اشاره:
گفتیم که شیخ صدوق(ره) در «باب الامامة» از کتاب الهدایه خود پس از بیان مبانی امامت و اصول اعتقاد شیعه در این زمینه، به موضوع معرفت امامان پرداخته و در ذیل بابی با عنوان «باب شناخت امامانی که پس از پیامبر خدا(ص) حجت های الهی بر مردم هستند» به تفصیل در این زمینه سخن گفته است.
در قسمت اول این مقاله به بررسی محتوای باب یادشده از کتاب الهدایه پرداخته و دو نکته از نکاتی را که نویسندة کتاب، دانستن آنها را در باب معرفت امام(ع) لازم و واجب دانسته، بررسی کردیم. در این قسمت از مقاله به بررسی ادامة این نکات می پردازیم.
3. اعتقاد به گواه بودن امامان(ع) بر مردم
شیخ صدوق(ره) در بیان سومین موضوعی که هر مسلمان باید دربارة امامان خود بدان معتقد باشد، چنین می نویسد:
واجب است که معتقد باشد آنها گواهان بر مردمند.
پیش از بررسی آیات و روایاتی که در این زمینه وارد شده، یادآوری این نکته ضروری است که شاهد یا گواه بودن امامان بر مردم، فرع آگاهی و اطلاع آنها از اعمال مردم است. به بیان دیگر امامان آنگاه می توانند به نفع یا ضرر مردم در روز قیامت گواهی دهند که در دنیا از اعمال آنها آگاه باشند.
با توجه به آنچه گفته شد، برای روشن شدن سومین فرع از فروع معرفت امام، لازم است که دو موضوع را به صورت جداگانه بررسی کنیم؛ یکی آگاهی امامان از اعمال مردم و دیگری گواه بودن امامان بر اعمال آنها.
1ـ3. آگاهی امامان از اعمال مردم: در آیات و روایات متعددی بر این نکته تصریح شده است که پیامبر خدا(ص) و امامان معصوم(ع) از رفتار و کردار مردمان آگاه بوده و از هر آنچه که بر آنها می گذرد باخبرند.
در یکی از آیات قرآن در این زمینه چنین آمده است:
و قل اعملوا فسیری الله عملکم و رسوله و المؤمنون و ستردّون إلی عالم الغیب، والشهادة فینبّئکم بما کنتم تعملون.2
و بگو: «[هر کاری می خواهید] بکنید، که به زودی خدا و پیامبر او و مؤمنان در کردار شما خواهند نگریست، و به زودی به سوی دانای نهان و آشکار بازگردانیده می شوید؛ پس شما را به آنچه انجام می دادید آگاه خواهد کرد.»
امین الاسلام طبرسی در ذیل آیة یادشده می فرماید:
این دستوری از سوی خدای سبحان به پیامبرش است که به مکلفان بگوید: به هر آنچه خداوند شما را امر کرده عمل کنید...؛ چرا که خداوند به زودی عمل شما را می بیند... برخی گفته اند مراد از دیدن در اینجا دانستن و آگاه بودن است...؛ یعنی خدای تعالی از کارهای شما آگاه است و در برابر آنها به شما پاداش می دهد. و پیامبر او نیز اعمال شما را می بیند و از آن آگاه است و از این رو نزد خداوند متعال به نفع شما گواهی می دهد. همچنین مؤمنان نیز اعمال شما را می بینند.
گروهی گفته اند در اینجا منظور از مؤمنان، شهدا هستند و برخی گفته اند منظور از آنها فرشتگان و حافظانی هستند که اعمال مردم را می نویسند. اما اصحاب ما [امامیه] روایت کرده اند که اعمال این امت در هر روز دوشنبه و پنجشنبه بر پیامبر(ص) عرضه می شود و ایشان از آنها آگاه می شود. همچنین این اعمال بر امامان هدایت(ع) نیز عرضه می شود و آنها نیز از اعمال مردم مطلع می شوند و مراد از «مؤمنان» در این آیه نیز همان ها هستند.3
موضوع یادشده در جوامع روایی شیعه نیز مورد توجه قرار گرفته است، تا آنجا که بسیاری از محدثان بابی از کتاب خود را به نقل روایاتی که در این زمینه وارد شده، اختصاص داده اند.4
بر اساس روایاتی که در این باب نقل شده است، اعمال مردم هر صبح و شام به حضور حجت و امام عصر عرضه می شود و ایشان از اعمال خوب و پسندیده مردم شاد و از اعمال ناشایست آنها اندوهگین می شوند.
در اینجا برای روشن تر شدن موضوع به برخی از روایاتی که در این زمینه از امامان معصوم(ع) نقل شده است، اشاره می کنیم:
1. ابوبصیر در روایتی از امام صادق(ع) چنین نقل می کند:
اعمال نیک و بد همة بندگان هر صبحگاه بر پیامبر(ص) عرضه می شود؛ پس مراقب باشید. این سخن خدای تعالی است که: «و بگو [هر کاری می خواهید] بکنید، که به زودی خدا و پیامبرش در کردار شما خواهند نگریست.5
در روایت دیگری «سَماعه» نقل می کند که روزی امام صادق(ع) فرمود:
چرا فرستادة خدا(ص) را اندوهگین می سازید؟
در این هنگام مردی پرسید: چگونه ما او را اندوهگین می سازیم؟ و آن حضرت در پاسخش فرمود:
مگر نمی دانید که اعمال شما بر آن حضرت عرضه می شود و چون گناهی در آن ببیند اندوهگین می شود؟ پس فرستاده خدا را اندوهگین نکنید و او را شادمان سازید.6
اینکه در روایات یادشده تنها از عرضة اعمال مردم بر پیامبر خدا(ص) و آگاهی آن حضرت از رفتار و کردار آنها سخن به میان آمده است، هرگز به معنای انحصار ویژگی یادشده به آن حضرت نیست؛ زیرا این ویژگی از آن حجت های الهی در هر عصر است و امامان معصوم(ع) نیز ـ چنانکه خود در موارد متعددی بیان فرموده اند ـ چون پیامبر خاتم(ص) از این ویژگی برخوردارند.
«مُعلّی بن خُنَیس»، یکی از اصحاب امام صادق(ع) نقل می کند که آن حضرت در تفسیر این سخن خدای تبارک و تعالی که «إعملوا فسیری الله عملکم و رسوله و المؤمنون» فرمود:
اعمال بندگان در هر پنجشنبه بر پیامبر خدا(ص) و ائمه(ع) عرضه می شود.7
یکی از اصحاب امام رضا(ع) نیز می گوید:
روزی به امام رضا(ع) عرض کردم: برای من و خانواده ام به درگاه خدا دعا کنید و آن حضرت فرمود:
مگر دعا نمی کنم؟! به خدا سوگند که اعمال شما در هر صبح و شام بر من عرضه می شود.
راوی می گوید: این مطلب بر من سنگین آمد، پس امام(ع) به من فرمود:
مگر تو کتاب خدای عزوجل را نمی خوانی که می فرماید: «و بگو: [هر کاری می خواهید] بکنید، که به زودی خدا و پیامبر او و مؤمنان در کردار شما خواهند نگریست؟» به خدا که آن [مؤمن] علی بن ابی طالب است.8
امام مهدی(ع) نیز در یکی از توقیعات شریف خود که خطاب به شیخ مفید(ره) صادر شده است، به آگاهی و اطلاع کامل خود بر احوال شیعیان اشاره کرده، می فرماید:
ما بر احوال شما آگاهیم و هیچ چیز از اخبار شما بر ما پوشیده نیست.9
در اینجا ممکن است این پرسش مطرح شود که چرا در برخی روایات گفته شده که اعمال مردم هر شبانه روز بر پیامبر(ص) یا ائمه(ع) عرضه می شود و در برخی دیگر گفته شده که اعمال مردم هر پنجشنبه بر این حضرات عرضه می گردد؟ در پاسخ باید گفت این دو دسته روایات هیچ منافاتی با یکدیگر ندارند؛ زیرا احتمال دارد افزون بر عرضة روزانة اعمال مردم بر حجت های خدا، در هر پنجشنبه نیز اعمال یک هفته مردم به صورت یک جا بر آنها عرضه شود.10
2ـ3. گواه بودن امامان بر اعمال مردم: چنانکه در روایات نقل شده از امامان معصوم(ع) آمده است، حجت های خداوند (پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع)) شاهد و گواه بر اعمال مردم بوده و در روز قیامت به نفع یا ضرر آنها شهادت می دهند.
محدثان بزرگوار شیعه موضوع یادشده را نیز مورد توجه قرار داده و بسیاری از آنها بابی از کتاب خود را به نقل روایات مرتبط با این موضوع اختصاص داده اند.11 مهم ترین دلیل بر این ویژگی حجت های الهی، آیة شریفة قرآن است که می فرماید:
و کذلک جعلناکم أمّةً وسطاً لتکونوا شهداء علی النّاس و یکون الرّسول علیکم شهیداً.12
و بدین گونه شما را امتی میانه قرار دادیم تا بر مردم گواه باشید و پیامبر بر شما گواه باشد.
امام صادق(ع) در تفسیر این آیه شریفه می فرماید:
ما هستیم امت میانه و ماییم گواهان خدا بر آفریدگانش و حجت های او در زمینش [...] پس فرستادة خدا گواه و ناظر بر ماست به سبب آنچه از سوی خدای عزوجل به ما ابلاغ کرده است. و ما گواهانیم بر مردم. پس هر که ما را تصدیق کند، روز قیامت تصدیقش کنیم و هر که ما را تکذیب کند، روز قیامت تکذیبش کنیم.13
«سلیم بن قیس» نیز در همین زمینه از امام علی(ع) چنین نقل می کند:
خداوند ما را پاکیزه داشته و از خطا حفظ کرده است. او ما را گواه بر آفریدگان خویش و حجت خود در زمین ساخته است. او ما را با قرآن و قرآن را با ما قرار داده است. نه ما از قرآن جدا می شویم و نه قرآن از ما.14
4. اعتقاد به «باب الله» و «سبیل الله» بودن امامان
شیخ صدوق(ره) در ادامة بیان لوازم معرفت امام(ع) یا ویژگی های امامان معصوم(ع)، نقش محوری ائمه در شناخت خداوند و ارتباط با او را مورد توجه قرار داده و آنها را به عنوان درهای خداوند (ابواب الله)، راه به سوی او (سبیل الله) و راهنمایان بر او (ادلّاء علیه) معرفی می کند:
[واجب است که معتقد باشد امامان] درهای خدا، راه به سوی او و راهنمایان به او هستند.
از عبارت یاد شده به دست می آید که امامان معصوم(ع) در مسیر وصول انسان به خدا چند نقش اساسی را بر عهده دارند: نخست اینکه انسان ها را به راه خدا رهنمون شده و آنها را در این مسیر راهنمایی می کنند؛ دوم اینکه خود، راهی به سوی خدا شده و سالکان طریق الی الله را یاری می دهند که با بهره گیری از این راه روشن، بی هیچ خطا و اشتباه به هدف خود برسند و سرانجام چون دری گشوده به سوی پروردگار ره پیمویان طریق هدایت را به سرای نجات و رستگاری داخل می سازند.
این ویژگی ها همه از شئون ولایت معصومان(ع) و نشان دهندة نقش مهم و اساسی آنها در هدایت انسان هاست. هدایتی که گاه جنبة تشریعی و ظاهری داشته و از طریق نشر آموزه های دین اسلام صورت می گیرد و گاه جنبة تکوینی و باطنی داشته و از طریق تأثیر بر نفوس انجام می شود.
ویژگی های یادشده نیز چون دیگر ویژگی های امامان معصوم(ع) هم ریشة قرآنی داشته و با آیات قرآن قابل اثبات است و هم ریشة روایی داشته و به استناد روایات می توان آنها را اثبات کرد.
قرآن کریم، آنگاه که از به امامت رسیدن تعدادی از انبیای بنی اسرائیل یاد می کند، «هدایت به امر» را یکی از ویژگی های مقام «امامت» بر شمرده، می فرماید:
و جعلناهم أئمة یهدون بأمرنا و أوحینا إلیهم فعل الخیرات و إقام الصلوة و ایتاء الزکوة و کانوا لنا عابدین.15
و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به امر ما هدایت می کردند، و به ایشان انجام دادن کارهای نیک و برپا داشتن نماز و دادن زکات را وحی کردیم و آنان پرستندة ما بودند.
و جعلنا منهم أئمة یهدون بأمرنا لمّا صبروا و کانوا بایاتنا یوقنون.16
و چون شکیبایی کردند و به آیات ما یقین داشتند، برخی از آنان ر اپیشوایانی قرار دادیم که به امر ما [مردم را] هدایت می کردند.
چنانکه ملاحظه می شود، خداوند متعال در این آیات انبیای بزرگواری چون ابراهیم، اسحاق، یعقوب و موسی را پس از سال ها مجاهدت، صبر و پایداری و رسیدن به مقام یقین به عنوان «امامانی که به امر او هدایت می کنند» بر می گزیند و آنان را به این شرافت مفتخر می سازد.
اما «هدایت به امر» که این همه ارزش و اهمیت دارد چیست و از چه ویژگی هایی برخوردار است؟ علامه طباطبایی در ذیل نخستین آیة یاد شده می نویسد:
این هدایت که خدا آن را از شئون امامت قرار داده، هدایت به معنای راهنمایی نیست؛ چون می دانیم که خدای تعالی ابراهیم را وقتی امام قرار داد که سال ها دارای منصب نبوت بود ـ همچنان که توضیحش در ذیل آیه «إنی جاعلک للناس إماماً»17 گذشت معلوم است که نبوت جدای از منصب هدایت به معنای راهنمایی نیست پس هدایتی که منصب امام است معنایی غیر از رساندن به مقصد نمی تواند داشته باشد، و این معنا یک نوع تصرف تکوینی در نفوس است، که با آن تصرف راه را برای بردن دل ها به سوی کمال و انتقال دادن آنها از موقفی به موقفی بالاتر هموار می سازد. و چون تصرفی است تکوینی و عملی است باطنی، لاجرم مراد به امری که با آن هدایت صورت می گیرد، نیز امری تکوینی خواهد بود، نه تشریعی که صرف اعتبار است، بلکه همان حقیقتی است که آیة شریفة زیر آن را تفسیر می کند: «إنما أمره إذا أراد شیئاً أن یقول له کن فیکون فسبحان الذی بیده ملکوت کلّ شیء18؛ چون به چیزی اراده فرماید، کارش این بس که می گوید: «باش»؛ پس [بی درنگ] موجود می شود. پس [شکوهمند] و پاک است آن کسی که ملکوت هر چیزی در دست اوست، و به سوی اوست که بازگردانیده می شوید.»
و می فهماند که هدایت به امر خدا از فیوضات معنوی و مقامات باطنی است که مؤمنان به وسیلة عمل صالح به سوی آن هدایت می شوند و از رحمت پروردگارشان برخوردار می گردند.
و چون امام به وسیلة امر هدایت می کند ـ با در نظر گرفتن اینکه «باء» در «بأمر» باء سببیت و یا آلت است ـ می فهمیم که خود امام پیش از هر کس برخوردار از آن هدایت است و از او به سایر مردم منتشر می شود، و بر حسب اختلافی که در مقامات دارند، هر کس به قدر استعداد خود از آن بهره مند می شوند.
از اینجا می فهمیم که امام رابط میان مردم و پروردگارشان در اخذ فیوضات ظاهری و باطنی است. همچنان که پیغمبر رابطة میان مردم و خدای تعالی است، در گرفتن فیوضات ظاهری، یعنی شرایع الهی که از راه وحی نازل گشته و از ناحیه پیغمبر به سایر مردم منتشر می شود.
همچنین می فهمیم که امام دلیلی است که مردم را به سوی مقاماتش راهنمایی می کند، همچنانکه پیامبر دلیل است که مردم را به سوی اعتقادات حقه و اعمال صالح راه می نماید. البته بعضی از اولیای خدا تنها پیغمبرند و بعضی تنها امامند و بعضی دارای هر دو مقام هستند؛ مانند ابراهیم و دو فرزندش(ع).19
با تأمل در عبارات یاد شده در می یابیم که ائمه معصومین(ع) هم از طریق هدایت تشریعی و ظاهری و هم از طریق هدایت تکوینی و باطنی مردم را به سوی خداوند رهنمون شده و آنها را در رسیدن به مقصدشان یاری می دهند؛ هدایت تشریعی و ظاهری از طریق نشر حقایق دین و بیان معارف اعتقادی، اخلاقی و فقهی اسلام و هدایت تکوینی و باطنی از طریق تأثیر در نفوس، هموار کردن راه تکامل، دادن توفیق درک حقایق یا همان شرح صدر و همچنین باز کردن چشم بصیرت آدمی در شناختن راه های انحرافی و مسلک های سیاسی و اعتقادی گوناگون و تشخیص صراط مستقیم از مسیر ضلالت و گمراهی.
در روایات نقل شده از پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) بر این نکته که اهل بیت عصمت و طهارت(ع) نیز از مقام هدایت به امر برخوردارند، تصریح شده است، چنانکه در روایتی که «جابربن عبدالله انصاری» از پیامبر اکرم(ص) نقل می کند، می خوانیم:
رسول خدا(ص) روزی به من فرمود: «ای جابر! هنگامی که فرزندم محمد [باقر(ع)] را دیدار کردی سلام مرا به او برسان، همانا او همنام من و شبیه ترین مردم به من است؛ علم او علم من و حکم او حکم من است. هفت نفر از فرزندان او امنای معصوم و امامان هستند. هفتمین از آنها مهدی آنهاست که زمین را از قسط و عدل پر می کند. همچنان که از جور و ظلم پر شده بود. آنگاه رسول خدا(ص) این آیه را تلاوت فرمود: «و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت می کردند، و به ایشان انجام دادن کارهای نیک و بر پا داشتن نماز و دادن زکات را وحی کردیم و آنان پرستندة ما بودند».20
قرآن کریم در آیاتی دیگر به شکلی بسیار زیبا و لطیف، ذوی القربی یا اهل بیت پیامبر(ص) را به عنوان راهی به سوی پروردگار معرفی کرده و اعلام نموده است که هر کس که می خواهد راهی به سوی پروردگارش بجوید، چاره ای جز دست یازیدن به مودت ذوی القربی یا اهل بیت پیامبر(ص) ندارد.
خداوند متعال در یک جا پیامبرش را خطاب قرار داده و به آن حضرت می فرماید، به مردم بگو من در برابر رسالت خود، پاداشی جز دوستی خویشاوندانم از شما درخواست نمی کنم:
قل لاأسئلکم علیه أجراً إلّا المودّة فی القربی.21
بگو: «به ازای آن [رسالت] پاداشی از شما خواستار نیستم، مگر دوستی دربارة خویشاوندان».
و در جای دیگر به پیامبرش می فرماید به مردم بگو آنچه من در برابر رسالتم از شما خواستم برای خود شماست:
قل ما سألتکم من أجرٍ فهو لکم إن أجری إلّا علی الله و هو علی کلّ شیءٍ شهیدٌ.22
بگو: «هر مزدی که از شما خواستم آن از خودتان! مزد من جز بر خدا نیست، و او بر هر چیزی گواه است».
سرانجام در آیة دیگری تصریح می کند:
قل ما أسئلکم علیه من أجرٍ إلّا من شاء أن یتّخذ إلی ربّه سبیلاً.23
بگو: «بر این [رسالت] اجری از شما طلب نمی کنم، جز اینکه هر کس بخواهد راهی به سوی پروردگارش [در پیش] گیرد».
در دعای شریف ندبه که بر اساس اسناد معتبر از امام صادق(ع) نقل شده است،24 پس از اشاره به آیات یاد شده می خوانیم:
فکانوا هم السبیل إلیک و المسلک إلی رضوانک.25
پس ایشان (اهل بیت) همان راه به سوی تو و طریق به سوی رضوان تو بودند.
در بسیاری از روایات و زیارات نقل شده از معصومان(ع) نیز به نقش محوری حجت های الهی در شناخت خدا و ارتباط با او اشاره شده است که در اینجا به برخی از آنها اشاره می کنیم:
امام باقر(ع) در روایتی می فرماید:
ال محمد، درهای خدا، راه او، دعوت کنندگان به سوی بهشت، رهبری کنندگان به سوی آن و راهنمایان به آن تا روز قیامت هستند.26
امام صادق(ع) در ذیل آیة شریفة:
به خانه ها از در [ورودیِ] آنها درآیید، و از خدا بترسید، باشد که رستگار گردید.27
می فرماید:
اوصیا [ی پیامبر(ص)] درهای خداوند هستند که از طریق آنها باید وارد شد و اگر ایشان نبودند خداوند عزّ و جلّ شناخته نمی شد و خداوند تبارک و تعالی به [وجود] آنها [در روز قیامت] بر آفریدگانش احتجاج می کند.28
آن حضرت در روایتی دیگر نیز در این زمینه می فرماید:
ما دانایان (برپا دارندگان) به امر خدا و دعوت کنندگان به راه او هستیم. به واسطة ما خدا شناخته می شود. ما راهنمایان به سوی خدا هستیم و اگر ما نبودیم خدا پرستیده نمی شد.29
آن حضرت همچنین در روایت زیبایی که از امام علی(ع) نقل می کند، به بیانی دیگر به نقش محوری امامان در هدایت انسان ها به سوی خدا و نجات و رستگاری آنها اشاره کرده، می فرماید:
ابن کوّاء (یکی از سران خوارج) خدمت امیرمؤمنان(ع) رسید و گفت: «ای امیر مؤمنان! [این آیه] «و بر اعراف30 مردانی هستند که هر یک [از آن دو دسته] را از سیمایشان31 می شناسند»32 [به چه معناست؟] پس آن حضرت فرمود: ما بر اعراف هستیم و یارانمان را از سیمایشان می شناسیم. ما همان اعراف33 هستیم که خداوند جز از راه معرفت ما شناخته نمی شود. و ما همان اعراف هستیم که خداوند ـ عزّ و جلّ ـ در روز قیامت بر صراط ما را [به مردم] می شناسند. پس به بهشت نرود مگر کسی که ما را بشناسد و ما هم او را بشناسیم و به دوزخ نرود مگر کسی که ما را انکار نماید و ما نیز او را از خود ندانیم. اگر خداوند ـ تبارک و تعالی ـ می خواست خودش را [مستقیماً] به مردم می شناسند، اما ما را درهای خود، صراط خود، راه خود و مسیری که از آن داخل شوند، قرار داد. پس هر کس از ولایت ما سرپیچی کند یا دیگری را بر ما ترجیح دهد، از راه درست (صراط)، سخت منحرف شده است.34
در شرح اصول کافی در ذیل روایت یاد شده نکاتی مطرح شده که توجه به آنها ما را در فهم بهتر مفاد روایت یاری می دهد:
مقصود از این روایت این است که اهل هر زمانی به بهشت داخل نمی شوند مگر اینکه آنها امامشان از عترت طاهره(ع) را بشناسند؛ یعنی به حق ولایت و صدق امامت آنها معرفت داشته باشند وامام نیز آنها ـ را به تصدیق و پیروی بشناسد. دلیل این موضوع را با دو بیان می توان تقریر کرد: نخست اینکه، داخل شدن به بهشت برای هیچیک از افراد این این امت امکان پذیر نیست مگر با پیروی از شریعت نبوی و عمل به آن، و این محقق نمی شود مگر با معرفت شریعت و معرفت کیفیت عمل به آن و این تنها با بیان صاحب و برپا دارندة شریعت و ارشاد و تعلیم او امکان پذیر است. موضوع یاد شده نیز تحقق نمی پذیرد مگر اینکه مأموم امام خود، حقانیت امامت او و صدق ولایت او را بشناسد تا بتواند از او پیروی کند و امام نیز مأموم را بشناسد تا او را هدایت کند. بنابراین داخل شدن در بهشت متوقف بر این است که امام مأمومین خود را بشناسد و مأمومین نیز امام خود را.
دوم اینکه، معرفت امامان، معرفت حقانیت امامت و صدق ولایت آنها، رکنی از ارکان دین است و هیچ کس داخل بهشت نمی شود مگر اینکه این رکن را به درستی برپا دارد.35
حسن ختام این بحث را فرازی از زیارت حضرت صاحب الامر(ع) قرار می دهیم؛ آنجا که می خوانیم:
سلام بر تو ای در [گشودة] خدا که جز از آن نتوان به خدا رسید؛ سلام بر تو ای راه خدا؛ آن راهی که هر کس غیر آن را بپوید نابود می شود.36
با توجه به آنچه گفته شد، به روشنی درمی یابیم که چرا در اسلام این همه بر ضرورت شناخت امام عصر(ع) تأکید شده است تا آنجا که فرموده اند:
هر کس بمیرد و امام زمانش را نشناسد، به مرگ جاهلی مرده است.37
و از همة ما خواسته اند پیوسته دعا کنید که خداوند حجتش را به شما بشناساند؛ چرا که اگر حجت او را نشناسیم از دین گمراه می شویم:
بارالها! حجت خود را به من بشناسان که اگر حجتت را به من نشناسانی از دینم گمراه می گردم.38
ادامه دارد...
