«رُوی عَن رَسُولِ الله صَلّی اللهُ عَلیه وَ آلِهِ وَ سَلَّم قالَ:«إِنَّ الْغَیرَةَ مِنَ الْإِیمَانِ»[1]بحث راجع به تربیت، یعنی روش رفتاری و گفتاری دادن به غیر بود. انسان معمولاً در چهار محیط روش می گیرد؛ اول محیط خانوادگی، بعد هم محیط آموزشیِ تحصیلی، سوم محیط رفاقتی و چهارم محیط شغلی است و فضای پنجمی هم حاکم بر همه این محیط ها داریم که بعداً به آن می رسیم. بحث درباره محیط چهارم یعنی «محیط شغلی» بود. در محیط شغلی، روش گرفتنِ انسان در سه رابطه مطرح است؛ اول، نسبت به نفسِ شغل است که خودِ شغل فی نفسه، روی انسان اثر گذار است و ممکن است اثرِ تخریبی یا سازندگی داشته باشد. دوم، محیطی است که انسان در آن، اشتغال به امورِ معیشتیِ دنیایی اش دارد و سوم، روابط انسان نسبت به مراجعین شغلی است. نفسِ شغل و اثر گذاری آن را بحث کردیم. به طور کلی شغل ها دوگونه هستند: شغل هایی که در ابعاد گوناگون انسانی و معنوی، بر روی انسان نقشِ سازندگی دارند و شغل هایی که نقش تخریبی دارند.
«فضای کاری» جدای از «خود شغل» است!
آن بحث کلّی این است که محیط و فضایی که انسان در آن است، روی انسان مؤثّر است. اگر در نظرتان باشد، آخر جلسه روایتی از پیغمبر اکرم صَلّی اللهُ عَلیه وَ آلِهِ نقل کردم که حضرت فرمودند: «السوقُ دارُ سهوٍ و غفله»؛ بازار محل فراموشی و لغزش است. حضرت تعبیر به «سوق» فرمودند که مراد همان فضای محل کسب است، فضایی که انسان در همان فضا قرار می گیرد و به سوی مادّیّت می رود. این مطلب را به طور کلّی داریم و من، همانند نفس شغل که دوگونه بود، فضایِ شغلِ انسان را هم به دوگونه سازنده و مخرِّب تقسیم می کنم. ممکن است که خودِ شغل خوب باشد، امّا فضا، فضای مسمومی باشد و یا بالعکس. به تعبیرساده تر، بحث ما جوِّ غالب و فضای حاکم بر محیطی است که انسان در آن مشغول به کار است.
شیطان فرصت طلب است
اگر این جوّ و این فضا، فضای مادّیّت باشد، از نظر طبیعی این طور است که آن عواملِ درونی انسان که با امور دنیوی و مادّی مرتبط است، زنده می شوند. این درون ما وجود دارد وهیچ شبهه ای نیست. به طور کلّی، هواهای نفسانی، وهمی، شیطنت و همه اینها در ما وجود دارد. اگر فضای حاکم، فضای مادّی باشد، هواهای نفسانیِ درون من را زنده می کند و این را بدانید که شیطان، چه درونی و چه بیرونی، فرصت طلب است. در روایت داریم که شیطان فرصت طلب است. این فرصت طلبی در هر فضایی برای انسان کاربرد ندارد. اگر فضا با اهداف شیطانی، مساعد باشد، این فرصت طلبی خوب کاربرد دارد. اما اگر مساعد نباشد، آنجا است که شیطان به زحمت می افتد.
شکارشدن، هنگام غوطه وری در مال
روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده است که حضرت فرمودند: «إِنَّ الشَّیطَانَ یدِیرُ ابْنَ آدَمَ فِی کلِّ شَیءٍ» در بعض روایات به جای «یُدیر»، «یُدبّر» هم دارد. آنهایی که اهلش هستند، به اصول کافی مراجعه کنند. آنجا هم «یدیر» دارد و هم «یدبّر». «فَإِذَا أَعْیاهُ جَثَمَ لَهُ عِنْدَ الْمَالِ فَأَخَذَ بِرَقَبَتِهِ»[2] شیطان در هر چیزی دور انسان می چرخد تا او را به دام اندازد و هنگامی که خوب خسته اش کرد، او را به سینه روی زمین می خواباند و گردنش را می گیرد.
شیطان شکارچی باحوصله ای است!
اگر متن روایت «یُدیرُ» باشد، یعنی شیطان، انسان را دور می زند و دنبال فرصت برای شکار است. فرض کنید صیّادی، می خواهد شکاری را صید کند، دنبال فرصت می گردد تا در نهایت، صیدِ خود را به دام بیاندازد. شیطان این قدر دور انسان می گردد تا خسته اش کند. در پرنده ها این مطلب، خیلی روشن است. شکارچی به دنبال صید که می رود، بالا می رود، پایین می رود، این طرف می رود، آن طرف می رود، شکار را رها نمی کند. وقتی که خسته اش کرد، آنجا است که او را می گیرد و با سینه به زمین می کوبد. در قرآن هم دارد که «فَأَصْبَحُوا فی دارِهِمْ جاثِمین»[3] یعنی اینها در خانه هاشان صبح کردند در حالی که سینه هایشان بر روی زمین بود.
وقتی که انسان خسته شود...؛حالا این فرصتی که شیطان به دست می آورد، چه وقتی است؟ حضرت فرمودند: «فَإِذَاأَعْیاهُ» یعنی وقتی که خسته اش کرد، «جَثَمَ لَهُ عِنْدَ الْمَالِ» او را به سینه روی زمین می خواباند. وقتی بحث پول و مال است، بهترین فرصت است. در این زمان «فَأَخَذَ بِرَقَبَتِهِ» از پشت گردنش را می گیرد و دیگر او نمی تواند تکان بخورد، همانجا شکارش می کند.
جو کار، زمینه ساز اسارت شیطان است.
در فضا و محیطی که جوّ آن مادّیّت است، در فضایی که تو برای کسب معیشت رفتی و می خواهی کار کنی و زندگی ات را بگذرانی، چون بحث مال مطرح است، بهترین فرصت برای شیطان است. محیطِ شغلی بهترین محیط است برای این که تو صید شیطان باشی. شیطان اینجا صیدت می کند. هر جا نتوانست تو را از پا در بیاورد، اینجا تو را از پا در می آورد. لذا جوّ حاکم بر محیط که جوّ مادّیّت است، خود به خود زمینه ساز است برای این که انسان اسیر شیطان شود. خود جوّ، که باید با آن مبارزه کنی.
کارنکردن غلط است، در کارت هم دینداری کن!
پس آیا بگوییم حالا که این طور است، نمی رویم کار کنیم؟ نخیر؛ سنگر را که نباید خالی کنی، باید بایستی. اصلاً دین داری کار مشکلی است. دین داری خیلی کار مشکلی است، ظاهر سازی کارآسانی است امّا دین داری کار مشکلی است.
غفلت یعنی تضعیف بُعد معنوی
در روایت پیغمبر اکرم که جلسه گذشته گفتم، می خواستم توضیح دهم که حضرت می خواهد جوّ حاکم را بفرماید که در جوّ مادّیّت، هواهای نفسانی که درون انسان هستند، زنده می شوند و قهراً آن بُعد معنوی اش تضعیف می شود که ما از آن تعبیر به غفلت می کنیم. محیط هایی که هم سو با امور شیطانی است، غفلت آور هستند. جلسه گذشته بقیه روایت را خواندم که یک تسبیحِ انسان در بازار، معادل یک میلیون تسبیح است؛ چون محیط و فضا اقتضای غفلت از خدا می کند و کسی که در این محیط، یاد خدا کند بسیار ارزنده است. زندگی با مشرکین، موجب دوری از دین است. روایت از پیغمبر اکرم صَلّی اللهُ عَلیه وَ آلِهِ است که فرمودند: «قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم : برئت الذمه ممن اقام مع المشرکین فی دیارهم»[4] این یک مطلب اساسی است؛ کسی که بخواهد برود در منطقه مشرکین، یعنی مکانی که جوّ حاکم بر آنجا جو شرک است، زندگی کند، برائت الذمه است. این شخص اصلاً با ما سر و کاری ندارد. ناخودآگاه از آنها تأثیر می پذیرد. من قبلاً گفتم که تربیّت از امور قصدیّه نیست. محیط روی ما اثر می گذارد. این جوّ حاکم بر روی انسان اثر می گذارد. من دارم راجع به محیط شغلی بحث می کنم. محیط شغلی یک چنین محیطی است. تأثیرش ناخودآگاه است چون امور مادّی است. اگر انسان با امور مادّی سر و کار پیدا کرد، همان ابعادی که با مادّیّت هم سو هستند، زنده می شوند.
قسم راست برکت را می برد و قسم دروغ سعادت را!
در گذشته این روایت را از علی علیه السلام گفتم که وقتی حضرت وارد بازار می شد، به تجّار و کسبه خطاب می کرد که ازخدا بترسید! قسم نخورید! قسم راست برکت را از مال می برد و قسم دروغ که انسان را به جهنم می برد. همه اینها جزو احکام و معارف ما است، آدابی است که در شرع ما وارد شده است.
محیط های سازنده
ما از نظر جو عکسش را هم داریم. همان طور که راجع به نفسِ شغل گفتم، همان راه را می روم. راجع به شغل گفتیم یک صنف شغل ها است مثل زراعت و چوپانی که اصلاً خود شغل سازنده است؛ در روایت هم داشتیم که این مشاغل مستحب هم هستند. عکسش هم وجود دارد، شغل هایی داریم که مکروه هستند و از آنها نهی تنزیهی شده است. فضاها هم به همین صورت است که برخی فضاها تخریبی است، یعنی باید حواست را جمع کنی! و بر عکس، فضاهایی داریم که سازنده است. فضاهایی که با بُعد معنوی انسان هم سو هستند، نقش سازنده دارند؛ چون آن بُعد معنوی درونی را زنده می کنند.
مساجد، پاک کنده گناهان
در روایات تعبیرات فرق می کند، من چیزی را که مورد ابتلای همه باشد، می گویم. روایت از امام صادق علیه السلام است که فرمودند: «عَلَیکمْ بِإِتْیانِ الْمَسَاجِدِ فَإِنَّهَا بُیوتُ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ وَ مَنْ أَتَاهَا مُتَطَهِّراً طَهَّرَهُ اللَّهُ مِنْ ذُنُوبِهِ وَ کتِبَ مِنْ زُوَّارِهِ فَأَکثِرُوا فِیهَا مِنَ الصَّلَاةِ وَ الدُّعَاءِ»[5] بحث قبلی درباره اسواق بود، اینجا بحث مسجد است. من دارم بین اینها یک «مقابله» درست می کنم. به مساجد که خانه های خدا بر روی زمین است، بروید. هر کس با طهارت به مسجد بیاید، خدا او را از گناهانش پاک می کند.
پاداش نفس کشیدن در مسجد
روایت دیگری از پیغمبر اکرم است که فرمودند:«قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم : یا أَبَاذَرٍّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یعْطِیک مَادُمْتَ جَالِساً فِی الْمَسْجِدِ بِکلِّ نَفَسٍ تَنَفَّسْتَ دَرَجَةً فِی الْجَنَّةِ» پیغمبر اکرم خطاب به ابوذر می فرمایند: تا موقعی که در مسجد هستی، هر نفسی که می کشی خدا یک درجه در بهشت تو را بالا می برد. «وَ تُصَلِّی عَلَیک الْمَلَائِکةُ» ملائکه برایت درود می فرستند. «وَ تُکتَبُ لَک بِکلِّ نَفَسٍ تَنَفَّسْتَ فِیهِ عَشْرُ حَسَنَات»[6] هر نفس که می کشی ده حسنه برایت ثبت می شود.
تأثیر محیط مسجد بر انسان
همه اینها برای محیط است. همان طور که برای اسباب داشتیم این هم راجع به محیط است. می خواهد بفرماید: محیط هایی هست که انسان را از نظر بُعد انسانی و الهی، زنده می کند، توصیه می شود که به این محیط ها بروید و از آن طرف محیط هایی هست که باید حواست جمع باشد یک وقت شیطان فریبت ندهد. هم کاری که انسان را به جهنّم می برد! حالا من این را مدخلی برای سومین رابطه یعنی مراجعین، قرار می دهم. قبل از این که وارد مراجعین شوم به سراغ همکارها می روم، چون در روایات هم داریم. انسان همکاری را که انتخاب می کند باید غافل از خدا باشد یا همکاری که مذکِّر خدا باشد؟! این بحث در محیط شغلی مطرح است. مثلاً ما قبلاً هیچ رفاقتی با هم نداشتیم. محیط خانوادگی، رفاقتی و آموزشی مان هم از هم جدا بوده است و رابطه مان مربوط به محیط شغلی است. همکار در ارتباط با محیط شغلی است. بسیار اتّفاق افتاده است که همکار نامناسب، انسان را به جهنم برده است.
من سرفصل ها را بگویم و رد شوم. این مطالب حتی در بحث شرکت هم مطرح است ولی تأثیر آن خیلی کمتر است. انسان باید مراقب باشد که می خواهد با چه کسی هم کار شود! یک وقت سرمایه گذاری است نه همکاری! این تأثیر چندانی ندارد. در همکاری هم، مسأله سرمایه گذاری مطرح نیست که مثلاً طرفین حتماً شریک در مال همدیگر نیز باشد. مهم این است که انسان در نهادها و سر کار، با چه کسی دارد کار می کند. یک وقت اشتباه نشود و عده ای نگویند که منظور سرمایه گذاری دو نفربا هم است! نخیر.
«حرف» و «قیافه» هم کار تأثیر تربیتی دارد!
منظور من این است که تو در اتاقی که نشسته ای ببین چه کسانی در آنجا هستند؟ چه می گویند؟ چه قیافه هایی دارند؟ ما گفتیم: ابعادِ تربیتی، دیداری، گفتاری و رفتاری است. هر روز که می روم آنجا چشمم به صورت چه کسی می افتد؟ حرف هایی که می زند به گوشم می خورد چیست؟ ممکن است کسی به او مراجعه کند و با من کاری نداشته باشد، ولی من که برخورد او با مراجعه کننده را می بینم و حرف هایش را می شنوم؛ پس باید در این دقت کنم.
نوع برخورد هم کار با مراجعین، روی من تأثیر می گذارد!
من مطالب را خیلی جزئی می گویم تا خیال نکنی مسأله هم کار شوخی بردار است. باید حواسم باشد که هم کارم با مردم به چه سبکی عمل می کند؟ اینها خواه نا خواه اثر گذار است، یعنی خواه نا خواه از او روش می گیرم. من عرض کردم راجع به محیط، یک جوّ حاکم داریم که به آن معنا است، یکی هم در ارتباط با هم کارهایی است که من دارم با آنها کار می کنم؛ غیر از مراجعین، در مراجعین رابطه مستقیم است. اینها را از هم جدا کردم؛ در مراجعه رابطه مستقیم است. در معارف از نظر تربیتی، یعنی روش گرفتن انسان همه اینها حساب شده است. او با زبان بی زبانی دارد به من روش می دهد و من هم بدون توجه روش می گیرم. بعد از یک مدّتی این شخص دیگر آن شخص اوّل نیست، چون در این محیط کار می کند. همان طور که محیط تحصیلی و آموزشی، مؤثر است، همان طور که محیط خانوادگی اثر می گذارد، محیط شغلی هم مؤثر است. این محیط ها روی انسان اثر می گذارد، البته محیط های خانوادگی و آموزشی قوی تر است. بعد می رویم سراغ مراجعین که این جا مصیبت بالاتر است، چون رابطه، رابطه مستقیم است. چه مراجعینی به من مراجعه می کنند؟ از چه طایفه ای هستند؟ با چه شکل و قیافه ای می آیند؟ بیش از این اشاره نمی کنم. خودتان می توانید تطبیق دهید. آیا این مراجعین دیدارشان من را به یاد خدا می اندازد یا من را به یاد شیطان می اندازد؟ چه با قیافه اش، چه با سخن گفتنش و امثال اینها کدام نیروی درونی من را تحریک می کند؟
پی نوشت ها:
[1] شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 444.
[2] کلینی، کافی،ج 2،ص 315.
[3] اعراف، آیه 78.
[4] متقی هندی، کنز العمال، ج 4، ص 384
[5] مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 80، ص384.
[6] مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار،ج 74،ص 86.
