، ایرلند، به شمارة (حج) 660 ، OP موجود است.

82. نسخة خطّی آن در کتابخانة موزة عراق به شمارة 855 موجود است.

83. نسخة خطّی آن در دارالکتب الظاهریة دمشق به شمارة 6023 موجود است.

84. نسخة خطّی آن در موزة بریتانیا به شمارة 9588، OR موجود است.

85. نسخة خطّی آن در دارالکتب الظاهریة دمشق به شمارة 10486 و نسخة خطّی دیگری از آن در دانشگاه ملک سعود به شمارة 4883/ 8 م موجود است.

86. نسخة خطّی آن در دارالکتب الظاهریة دمشق به شمارة 10326 موجود است.