مقدمه
«رشوه» از امور متداولی است که مظاهر نکبت بار آن در بسیاری از جوامع و از جمله جامعه های اسلامی، مشاهده می گردد. و شاید کم تر کسی باشد که لفظ «رشوه» را نشنیده و یا تا به حال با «واقعیّت» آن در خارج ولو به عنوان حق و حساب و هدیه روبرو نشده باشد. به شهادت تاریخ، ارتکاب این خیانت با تمام مراحل و صورتهای گوناگونی که پیدا کرده، و با همه رنگهای متفاوتی که در بستر زمان به خود گرفته، چه جنایاتی را که به بار نیاورده است! چه در آن روزگار که جزو کارهای ننگین و بی اندازه پست به حساب می آمد و تنها عدّه معدودی در خفا و به طور قاچاق به آن آلوده می شدند و اگر روزی پرده از راز آنها برداشته می شد، به سختی مجازات می شدند و دیگر نمی توانستند با بدنامی در میان تنفّر شدید مردم به زندگی آبرومندانه ادامه دهند و چه در روزگار ما که جزء کارهای عادی درآمده و از این بالاتر در نظر بعضی، از نشانه های بارز مردمان لایق و با عرضه به حساب می آید.
در این نوشتار مختصر برآنیم تا با مطالعه در منابع اصیل اسلامی فلسفه حرمت و منشأ رشوه، اقسام رشوه و حکم آنها و زیانها و مفاسد این معضل شوم اجتماعی را مورد بررسی قرار دهیم.
معنای لغوی
رشوه لفظی عربی از ریشه «ر ش و» و به سه صورت: با فتح، ضم و کسر «راء» به کار رفته است. این کلمه مفرد است و جمع آن «رُشا» یا «رِشا» (با ضم یا کسر راء) است که در فارسی به معنای پاره و مزد می باشد.
در لغت نامه دهخدا ذیل واژه «رشوه» چنین آمده است: «رشوه به معنای پاره و مزد است که پاره را برای برآورده شدن کاری دهند. آنچه بر کسی دهند تا کارسازی به ناحق کند و در فارسی قدیم آن را پاره گویند.»
بنابر توضیح فرهنگ دهخدا، قبل از ورود زبان عربی به ایران، واژه «پاره» استعمال می شده است؛ ولی بعد از ورود زبان عربی، به تدریج کلمه «رشوه» جایگزین لفظ «پاره» شده است.
معانی دیگری نیز از قبیل طناب، دراز کردن گردن جوجه و رشد شاخه حنظل، برای رشوه بیان شده است که وجه مشترک تمام اقوال یاد شده، امتداد داشتن و متوسّل شدن است؛ زیرا رشوه نیز نوعی توسّل و دست درازی برای رسیدن به مقصود بوده که با همه اقوال ارتباط دارد.
معنای اصطلاحی
صاحب مجمع البحرین در تعریف رشوه نوشته است: «وَالرِشْوَةُ بِالْکَسْرِ ما یَعْطِیهِ الشَّخْصُ الْحاکِمَ وَغَیْرَهُ لِیَحْکُمَ لَهُ اَوْ یَحْمِلَهُ عَلَی ما یُرِیدُ؛ رشوه با کسر [راء] چیزی است که فرد به حاکم یا غیر او می دهد تا به نفع او حکم کند یا آنچه می خواهد، آن را انجام دهد.»
ابن اثیر نیز در «النهایة» می نویسد: «الرِشْوَةُ وَالرُّشْوَةُ الْوَصْلَةُ اِلَی الْحاجَةِ بِالْمُصانَعَةِ؛ رشوه و رشُوه عبارت است از اینکه کسی با تبانی و پرداخت چیزی، به خواسته خود برسد.»
محمّد جعفر جعفری لنگرودی در تعریف رشوه آورده است: رشوه (جزا) دادن مالی است به مأمور رسمی یا غیر رسمی دولتی یا بلدی به منظور انجام کاری از کارهای اداری یا قضایی ولو اینکه آن کار مربوط به شغل گیرنده مال نباشد. خواه مستقیما آن مال را دریافت کند و یا به واسطه شخصی دیگر آن را بگیرد. فرق نمی کند که گیرنده مال توانایی انجام کاری را که برای آن رشوه گرفته، داشته باشد یا خیر و فرق نمی کند که کاری که برای راشی باید انجام شود، حق او باشد (بر طبق قانون) یا نه.»
دلایل حرمت رشوه
فقهای عظام، برای بیان حرمت رشوه از چهار دلیل: قرآن کریم، سنّت، اجماع و عقل استفاده کرده اند.
1. قرآن کریم
برای اثبات حرمت رشوه از چند آیه استفاده شده است که ما در این مقال دو آیه را مورد بررسی قرار می دهیم.
«وَلاَ تَأْکُلُوآا أَمْوَ لَکُم بَیْنَکُم بِالْبَـطِـلِ وَتُدْلُوا بِهَآ إِلَی الْحُکَّامِ لِتَأْکُلُوا فَرِیقًا مِّنْ أَمْوَ لِ النَّاسِ بِالاْءِثْمِ وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ »؛ «و اموال یکدیگر را به باطل [و ناحق] در میان خود نخورید و برای خوردن بخشی از اموال مردم به گناه، [قسمتی از] آن را [به عنوان رشوه] به قضات ندهید، در حالی که می دانید [این کار، گناه است].»
واژه «أکل» با صیغه های گوناگون، بیش از صد مورد در قرآن کریم به کار رفته است و به معنای خوردن است. «أکل مال» در اینجا کنایه از تملک و تصرف اموال دیگران به ناحق است. روشن است که «خوردن»، هیچ خصوصیتی ندارد و تعبیر «أکل» بدان جهت آمده که خوردن مهم ترین نیاز انسان است و گرنه هر نوع تصرف و تملکی را چه به صورت خوردن باشد و چه به صورت پوشیدن و سکونت در بر می گیرد.
این آیه شریفه، مسلمانان را از یک عمل بسیار ناپسند نهی می کند، به آنان دستور می دهد در اموال و ثروتهای یکدیگر بدون حق تصرف نکنند و از غیر طریق صحیح، مالی به دست نیاورند، نکند تصرّف اموال دیگران و خوردن آن به ناحق، آنان را به سوی قضات بکشاند و چیزی به عنوان هدیه و رشوه به آنان بدهند، تا اموال مردم را به ظلم تملّک کنند؛ زیرا با این کار دو خلاف بزرگ مرتکب شده اند: خوردن حقّ دیگران و رشوه دادن.
علاّمه طباطبایی رحمه الله در تفسیر این آیه شریفه می فرماید: «ادلاء (مصدر تُدْلُوا) در چاه کردن دلو برای کشیدن آب است و منظور از آن در آیه مبارکه، رشوه دادن به حاکمان می باشد که کنایه لطیف و زیبایی بر این مطلب است که حکم مورد نظر رشوه دهنده را به منزله آب ته چاه قرار داده که به وسیله دلو رشوه، از آن بیرون کشیده می شود. «فریق» قسمت جدا شده از چیزی است.»
این آیه شریفه با صراحت می فرماید که اگر کسانی از طریق رشوه در دادگاه، حاکم شوند، مال مورد نزاع بر آنها حرام خواهد بود و حاکمیت ظاهری در دادگاه، اموال را حلال نمی کند.
همچنین خداوند در قرآن کریم می فرماید: «سَمَّـعُونَ لِلْکَذِبِ أَکَّــلُونَ لِلسُّحْتِ فَإِن جَآءُوکَ فَاحْکُم بَیْنَهُمْ أَوْ أَعْرِضْ عَنْهُمْ وَإِن تُعْرِضْ عَنْهُمْ فَلَن یَضُرُّوکَ شَیْـءًا وَإِنْ حَکَمْتَ فَاحْکُم بَیْنَهُم بِالْقِسْطِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ »؛ «آنها بسیار به سخنان تو گوش می دهند تا آن را تکذیب کنند. مال حرام فراوان می خورند. اگر نزد تو آمدند، در میان آنان داوری کن یا [اگر صلاح بود] از آنان دوری کن [و آنها را به حال خود واگذار] و اگر از آنها صرف نظر کنی، به تو زیانی نمی رسانند و اگر میان آنها داوری کنی، با عدالت داوری کن که خدا عادلان را دوست دارد.»
درباره شأن نزول این آیه شریفه، روایات متعددی وارد شده که از همه روشن تر، روایتی است از امام باقر علیه السلام که خلاصه اش چنین است: «یکی از اشراف یهود خیبر که دارای همسر بود، با زن شوهرداری که او هم از خانواده های سرشناس خیبر محسوب می شد، عمل منافی عفت انجام داد. یهودیان از اجرای حکم تورات (سنگسار کردن) در مورد آنها ناراحت بودند و به دنبال راه حلّی می گشتند که آن دو را از حکم مزبور معاف سازند و در عین حال پایبند بودن خود را به احکام الهی نشان دهند. این بود که به هم مسلکان خود در مدینه پیغام فرستادند که حکم این حادثه را از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بپرسند [تا اگر در اسلام حکم سبک تری بود، آن را انتخاب کنند و در غیر این صورت، آن را نیز به دست فراموشی بسپارند و شاید از این طریق می خواستند توجّه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را نیز به خود جلب کنند و خود را دوست مسلمانان معرفی نمایند]؛ به همین جهت، جمعی از بزرگان یهود مدینه به خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله شتافتند. آن حضرت فرمود: آیا هر چه حکم کنم، می پذیرید؟ آنها گفتند: به خاطر همین نزد تو آمده ایم. در این هنگام از سوی خداوند متعال حکم سنگباران کردن کسانی که مرتکب زنای محصنه می شوند، نازل گردید؛ ولی آنها از پذیرفتن این حکم [به عذر اینکه در مذهب آنها چنین حکمی نیامده، شانه خالی کردند