در روایتی از پیامبر اکرم (ص) وارد شده است که: «إِنَّ لِرَبِّکمْ فِی أَیامِ دَهْرِکمْ نَفَحَاتٍ أَلَا فَتَعَرَّضُوا لَهَا»[1]
خداوند متعال گاهی فرصت هایی را- و به تعبیر روایت نسیم هایی را- در زندگی انسان قرار می دهد که انسان بایستی خود را در معرض این نسیم ها قرار دهد و الّا خسارتی می بیند که به آسانی قابل جبران نیست.
یکی از این فرصت های مبارک، روزها و شب های ماه مبارک رمضان است. این فرصت به اندازه ای مقدّس و با برکت است که پیامبر اکرم (ص) در مورد آن فرمودند: مردم، ماه خدا با برکت و رحمت و آمرزش به شما رو کرده است، ماهی است که پیش خدا بهترین ماه است و روزهایش بهترین روزها و شب هایش بهترین شب ها و ساعاتش بهترین ساعات. آن ماهی است که در آن دعوت شدید به میهمانی خدا و اهل کرامت خدایید در آن. نفس های شما در آن تسبیح است و خواب شما در آن عبادت است. کردارتان در آن پذیرفته و دعایتان مستجاب. از خدا بخواهید با نیات درست و دل های پاک که شما را برای روزه در آن و خواندن قرآن موفق دارد. بدبخت آنکه از آمرزش خدا در این ماه محروم گردد. به گرسنگی و تشنگی خود در آن گرسنگی و تشنگی روز قیامت را یاد کنید و بر فقراء و مساکین خود صدقه دهید و بزرگان خود را احترام کنید و خردان را ترحم کنید و صله رحم کنید و زبان ها نگه دارید و از آنچه خدا دیدنش را حلال نکرده، چشم بپوشید و آنچه را از شنیدنش حلال نکرده، گوش ببندید و بر یتیمان مردم مهر ورزید تا بر یتیمان شما مهر ورزند و به خدا از گناهان خود توبه کنید و در وقت نماز دست به دعا بردارید که بهترین ساعت ها است. خدا در آن نظر لطف به بندگان خود دارد، به مناجات آنها پاسخ دهد و فریاد آنها را لبیک گوید و درخواست آنها را بدهد و دعای آنها را مستجاب کند. مردم، نفس شما گروی کردار شما است، آن را به استغفار رها کنید. دوش شما از گناهان شما بار سنگینی دارد، به طول سجود آن را سبک کنید و بدانید که خدای تعالی به عزّت خود قسم خورده که نمازخوانان و ساجدان را عذاب نکند و آنها را روز قیامت به هراس دوزخ نیندازد.
مردم، هر کدام از شما یک روزه دار را افطار دهد، در این ماه نزد خدا ثواب آزاد کردن بنده ای دارد و گناهان گذشته اش آمرزیده گردد. .... مردم، هر که در این ماه خوش خلقی کند، جواز صراط او باشد در روزی که همه قدم ها بلغزد. هر که در آن تخفیف دهد بر مملوکان خود، خدا حسابش را تخفیف دهد و هر که شر خود را باز دارد، خدا خشم خود را از او باز دارد روزی که ملاقاتش کند و هر که در آن یتیمی را گرامی دارد، خدا روز ملاقاتش او را گرامی دارد و هر که در آن صله رحم کند، روز ملاقات با او صله نماید به رحمت خود و هر که قطع رحم کند، خدا در روز ملاقاتش رحمت خود از او ببرد. هر که نماز مستحبی بخواند، خدا برات آزادی از آتش برایش بنویسد و هر که در آن واجبی ادا کند، ثواب کسی دارد که هفتاد واجب در ماه های دیگر ادا کند و هر که در آن بر من بسیار صلوات فرستد، خدا، روزی که میزان ها سبک است، میزانش را سنگین کند. هر که یک آیه قرآن در آن بخواند، چون کسی باشد که در ماه های دیگر یک ختم قرآن بخواند. مردم، درهای بهشت در این ماه گشوده. از خدا بخواهید که آنها را نبندد به روی شما. درهای دوزخ در این ماه بسته است، از پروردگار خود بخواهید که به روی شما آنها را نگشاید. شیاطین در آن به بندند، از پروردگار خود بخواهید که دیگر آنها را بر شما مسلّط نکند.[2] در روایت دیگری از پیامبر اکرم (ص) می خوانیم:
«مَنْ ذَکرَنِی فَلَمْ یصَلِّ عَلَی فَقَدْ شَقِی وَ مَنْ أَدْرَک رَمَضَانَ فَلَمْ تُصِبْهُ الرَّحْمَةُ فَقَدْ شَقِی وَ مَنْ أَدْرَک أَبَوَاهُ أَوْ أَحَدَهُمَا فَلَمْ یبَرَّ فَقَدْ شَقِی» [3] شقی است کسی که نام مرا ببرد و بر من درود نفرستد. شقی است کسی که ماه مبارک رمضان را درک کند و مشمول رحمت قرار نگیرد. شقی است کسی که والدین خود یا یکی از آنان را درک کند، امّا به آنان احسان نکند.
و حقیقتاً چنین است. در این ماه بندگان میهمان خداوند متعال اند. معنای این میهمانی این نیست که خداوند شکم بندگان را سیر می کند؛ معنایش این است که بندگان می توانند در این ماه مبارک رشد معنوی پیدا کنند و روزه، دعا، راز و نیاز با خداوند و سایر عبادات در این ماه، موجب رشد معنوی شده و روز به روز آنان را به سازندگی روح، ریشه کن کردن صفات رذیله و غرس درخت فضائل به جای آن، نزدیک سازد. غنیمت شمردن این فرصت مبارک، انسان را به مقام قرب الهی می رساند. فرصت کم نظیر شب های قدر، برای پیشرفت سیر و سلوک، بسیار مفید است. بندگان می توانند با استفاده از این ماه مبارک، بر نفس امّاره مسلط شوند و به جای اینکه خادم نفس اماره باشند، آن را تابع خود کنند. در این صورت، دنیا و آخرت آنان تأمین خواهد شد.
اما توجّه به این نکته ضروری است که برای رسیدن به این مقامات، صرف اجتناب از مبطلات فقهی، کافی نیست. آنچه در رساله های عملیه مراجع معظّم تقلید آمده، شرایط صحت روزه است و روزه صحیح با روزه مقبول فاصله زیادی دارد. روزه صحیح آن است که قضا و کفاره را ساقط می کند، اما روزه مقبول، علاوه بر شرایط صحت روزه، به امور دیگری نیز نیازمند است. از جمله اینکه تمامی اعضاء و جوارح انسان باید روزه باشند. چشم او به نامحرم نگاه نکند، گوش او شنونده غنا و غیبت نباشد، زبان او گوینده غیبت و تهمت نباشد. روزه ای که با این امور همراه است، اگر چه قضا و کفاره ندارد، امّا روزه ای نیست که پروردگار عالم آن را بپذیرد، روزه ای نیست که وقتی روزه دار هنگام افطار می گوید: «اللهم لک صمت»، ملائکه گفته او را تصدیق کنند.
علاوه بر این، انسان آرام آرام باید به جایی برسد که دل او نیز روزه باشد؛ یعنی غیر خدا را وارد آن نکند و تمام توجه انسان به ذات باری تعالی باشد. و بهشت برای چنین روزه ای کم است؛ پاداش این روزه ذات خداوند متعال است و چه سعادتی بالاتر از این که چنین پاداشی نتیجه عمل انسان باشد. و در تمام عالم وجود، تنها قلب انسان مؤمن است که ظرفیت چنین پاداشی را دارد. در حدیثی قدسی چنین آمده: «لا یسَعُنِی أرضِی وَ لا سَمَائِی وَ لکن یسَعُنی قَلبُ عَبدِی المُؤمِنِ» [4]زمین و آسمان وسعت مرا ندارند. تنها قلب بنده مؤمنم است که می تواند مرا در خود جای دهد. و معنای میهمانی خداوند تبارک و تعالی همین است. انسان نباید در این میهمانی به کمتر از این راضی شود وگرنه باخته است. اگر کسی توجه کند که ارزش و قدر او تا چه اندازه است و به کجاها می تواند برسد، از فرصت هایی نظیر ماه مبارک رمضان، نهایت استفاده را خواهد برد. دیگر به روزه ای که در رساله ها شرایطش را نوشته اند، اکتفا نخواهد کرد، بلکه تمام وجود او روزه دار خواهد بود. و چنین روزه ای است که انسان را به کمال حقیقی خویش نزدیک می سازد. مهم آن است که در این ماه مبارک و به تدریج در ماه های دیگر، عالم را محضر خدا ببیند و در محضر خدا ادب حضور را رعایت کند. در این صورت است که در همین دنیا، مصداق آیه شریفه «وُجُوهٌ یوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ إِلی رَبِّها ناظِرَة»[5] خواهد شد. خلاصه مطلب تا اینجا آنکه اولًا، همه باید از اینکه لیاقت حضور در این میهمانی را به دست آورده اند، بسیار خوشحال باشند.
ثانیاً مؤمنین باید تلاش کنند که در این ماه بیش از پیش اهل توجه باشند. خدای ناکرده، آن طور نشود که این ماه بر کسی بگذرد و قدمی به جلو نرفته باشد. البته این توجه در تمامی روزهای سال لازم است.
امام صادق (ع) در روایتی می فرمایند: «مَنِ اسْتَوَی یوْمَاهُ فَهُوَ مَغْبُونٌ وَ مَنْ کانَ آخِرُ یوْمَیهِ خَیرَهُمَا فَهُوَ مَغْبُوطٌ وَ مَنْ کانَ آخِرُ یوْمَیهِ شَرَّهُمَا فَهُوَ مَلْعُونٌ وَ مَنْ لَمْ یرَ الزِّیادَةَ فِی نَفْسِهِ فَهُوَ إِلَی النُّقْصَانِ وَ مَنْ کانَ إِلَی النُّقْصَانِ فَالْمَوْتُ خَیرٌ لَهُ مِنَ الْحَیاةِ»[6] هر کس دو روزش با یکدیگر برابر باشد، مغبون است. هر کس روز دومش نیکوتر از روز اول باشد، مورد غبطه دیگران است. هر کس دومین روزش بدتر باشد، ملعون است. هر کس در خود افزایشی نبیند، در حال کاهش است و هر کس رو به کاهش باشد، مرگ برای او بهتر از زندگی است.
و ثالثاً روزه دار باید علاوه بر اجرای دستورات فقهی، به آنچه علمای علم اخلاق فرموده اند، نیز عمل نماید تا روزه او مورد قبول خداوند متعال قرار گیرد. مهم ترین شرط قبول روزه و بهترین عمل در این ماه، اجتناب از گناه است.
«أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ» [7]بهترین عمل در این ماه اجتناب از محارم الهی است. همچنین رسول اکرم (ص) وقتی در خصوص فضیلت ماه مبارک رمضان سخن به میان می آورند، متذکر این مطلب می شوند که تا جایی خواب و دیگر اعمال روزه دار عبادت به حساب می آید که گناه نکرده باشد:«الصَّائِم فِی عِبَادَة الله وَ إن کانَ نَائِماً عَلَی فِرَاشه، مَا لَم یغتَب مُسلِماً»[8] روزه دار در حال عبادت خداوند است، اگر چه در بستر خویش خوابیده باشد، مادامی که از مسلمانی غیبت نکند. بنابراین، یکی از شروط قبولی روزه، حفظ حقوق اجتماعی سایر مسلمانان است و اینکه در روایات آمده تمام اعمال و حرکات روزه داران حتی خواب در این ماه به حکم عبادت پروردگار است در صورتی خواهد بود که وی از غیبت، تهمت، دروغ و شایعه پراکنی و دیگر محرمات اجتناب ورزیده باشد.
نکته چهارم، لزوم اهتمام به دعا و راز و نیاز با خداوند متعال در این ماه شریف است. بزرگان دین نام دعا را «کلام صاعد» گذاشته اند، در مقابل قرآن که «کلام نازل» است؛ یعنی دعا کلامی است که از طرف بنده به محضر ربوبی حضرت حق بالا می رود و چه افتخاری بالاتر از این که بنده بتواند هم کلام خدای خویش شود. اهمیت دادن به قرائت قرآن هم در این ماه مبارک ضروری است. بسیاری از بزرگان در این ماه، هر سه روز یک دور قرآن را ختم می کرده اند. برخی تصور می کنندکه این گونه انس با قرآن داشتن سخت است، ولی باید بدانند که برای عاشق ساعت ها مکالمه با معشوق، یک لحظه می نماید.
و نکته آخر، ارتباط با مسجد و روحانیت است که متأسفانه در جامعه امروز، بسیار کم رنگ شده است. از بزرگ ترین بلاهاست که لذت و حلاوت ارتباط با منبر و محراب از مردم گرفته شده است. پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: «سَیأْتِی زَمَانٌ عَلَی أُمَّتِی یفِرُّونَ مِنَ الْعُلَمَاءِ کمَا یفِرُّ الْغَنَمُ عَنِ الذِّئْبِ ابْتَلَاهُمُ اللَّهُ تَعَالَی بِثَلَاثَةِ أَشْیاءَ الْأَوَّلُ یرْفَعُ الْبَرَکةَ مِنْ أَمْوَالِهِمْ وَ الثَّانِی سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیهِمْ سُلْطَاناً جَائِراً وَ الثَّالِثُ یخْرُجُونَ مِنَ الدُّنْیا بِلَا إِیمَانٍ» [9]روزگاری بر امّت من خواهد آمد که از علماء، آن گونه که گوسفندان از گرگ فرار می کنند، می گریزند. وقتی چنین شد، خداوند متعال، آنان را به سه بلا گرفتار می سازد: اول آنکه برکت را از اموالشان می گیرد. دوم، افرادی ستمکار بر آنان مسلط می کند و سوم آنکه از دنیا بدون ایمان خارج می شوند.
پی نوشت ها
[1] مجلسی، بحار الأنوار، ج 68، ص 221.
[2] الأمالى( للصدوق)، ص 93.
[3] جامع الأخبار، ص 59.
[4] عوالى اللآلى، ج 4، ص 7.
[5] قیامة/ 22 و 23.
[6] وسائل الشیعة، ج 16، ص 94.
[7] الأمالى( للصدوق)، ص 95.
[8] الکافی، ج 4، ص 64.
[9] جامع الأخبار، ص 130.
