دوازده نکته اخلاقی در حج

1) توجّه:

زائران گرامی که به سفر حجّ تمتّع یا عمره مفرده مشرّف می شوند، قبل از هر چیز باید به عظمت و معنویت این سفر روحانی، توجّه داشته باشند. توجّه به اینکه به چه سفری می روند و این سفر عرفانی چه برکات و فوائدی را می تواند برای آنان به همراه داشته باشد، ضروری است. «توجّه داشتن و غافل نبودن»، اوّلین گام در سیر و سلوک است. بدین ترتیب زائر خانه خدا باید با هوشیاری و توجّه کامل، از فریضه انسان ساز حج، کمال بهره برداری را بنماید تا علاوه بر اینکه عبادت او مورد پذیرش حضرت حق «تبارک وتعالی» واقع شود، پیشرفت قابل ملاحظه ای نیز در سیر و سلوک داشته باشد.

2) تفکر:

تفکر، در آموزه های دینی از اهمیت والایی برخوردار است. سفر معنوی حج، فرصت بسیار مناسبی برای تفکر است. خداوند تعالی، در آیات متعدّدی از قرآن کریم، فلسفه نزول قرآن را، تفکر برمی شمارد:

کذلِک یبَینُ اللَّهُ لَکمُ الْآیاتِ لَعَلَّکمْ تَتَفَکرُون[1]

چنانکه در آیات متعدّدی، انسان را به سبب بی توجّهی و عدم تفکر مؤاخذه می کند:

قُلْ هَلْ یسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصیرُ أفَلا تَتَفَکرُون[2]

هم چنانکه در آیات متعدّدی، تفکر را ویژه انسان های خردمند و خردپیشه می داند:

وَ ما یذَّکرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ[3]

انسان باید با سلاح تفکر به مبارزه با شیطان بپردازد. خصوصاً کسی که به حج مشرّف می شود باید بیش از دیگران خود را به سلاح تفکر مجهّز نماید. گاهی اوقات عدم تفکر موجب می شود حج گزار از ناحیه عباداتی که انجام می دهد، فریب شیطان را بخورد. اساساً کسی که اهل تفکر نباشد، نمی تواند توجّه و آگاهی پیدا کند و به ورطه غفلت کشانده می شود. بنابراین زائر خانه خدا باید در شبانه روز، ساعتی یا ساعاتی را به تفکر اختصاص دهد و با خود بیندیشد که هدف از خلقت او چیست؟ برای چه در این دنیا آمده است؟ و به کجا خواهد رفت؟ باید در مورد حرکتی که به سوی خدا دارد فکر کند. به زاد و توشه ای که در این راه پر مشقّت لازم دارد، بیندیشد. در مورد اسرار و رازهای شگفت نهفته در فریضه انسان ساز حج تفکر کند تا اعمالی که به جا می آورد علاوه بر صحّت فقهی، از حقیقت و کمال معنوی نیز برخوردار شود و دارای صحّت اخلاقی نیز باشد و مقبول درگاه پروردگار متعال گردد.

3) محاسبه نفس:

کسی که می خواهد به حج یا عمره مشرّف شود، باید قبل از سفر به محاسبه نفس بپردازد. یعنی از اعمال و احوال خود، بازرسی دقیقی به عمل آورد و بنگرد که آیا عباداتی نظیر نماز، روزه، خمس، صله رحم، نیکی به دیگران و سایر عبادات را به نحو صحیح انجام داده است؟ آیا اموال و دارایی او حلال است؟ آیا دیگران به ویژه نزدیکان و وابستگان او از وی راضی هستند؟ و بدین صورت قبل از سفر به سوی خداوند متعال، متوجّه اعمال خویش گردد و ضمن محاسبه آن اعمال، با خود بیندیشد که اگر به جای سفر حج، به عالم برزخ وارد می شد، وضع او چگونه بود؟

یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ ماقَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبیرٌ بِما تَعْمَلُون[4]

ای کسانی که ایمان آورده اید، تقوای الهی پیشه کنید و هرکس باید بنگرد که برای فردا، چه عملی پیش فرستاده است. تقوای الهی پیشه کنید که خداوند به اعمال شما آگاه است.

بنابر این آیه شریفه، هر انسانی باید بنگرد که آیا در محضر خداوند قادر می تواند پاسخگوی رفتار، گفتار و کردار خویش باشد؟ و سپس بر این اساس به اصلاح اعمال خود بپردازد و سعی کند خداوند متعال و بندگان خداوند را از خود راضی نموده و آنگاه آماده سفر حج یا عمره شود و به تعبیر زیبای امیرمؤمنان(ع):

 «حَاسِبُوا أَنْفُسَکمْ بِأَعْمَالِهَا وَطَالِبُوهَا بِأَدَاءِ الْمَفْرُوضِ عَلَیهَا وَ الْأَخْذِ مِنْ فَنَائِهَا لِبَقَائِهَا و تَزَوّدوا وَ تأهبُوا قَبلَ أن تبعَثُوا»[5]

به حساب اعمال نفس خود رسیدگی کنید و از آن بخواهید که وظایف و مسئولیت های خود را انجام دهد و از آنچه رفتنی و تمام شدنی است برای آنچه ماندنی و جاودان است بهره برگیرد و پیش از آنکه برانگیخته شوید، توشه راه و سفر را بردارید و خود را آماد و مهیا سازید.

4) توبه:

کسی که می خواهد عازم مکه شود، نباید در نامه اعمال خود، هیچ گناهی را باقی گذارد.

یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً[6]

ای کسانی که ایمان آورده اید! به درگاه خداوند توبه کنید؛ توبه ای نصوح و خالصانه.

اگر زائر خانه خدا قبلًا از شیطان و هواهای نفسانی پیروی کرده و مرتکب گناه شده است، قبل از تشرّف به حج شایسته است که از معاصی گذشته توبه نماید و در برابر رحمت خداوند رحمان و رحیم، شرمسار و خجالت زده باشد. و مطمئن باشد که اگر واقعاً توبه نماید، خداوند گناهان او را می آمرزد و پرونده سیاه و پر از گناه او را به پرونده ای روشن و درخشان- که صفحه اوّل آن مزین به توبه است- مبدّل می سازد:

إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صالِحاً فَأُوْلئِک یبَدِّلُ اللَّهُ سَیئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیماً[7]

کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و کارهای شایسته انجام دهند، خداوند بدی هایشان را به نیکی ها تبدیل می کند و خداوند آمرزنده و مهربان است.

و انجام حج یا عمره با چنین پرونده درخشانی بهتر و بیشتر مورد قبول خداوند واقع می شود، چراکه بنابر فرموده رسول خدا(ص):

 «لَیس شَی ءٌ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ مِنْ مُؤْمِنٍ تَائِبٍ أَوْ مُؤْمِنَةٍ تَائِبَةٍ»[8]

 نزد خداوند هیچ چیز محبوب تر از مرد یا زن توبه کننده نیست.

5) اجتناب از گناه:

پس از آنکه زائر خانه خدا از گناهان گذشته خود توبه کرد و مشرّف به سفر حج یا عمره شد، باید مراقبت و مواظبت کامل از اعمال و رفتار خود داشته باشد. از هرگونه گناه و معصیتی اجتناب نماید و خداوند سبحان را ناظر بر اعمال خود ببیند:

إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلَیکمْ رَقیبا[9]

به درستی خداوند مراقب شما است.

نکته مهمّی که باید توجّه داشت این است که اگر کسی متّقی شود و تقوا را در عمق جان خود رسوخ دهد، حالتی در او به وجود می آید که ناخود آگاه بین حق و باطل تمیز می دهد و الهامات رحمانی را از وسوسه های شیطانی تشخیص می دهد و به این ترتیب می تواند وظیفه و مسئولیت «مراقبه» را به خوبی انجام دهد:

یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یجْعَلْ لَکمْ فُرْقاناً وَ یکفِّرْ عَنْکمْ سَیئاتِکمْ وَ یغْفِرْ لَکمْ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظیمِ[10]

ای کسانی که ایمان آورده اید! اگر تقوای الهی پیشه کنید، خداوند برای شما نورانیت درون و وسیله تشخیص حق از باطل قرار می دهد و گناهانتان را می پوشاند و شما را می آمرزد؛ و خداوند دارای فضل عظیم است.

چنین کسی وقتی در مراسم حج و عمره، لبّیک می گوید، می تواند پاسخ دلنشین خداوند متعال را با گوش دل و جانِ خویش بشنود. بنابراین زائر خانه خدا باید متّقی شود و توجّه داشته باشد که گناه موجب سقوط و ظلمت است و این ظلمت، مانع رسیدن رحمت خداوند متعال به او می شود. و از این رو از همه گناهان مخصوصاً گناهانی نظیر سوءظن، بداخلاقی، غیبت، تهمت، استهزاء، سخن چینی، اهانت و. .. پرهیز کند و اگر خدای نخواسته گناهی برای او پیش آمد، باید فوراً به فکر جبران و تدارک آن باشد، یعنی از رحمت خداوند مأیوس نشود و مجدداً توبه نماید و با حفظ توبه خود، مراقبت کند که در سراشیبی گناه واقع نشود. گناه متعدّد و گناه روی گناه و خصوصاً توجیه گناه، آدمی را سیاه بخت و حج و عمره او و بلکه همه اعمال او را ضایع خواهد کرد:

فَأَهْلَکناهُمْ بِذُنُوبِهِم[11]

پس گناهکاران را به خاطر گناهشان هلاک و نابود ساختیم.

6) ذکر:

دوام ذکر و استمرار ارتباط با خداوند متعال و قطع ارتباط با غیر خداوند، در این سفر معنوی از اهمیت فراوانی برخوردار است؛ چرا که باعث می شود انسان مورد توجّه خداوند واقع شود:

فَاذْکرُونی أَذْکرْکم[12]

مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم.

کسی که به حج یا عمره مشرّف می شود، باید دنیا و تعلّقات دنیوی و مادّی مربوط به آن را رها کند و دائماً در حالت ذکر و به یاد خداوند سبحان باشد و او را تحمید و تسبیح نماید و به این وسیله، آمادگی و آرامش لازم برای درک معنویت حج و عمره را به دست آورد و از اضطراب ها و تشویش های مادیت و دنیاگرایی رهایی پیدا کند:

أَلَّذینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکرِ اللَّهِ أَلا بِذِکرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب[13]

آنان که ایمان آورده اند و دل هایشان با ذکر و یاد خداوند آرامش می یابد، آگاه باشید که دل ها با یاد و ذکر خداوند آرام می شود.

نماز و دعا و تلاوت قرآن در ایجاد و استمرار این ارتباط و حالت ذکر، نقش برجسته ای دارد. بنابراین حج گزار نباید از خواندن نماز اوّل وقت و نماز شب و سایر نمازهای مستحب غافل شود:

فَاعْبُدْنی وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکری[14]

مرا عبودیت کنید و برای ذکر و یاد من نماز بگزارید.

و نیز نباید از تلاوت قرآن غفلت نماید و دست کم در این سفر روحانی، یک دوره قرآن کریم را تلاوت و ختم نماید و در مفاهیم آیات شریفه، تا حدّی که برای او ممکن است دقّت و تدبّر کند و چنانکه رسول خدا(ص) فرموده اند:

 «عَلَیک بِتِلَاوَةِ الْقُرْآنِ وَ ذِکرِ اللَّهِ کثِیراً فَإِنَّهُ ذِکرٌ لَک فِی السَّمَاءِ وَ نُورٌ لَک فِی الْأَرْض»[15]

بر تو باد به تلاوت قرآن و بسیاری ذکر و یاد خداوند؛ زیرا که آن در آسمان برای تو نام و آوازه خواهد بود و در زمین موجب نور و روشنایی برای تو خواهد شد.

البته نکته مهم در مسأله «ذکر»، توجّه به حقیقت ذکر است. رسول خدا(ص) در این باره می فرمایند:

 «مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَدْ ذَکرَ اللَّهَ وَ إِنْ قَلَّتْ صَلَاتُهُ وَ صِیامُهُ وَ تِلَاوَتُهُ لِلْقُرْآنِ»[16]

هرکس خداوند را اطاعت و فرمانبرداری کند، به درستی که ذکر خدا کرده است، هرچند نماز خداوند و روزه گرفتن و قرآن خواندنش، اندک باشد.

و باید توجّه داشته باشیم که روی گردانی از یاد و ذکر خداوند تعالی، آثار و تبعات وحشتناک و شکننده ای دارد که مهم ترین آن، همنشینی و همراهی شیطان با انسان است:

وَ مَنْ یعْشُ عَنْ ذِکرِ الرَّحْمنِ نُقَیضْ لَهُ شَیطاناً فَهُوَ لَهُ قَرین[17]

هرکس از یاد خداوند رحمان، روی گرداند، شیطانی را بر او می گماریم تا همدم و همراه او باشد.

7) دعا:

دعا، مغز عبادات و خواسته و محبوبِ الهی و بهترین عبادت و کلید رستگاری و چراغ تاریکی و سلاح مؤمن و قائمه دین و به تعبیر بلند قرآن کریم، وسیله جلب توجّه خداوند تعالی است:

قُلْ ما یعْبَؤُا بِکمْ رَبِّی لَوْلا دُعاؤُکم[18]

بگو اگر دعای شما نباشد، پروردگارم هیچ اعتنایی به شما نمی کند.

و حتّی امام باقر(ع) در پاسخ به این سؤال که زیاد تلاوت قرآن کردن بهتر است یا زیاد دعا کردن؟ با استناد به همین آیه شریفه فرمودند: «دعا کردن.»[19] بهترین دعاها که باید در مواقع استجابت دعا به آن اهمیت داده شود، دعا برای ظهور و فرج حضرت ولی عصر «ارواحنافداه» است که استجابت همه دعاهای دیگر را نیز در بردارد و بعد از آن می توان به دعا برای عافیت، حسن عاقبت، کسب تقوا، رفع صفات رذیله و تقرّب إلی الله به عنوان بهترین دعاها اشاره نمود. همچنین زائران گرامی باید دعا برای دیگران را مقدم بر دعای برای خود بدانند و برای رفع گرفتاری ها و رنج های شخصی و اجتماعی مؤمنان دعا نمایند. امام صادق(ع) نقل فرموده اند که حضرت زهرای اطهر(ع) هرگاه به دعا بر می خاست، برای مردان و زنان مؤمن دعا می کردند و برای خودشان دعا نمی فرمود. در این باره از آن حضرت سؤال شد حضرت زهرا (س) فرمودند: اوّل همسایه سپس خانه.[20]

8) توسّل:

توسّل به عترت طاهره(ع) وسیله ارتباط با خداوند است:

یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیهِ الْوَسیلَة[21]

ای کسانی که ایمان آورده اید! تقوای الهی پیشه کنید و برای تقرّب و نزدیکی به او، وسیله و واسطه بجویید.و رسول خدا(ص) هم فرموده اند: «امامان و رهبران این امّت از نسل حسین بن علی(ع) هستند. هرکه آنان را اطاعت کند، خدا را اطاعت کرده و هرکه آنان را نافرمانی کند، خداوند را سرپیچی کرده است. آنان دستگیره محکم اند و آنان وسیله تقرّب و نزدیکی به خداوند عزوجل هستند.»[22] بنابراین باید با توسّل و به واسطه اهل بیت عصمت و طهارت(ع) به درگاه خداوند رفت. توسّل به آن ذوات مقدّس در استجابت دعا و استغفار و قبولی حج و عمره تأثیر فراوانی دارد. و از برترین توسّلات، دعا و استغفار در مراقد و مزارات مطهّر آنان است که در حقیقت دعا و استغفار در محضر آن ها است. از این رو به زائران محترم توصیه می شود، خصوصاً زمانی که در مدینه منوّره به سر می برند، از توسّل به حضرات معصومین(ع) غفلت ننمایند.

9) اخص:

حجّ و عمره باید تنها و تنها، برای رضای خداوند متعال به جا آورده شود و هیچ رنگی جُز رنگ خدا که بهترین رنگ هاست نداشته باشد:

صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عابِدُون[23]

رنگ خداوند را بپذیرید و چه رنگی از رنگ خداوند بهتر است؟ و بگویید ما تنها و تنها او را عبادت می کنیم.

کسی که به مکه می رود باید ناخالصی ها را از نیت و قصد خود پاک کند و حج یا عمره خود را فقط برای اطاعت فرمان الهی انجام دهد؛ چرا که اگر غیر از این باشد، به تعبیر رسول خدا(ص) مورد قبول خداوند واقع نخواهد شد: «إِذَا عَمِلْتَ عَمَلًا فَاعْمَلْ لِلَّهِ خَالِصاً لِأَنَّهُ لَا یقْبَلُ مِنْ عِبَادِهِ الْأَعْمَالَ إِلَّا مَا کانَ خَالِصا»[24] هرگاه عملی را انجام دادی، آن را تنها برای خداوند انجام ده، زیرا او تنها، اعمالِ خالص بندگانش را می پذیرد.

اگر حج یا عمره کسی جنبه تفریحی پیدا کند یا برای به دست آوردن عنوان و شهرت یا برای تجارت و استراحت و مانند این ها باشد، یا تکرار آن از شأن او بالاتر باشد، حقیقتِ عبادی خود را از دست می دهد و به ظاهری بدون مغر و قالبی پوچ تبدیل می گردد و به این ترتیب نابود می گردد و به تعبیر امیرمؤمنان(ع):

 «ضَاع مَن کان لَه مَقصَد غیر الله»[25]

هر کس مقصد و هدفی غیر از خداوند داشته باشد، ضایع و تلف و نابود می شود. بنابراین شایسته است مؤمنین به جای حجّ استحبابی متعدّد یا عمره های مکرّر، از همنوعان به ویژه بستگان و نزدیکان خویش دستگیری کنند و آنان را در مشکلات و رنج هایشان یاری و مساعدت نمایند.

10) اغتنام فرصت:

شایسته است زائران گرامی در این مدّت کوتاه، فرصت ها را غنیمت دانسته و از دست ندهند و نسبت به حضور همراه با توجّه و ادب در حرم های شریفه و انجام اعمال و مستحبّات مکه مکرّمه و مدینه منوّره و احیاء و شب زنده داری در ایام حج و عمره، غفلت نورزند و وقت خود را به بطالت نگذرانند و به جای حضور بیش از اندازه در بازار و محلّ اقامت و مکان های دیگر، به عبادت در مسجدالحرام یا مسجدالنّبی(ص) مشغول باشند. و از برکات معنوی آن دو مسجد شریف بهره بگیرند و خلاصه فرصت کوتاه و زودگذر این سفر معنوی را غنیمت بشمارند و از آن به خوبی بهره برداری نمایند. امیرمؤمنان(ع) می فرمایند: «إنْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَیرِ فَإِنَّهَا تَمُرُّ مَرَّ السَّحَاب»[26] فرصت های خوب را دریابید، زیرا فرصت ها همچون ابر می گذرند.

11) حضور قلب:

زائر مکه و مدینه، باید بیش از هر زمان دیگر، در استمرار و افزایش حضور قلب خود، سعی و اهتمام نماید و توجّه داشته باشد که در محضر خداوند تعالی و معصومین(ع) است و گفتار و کردار و افکار و نیات او در محضر آن بزرگواران می باشد و از این جهت باید با دلی پاک، ضمیری خالص و با آمادگی کامل به مسجدالحرام، حرم مقدّس نبوی(ص) و قبرستان بقیع وارد شود و ادب حضور را، به کلّی مراعات نماید و بداند که خداوند متعال فرموده است:وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیرَی اللَّهُ عَمَلَکمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُون[27] و بگو عمل کنید! خداوند و رسول او و مؤمنان (که اهل بیت عصمت و طهارت(ع) هستند،) اعمال شما را می بینند.

لذا با حضور قلبِ هرچه بیشتر از فیض آن اماکن مقدّس برای سلوک معنوی خود بهره گیرد. چنانکه در زیارت جامعه کبیره خطاب به آن بزرگواران می گوییم: «بِکمْ یسْلَک إِلی الرِّضْوَان» و در دعای ندبه می خوانیم: «فَکانُوا هُمُ السَّبِیلَ إِلَیک وَ الْمَسْلَک إِلَی رِضْوَانِک»، از آن ذوات مقدّس برای سیر و سلوک و کمک و مساعدت بطلبد.

12) حُسن خُلق:

زائران خانه خدا باید از نظر اخلاقی، نمونه و اسوه باشند و در عمل، موجب اعتلای آبروی اسلام و مسلمانان و تشیع و نیز مایه زینت و فخر ائمّه طاهرین(ع) باشند. امام صادق(ع) خطاب به شیعیان می فرمایند:

 «مَعَاشِرَ الشِّیعَةِ کونُوا لَنَا زَیناً وَ لَا تَکونُوا عَلَینَا شَیناً قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ احْفَظُوا أَلْسِنَتَکمْ وَ کفُّوهَا عَنِ الْفُضُولِ وَ قَبِیحِ الْقَوْلِ»[28]

ای جماعت شیعه! مایه آبروی ما باشید نه باعث بدنامی ما. با مردم به زیبایی و خوبی، سخن بگویید. زبان هایتان را حفظ و مواظبت کنید و آن ها را از بیهوده گویی و سخنان زشت، باز دارید.

بنابراین لازم است زائرین گرامی به حکم آیه مبارکه إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَة... [29]

 با یکدیگر رفتاری همراه با گذشت و بردباری، ایثار و فداکاری، حُسن خلق و مهربانی داشته باشند و عطوفت و مهرورزی و محبّت در میان آنان حکمفرما باشد و بدانندکه به فرموده امام حسن عسکری(ع):

 «شِیعَةُ عَلِی(ع) هُمُ الَّذِینَ یقْتَدُونَ بِعَلِی(ع) فِی إِکرَامِ إِخْوَانِهِمُ الْمُؤْمِنِین»[30]

شیعیان علی(ع)، آنانند که در اکرام و احسان و گرامی داشت برادران مؤمن خویش به علی(ع) اقتدا می کنند.

در حقیقت همانگونه که خداوند تعالی همیشه به بندگان خویش نیکی و خوبی می کند، آنان نیز به همدیگر نیکی و خوبی می نمایند و به دنبال فسادانگیزی و شرّ و بدی نیستند؛ چرا که خداوند مفسده انگیزان را دوست نمی دارد:وَأَحْسِنْ کما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیک وَ لاتَبْغِ الْفَسادَفِی الأَرْضِ إِنَ اللَّهَ لایحِبُّ الْمُفْسِدین[31] .

پی نوشت ها: