نماز و حکمت آن در ادیان ابراهیمی

مقدمه

هر دینی یک سلسله تعالیم را در قالب «عقاید»[1] و «اساطیر»[2] در باب سه موضوع مهمّ خدا، انسان و جهان در اختیار آدمی می­نهد و نیز یک رشته احکام متناسب با آن عقاید را در قالب «اخلاقیات» و «عبادیات» در باب ارتباطات و مناسبات انسان با خدا، با خودش، با انسان های دیگر و سایر موجودات عرضه می­دارد که این احکام و آن تعالیم مجموعاً شأن و کارکرد خاصّی دارند.

افعال و رفتارهای مورد توصیه یا الزام دین را می­توان به دو دسته عمده تقسیم کرد:

1) افعال اخلاقی (moral) مثل عدالت ورزیدن، صداقت داشتن، احسان کردن، متواضع بودن و... که ممکن است مطلوب لذاته یا مقدمه­ای برای رفتارهای دیگر باشد.

2) افعال عبادی (مناسکی شعائری (ritual)) که هیچ دینی را بدون این شعائر (اعمال مقدس)، اعم از ساده و پیچیده شامل خطبه و خطابه، سرود و مناجات، تعظیم کردن و زانو زدن، تقدیم هدایای گوناگون و...، نمی­توان تصوّر کرد. این اعمال و رفتارهای مناسکی شعائری دو خاصیت عمده دارند: یکی اینکه همگی اعمالی سمبلیک و نمادین[3] هستند، اما این اعمال در شبکه و بافت اعتقادی هر دین و مذهبی معنا و مفهوم و شأن و کارکرد خاصّی دارند؛ و دیگر آنکه در خدمت هدفی­اند. فی­المثل، به دنبال ایجاد حالات و ملکات اخلاقی در انسان­اند؛ به سخن دیگر، در پی آنند که فضایل اخلاقی را تعلیم و القا کنند و در ذهن و ضمیر فاعل رسوخ دهند.[4]

افزون بر این، گرچه شیوه­های عبادت و شعائر و مراسم گوناگون و اعمال مذهبی از دینی به دین دیگر فرق می­کند، مشابهت های بنیادینی را در روح و جوهر ادیان می­توان یافت که عبارت است از اینکه همه این اعمال به شیوه­های خاص خود، معطوف به خدا یا خدایان برای کسب لطف و رحمت آنان است.[5]

معناشناسی عبادت

واژه «عبادت» از لحاظ لغت­شناسی مشتق از ریشه «عَبَد» به معنای «خضوع، اطاعت خاشعانه و نهایت خضوع» است و در اصطلاح به شناخت، احترام و تکریم خدا یا خدایان اطلاق می­شود و فعالیت هایی نظیر ستایش، پرستش، اعتراف، شکرگزاری، شفاعت و دادخواهی را در بر می­گیرد که عمدتاً نقش تنظیم و ساختاردهی را در ادیان برعهده دارند.[6]

مضافاً اینکه دو واژه «عبادت» و «عبودیت» که هر دو مأخوذ از ریشه «عَبَد» است، در زبان های عبری و عربی به معنای واحدی به کار رفته، با اندک تفاوتی در هر سه دین ابراهیمی (یهودیت، مسیحیت و اسلام) به معنای اطاعت کامل و محض و صادقانه از خداوند در تمامی امور است و هر سه کتاب «عهد قدیم»، «عهد جدید» و «قرآن» این اطاعت محض و خالصانه را مختص به خداوند می­دانند.[7]

ناگفته نماند که عبادات احکام، آداب و اسرار و حکمت هایی دارند که در ادامه به برخی از آنها اشاره خواهد شد.

معناشناسی «صلوه (نماز)»

«صلوه» که معادل فارسی آن «نماز» است، در لغت به معنی «پرستش، سجود، بندگی و اطاعت، و خم شدن برای اظهار بندگی» است.[8] و در اصطلاح به یکی از فرایض دینی گفته می­شود که طی مراسمی به صورت فردی یا جمعی به عنوان عبادت روزانه اقامه می­شود. این مراسم که، با تفاوت هایی، در همه ادیان ابراهیمی وجود دارد، غالباً با تطهیر و آداب و تشریفات خاصّی در محلی و به سوی مکانی یا جهتی خاص برگزار می­شود.[9]

نماز (تُفیلا) و حکمت آن در یهودیت

بنابر اعتقاد یهودیان، هدف از آفرینش انسان، عبودیت، بندگی و به عبارت دیگر تشبّه یافتن به آفریننده جهان است. مراد از تشبّه یافتن، انجذاب صفات خدا (یهوه) در خود است. از میان صفات گوناگون، هفت صفت، پسندیده درگاه الهی می­باشد که عبارتند از: ایمان، صداقت، عدالت، احسان، ترحّم، راستی و صلح­جویی. در این میان، مهم ترین صفتی که تمامی روابط انسان با خدا بر آن استوار می­شود، «ایمان» است. ایمان هنگام دعا کردن و نماز خواندن به عالی ترین وجه جلوه­گر می­شود. به سخن دیگر، نماز (تفیلا) بهترین فرصتی است که یک یهودی در آن می­تواند به خدای خویش تقرّب جوید.[10]

از مهم ترین شرایط تفیلا آن است که

1 برای هر نماز باید نَطیلا (وضو) گرفت[11]؛

2 در اوقات خاصّی، باید اقامه شود؛

3 تفیلا را می­توان به دو صورت انفرادی و به جماعت به جای آورد؛

4 باید رو به قبله (بیت­المقدس) ایستاد؛

5 بدن نمازگزار و مکان نماز باید پاک باشد و بهتر است که در کنیسه برگزار شود؛

6 آقایان هنگام خواندن تفیلا سر خود را با کلاه (کیپه یا کیپا) و زنان موهای خود را باید بپوشانند؛

7 خواندن تفیلا در هر سه نوبت صبح، بعدازظهر و شامگاه بر مردان بالغ (بالای 13سال) واجب است و خانم ها مکلّفند که از میان سه نوبت، دست کم یک نوبت آن را بخوانند؛

8 در صورت عدم امکانِ خواندن یک نوبت تفیلا، می­توان آن را در نوبت بعدی، با دوبار خواندن جبران نمود.

تفیلا که نام عبری نماز است، به دو بخش کلّی تفیلای عادی و تفیلای ویژه تقسیم می­شود. تفیلای عادی در تمام ایام هفته (شنبه شب الی بعدازظهر جمعه) هر روز سه نوبت خوانده می­شود که عبارتند از:

1) شحریت (صبح): از حدود یک ساعت قبل از طلوع آفتاب تا حدود چهار ساعت پس از آن.

2) مینحا (بعدازظهر): نیم ساعت پس از ظهر شرعی تا دقایقی پس از غروب آفتاب.

3) عرویت (شامگاه): از غروب آفتاب تا قبل از سپیده دم روز بعد.

این سه تفیلا از دو بخش مقدّمات، مؤخّرات و یک بخش اصلی تشکیل شده است. هر چند مقدّمات و مؤخّرات این سه تفیلا با هم متفاوتند و مقدّمات و مؤخّرات نماز صبح (شحریت) طولانی­تر از بقیه است. در هر سه تفیلا گزیده­ای از تورات، تلمود، مزامیر و متون مربوط به تفیلا قرائت می­شود. بخش اصلی تفیلاها که به «لَحَش» (به معنای آهسته) یا «شَمُونَه عَشَرَه» (به معنای هجده دعا) معروف است، به صورت مشترک و یکسان خوانده می­شود، با این تفاوت که در تفیلاهای شحریت و عرویت علاوه بر بخش اصلی لَحَش، متن «شَمَع یسیرائِل» که گزیده­ای از آیات تورات است و در آن توحید، پاداش و مجازات الهی و توجه به احکام خداوند مورد تأکید قرار گرفته است، قرائت می­شود. همچنین، در روزهای دوشنبه و پنجشنبه پس از قرائت «شمونه عشره» تومار دستنوشته تورات از جایگاه مخصوص خود در کنیسه بیرون آورده می­شود و بخش کوتاهی از فصل مربوط به آن هفته از روی آن قرائت می­گردد.

تفیلای ویژه مشتمل است بر: 1 . شَبات (شنبه)؛ 2 . رُوش حُودِش (اول ماه عبری)؛ 3 . اعیاد سه گانه و اول سال نو عبری؛ 4 . یوم کیپور. این تفیلاها گاهی اوقات، با تغییراتی، در تفیلاهای عادی و بعضاً با خواندن تفیلاهای اضافی مثل «موساف» و قرائت متن­های ویژه مانند «سفر توراه» و «هِلِل» (به معنای تهلیل و ستایش از خداوند) در مناسبتهای مختلف خوانده می­شود.[12]

نماز و حکمت آن در مسیحیت

مسیحیت که مدعی است دینی مبتنی بر رهایی و نجات از زندگی توأم با رنج و گناه است، عیسی را منجی بشر معرّفی می­کند و در آن اعتقاد بر این است که راه رهایی و رستگاری در تشبّه یافتن به مسیح است. تشبّه یافتن به مسیح با تأسّی به رفتار و کردار وی میسّر است؛ یعنی اینکه زندگی مسیح را که به طور قطع اسوه و نمونه اعلای زندگی آمیخته با عشق و محبّت عمیق، تواضع و تحمّل درد و رنج است، باید الگوی زندگی قرار دارد.

اما نکته مهمّ این است که رستگاری و نجات بدون فیض خدا میسّر نیست و برای کسب فیض خدا باید به درگاهش دعا و نیایش کرد. دعا و نیایش مسیحی ممکن است فردی یا جمعی باشد و اغلب در کلیساها برگزار می­شود، امّا برگزاری عبادات جمعی عمدتاً در روز یکشنبه اتفاق می­افتد.[13]

قدر مسلّم آن است که نماز، آنگونه که در یهودیت و اسلام رایج است، در مسیحیت وجود ندارد، بلکه غالباً صورت دعا و نیایش به خود گرفته است. همچنین، شکل، آداب و الفاظ خاصی ندارد. هر مؤمن مسیحی آزاد است که آنطور که کلیسا سفارش می کند، یا هر طور دیگری که دلش بخواهد، نماز بخواند و دعا کند. افزون بر این، مسیحیان نماز واجب ویژه­ای که هر روز، یا روزهای خاصّی بخوانند، ندارند.[14]

نماز و حکمت آن در اسلام

دین اسلام، همانند سایر ادیان، دارای عباداتی است که نشانه­های عبودیت و شیوه­هایی برای برقراری ارتباط بشر با خدا تلقّی می­شود. عبادات صور گوناگونی دارد که بارزترین مصداق آن نماز است. اهمیت نماز در دین اسلام تا بدان پایه است که به عنوان ستون دین معرفی و قبولی سایر عبادات به قبولی آن مشروط شده است. قرآن کریم نیز نماز را نشانه ایمان، تقوی، اصلاح، فروتنی، احسان، نیکوکاری و... می­داند.[15]

نماز در دین اسلام احکام، آداب و اسراری دارد. از مهم ترین احکام نماز در این دین می­توان به داشتن طهارت (وضو، غسل، تیمّم)، ایستادن رو به قبله (مسجدالحرام)، رعایت اوقات معین، داشتن شرایط ویژه از حیث مکان و لباس و... اشاره کرد.

مقصود از آداب نماز، مستحبّاتی است که تعدادی از آنها در کتاب های فقهی آمده است، مانند پوشیدن لباس پاکیزه، شانه کردن موها، خوشبو کردن خود و به دست کردن انگشتر عقیق و... . تعدادی دیگر از این آداب را باید در کتاب های اخلاقی و عرفانی جستجو کرد. از جمله «توجه به عزّ ربوبیت و ذلّ عبودیت»، «خشوع»، «سکونت قلب و اطمینان خاطر»، «نشاط و بهجت»، «تفهیم»، «حضور قلب» و... .

همچنین گفتیم که نماز اسرار و حکمتهایی دارد که باطن و حقیقت معنوی آن را تشکیل می­دهد که با باطن انسان در ارتباط است و حشر انسان نیز با همان خواهد بود. به عبارت دیگر، سرّ همه عبادات از جمله نماز رسیدن به یقین و کمال است.[16] البته، وصول به این مرتبه از نماز برای همگان میسور نیست مگر برای اهل معرفت و «اهل الله»، که حقیقت آن «عبارت از حصول معراج حقیقی و قرب معنوی و وصول به مقام فنای ذاتی است.»[17]

در یک تقسیم­بندی کلی می­توان نماز را در دین اسلام به دو نوع تقسیم کرد:

الف) نمازهای واجب؛ که عبارتند از: 1. «نماز یومیه و آنچه ملحق به آن است مانند نماز جمعه، نماز قصر (شکسته)، نماز احتیاط، نماز قضاء و نمازی که نمازگزار دوباره آن را اعاده می­کند؛2. نماز آیات که شامل زلزله، خسوف و کسوف و مانند اینها می­شود؛3. نماز میت؛4. نماز طواف واجب خانة کعبه برای حجّ و عمره­ای که واجب شده باشد؛5. نماز قضای والدین بر پسر بزرگ؛6. نمازی که بواسطه اجاره، نذر، قسم و عهد واجب می­شود.»[18]

ب) نمازهای مستحّبی؛ تعداد این نوع نمازها بسیار زیاد است که از جملة آنها می­توان به موارد زیر اشاره کرد:

ا .نافلة نمازهای روزانه (مجموعاً بیست و چهار رکعت)؛2 .نماز غفیله (دو رکعت)؛3 .نماز شب (یازده رکعت)؛ 4 .نماز تراویح (نمازی بیست رکعتی و به قولی هشت رکعتی که به صورت دو رکعتی بطور انفرادی یا به جماعت پس از نماز عشاء در ماه مبارک رمضان خوانده می­شود و مخصوص اهل سنّت می­باشد)؛ 5 .نماز عیدین (عید فطر و عید قربان)؛6 .نماز استسقاء (طلب باران)؛7 .و...[19]

گفتنی است که هر یک از این نمازها احکامی دارند که به سبب آشنایی خوانندگان محترم، از ذکر آنها خودداری می­شود و در صورت نیاز می­توان به کتب فقهی مراجعه کرد.

نتیجه­

از آنچه گذشت، چنین برمی­آید که نماز صرفنظر از تفاوت های آشکاری که در آن از لحاظ صورت و محتوا در ادیان ابراهیمی دیده می­شود عالی ترین جلوه و بارزترین مصداق عبادت است که از طریق آن می­توان به مقام قرب الهی نایل آمد که معنای حقیقی آن وصول به مقام یقین و کمال نهایی می­باشد.

سوتیترها

بنابر اعتقاد یهودیان، هدف از آفرینش انسان، عبودیت، بندگی و به عبارت دیگر تشبّه یافتن به آفریننده جهان است. مراد از تشبّه یافتن، انجذاب صفات خدا (یهوه) در خود است. از میان صفات گوناگون، هفت صفت، پسندیده درگاه الهی می­باشد که عبارتند از: ایمان، صداقت، عدالت، احسان، ترحّم، راستی و صلح­جویی.

دو واژه «عبادت» و «عبودیت» که هر دو مأخوذ از ریشه «عَبَد» است، در زبان های عبری و عربی به معنای واحدی به کار رفته، با اندک تفاوتی در هر سه دین ابراهیمی (یهودیت، مسیحیت و اسلام) به معنای اطاعت کامل و محض و صادقانه از خداوند در تمامی امور است و هر سه کتاب «عهد قدیم»، «عهد جدید» و «قرآن» این اطاعت محض و خالصانه را مختص به خداوند می­دانند.

قدر مسلّم آن است که نماز، آنگونه که در یهودیت و اسلام رایج است، در مسیحیت وجود ندارد، بلکه غالباً صورت دعا و نیایش به خود گرفته است. همچنین، شکل، آداب و الفاظ خاصی ندارد.