عبادت و معنویت اوج لذت و صحبت با خداست. بی شک انبیائ و ائمه و در به عنوان الگو مطرح بودند. امام در اینجا برانیم تا نیایش و سیره عبادی امام رضا علیه السلام مرور کنیم.لذا به مرور گزارشی می پردازیم که فرستادۀ مأمون در مشاهدات عینی خود از آن امام نقل کرده است.
اهمیت این متن در آن است که شیعیان بدانند که شیوه آنها در نمازهای یومیه همان است که از پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم علیهم السلام نقل شده است. همچنین برای مؤمنانی که به انجام دقیق عبادات مشتاقند و به انجام مستحبات و کیفیت نماز شب شایقند این متن گزارش کاملی به دست می دهد. به راستی اگر امامان معصوم تا این حد در عبادت خدای تعالی جدّیت داشته و دارند سایر مردم چگونه باید باشند؟
رجاء بن ابی ضحّاک گوید: مأمون مرا فرستاد که علی بن موسی علیهما السلام را از مدینه به خراسان نزد او آورم، و سفارش نمود که من شخصاً مراقب او باشم و امر کرد که از راه بصره و اهواز و فارس حرکت دهم، نه راه قم. و شبانه روز هم از او جدا نشوم و محافظ او باشم تا وی را بر مأمون وارد کنم و من پیوسته از مدینه تا مرو با او بودم و جدا نمی شدم. به خدا قسم احدی را ندیدم که از او متّقی تر نسبت به خدای تعالی باشد، و یا از او بیشتر یاد خدا باشد و ذکر خدا گوید در تمامی اوقاتش، و یا خداترس و پارساتر از او باشد.
کیفیت نمازهای یومیه و نافلۀ حضرت رضا(ع)
نماز صبح
چون سپیده می دمید نماز به جای آورده و در سجده گاه خود می نشست و مشغول گفتن «سبحان الله و الحمد الله، و لا اله الا الله» و تکبیر و صلوات بود تا آفتاب بدمد. سپس به سجده می رفت و در سجده بود تا آفتاب بالا آید. آنگاه برمی خاست و به مردم می پرداخت، و آنان را حدیث می کرد و موعظه و پند می داد تا نزدیک زوال ظهر. سپس تجدید وضو کرده و به محلّ نماز خویش باز می گشت.
نماز ظهر و عصر
و چون زوال ظهر می شد شش رکعت نماز به جای می آورد (یعنی سه نماز دو رکعتی)، و در رکعت اوّل پس از حمد، قُلْ یا أیهَا الْکافِرونَ را قرائت می کرد، و در رکعت دوم پس از حمد قُلْ هُوَ اللهُ أحَدٌ را، و در چهار رکعت دیگر سوره حمد و قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَد را، و در هر دو رکعت سلام می داد. در رکعت دومِ هر کدام نیز پس از قرائت و پیش از رکوع قنوت می خواند. آنگاه اذان می گفت و دو رکعت دیگر نماز به جای می آورد. سپس اقامه می گفت، و نماز ظهرش را به جای می آورد، و چون سلام نماز را می داد تسبیحات اربعه (سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر) را آنقدر که خدا می خواست ادا می کرد. بعد به سجده می رفت و سجدۀ شکر به جای می آورد و در آن حال یکصد بار «شکراً لِلّه» می گفت.
و چون سر خود را از سجده شکر برمی داشت از جا برمی خاست و شش رکعت دیگر نماز به جای می آورد، در هر رکعت پس از حمد، قُلْ هُوَ اللهُ أحَدٌ را می خواند و سر هر دو رکعت سلام می داد و در رکعت دوم هر نماز پس از قرائت و پیش از رکوع قنوت می خواند، و چون تمام می شد اذان می گفت و دو رکعت دیگر نافله به جای می آورد و در رکعت دوم قنوت می خواند، و پس از سلام برخاسته و به نماز عصر شروع می کرد. و چون سلام نماز را می داد در همان جا می نشست و تسبیحات اربعه را می گفت تا آنجا که خدا خواسته باشد. آنگاه به سجده می رفت و یکصد بار ذکر «حمداً لِلَّه» می گفت.
نماز مغرب و عشاء
و چون آفتاب غروب می کرد، باز تجدید وضو می کرد و سه رکعت نماز مغرب به جای می آورد با یک اذان و یک اقامه و قنوت در رکعت دوم قبل از رفتن به رکوع بعد از تمام شدن قرائت سوره. و چون سلام نماز را می داد در همان جا می نشست و تسبیحات مذکور قبل را به جای می آورد، و بعد به سجده شکر می رفت، و بعد سر بر می داشت ولی با کسی تکلّم نمی کرد تا اینکه چهار رکعت نافله مغرب را به جای می آورد، هر دو رکعت به یک سلام با قنوت در رکعت دوم هر کدام. و در رکعت اوّل پس از حمد، جحد (سورۀ الکافرون) را می خواند و در رکعت دوم پس از حمد توحید را و در رکعات بعد پس از حمد توحید را می خواند و سلام می داد و به تعقیبات می پرداخت تا آنجا که خدا دوست داشت.
آنگاه به افطار می پرداخت، و استراحت می نمود تا ثلثی از شب بگذرد. بعد برمی خاست و نماز عشاء را شروع می کرد و چهار رکعت به جای می آورد، و در رکعت دوم پس از قرائت و پیش از رکوع قنوت می خواند، و چون سلام می داد در مصلای خویش باقی مانده و مشغول گفتن به تسبیحات مذکوره که قبلا گفته شد می نشست، و پس از این تعقیبات به سجده شکر می رفت. آنگاه سر برداشته و به بستر خواب می رفت.
نماز نافلۀ شب
و چون ثلث آخر شب می شد از خواب برخاسته و با ذکر تسبیح و تحمید و تکبیر و تهلیل و استغفار به مسواک دندان های خویش مشغول می گشت و سپس وضو ساخته و به نماز شب می پرداخت و هشت رکعت هر دو رکعت به یک سلام، نماز شب می خواند. و در رکعت اوّل نماز یک بار سوره «حمد» و سی بار سوره «توحید» را می خواند. و نیز چهار رکعت نماز جعفر طیار را به جای می آورد هر دو رکعت به یک سلام و در هر کدام پس از تسبیح قبل از رکوع رکعت دوم قنوت می خواند و آن را از نماز شب محسوب می داشت. سپس برخاسته و دو رکعت دیگر را مشغول می شد و در رکعت اوّل سوره حمد و سوره مُلک (تبارک) را قرائت می کرد، و در رکعت دوم حمد، و سورۀ هَلْ أتی عَلَی الإنسان را. و نماز را تمام کرده برمی خاست و به نماز شفع می پرداخت و در هر رکعت سوره حمد یک بار و قل هُوَ اللهُ أحَد را سه بار قرائت می نمود و در رکعت دوم قنوت به جای می آورد و چون سلام نماز را می داد، برمی خاست و نماز وتر (یک رکعت) را انجام می داد. و در آن حمد را یک بار و قل هُوَ اللهُ أحَد را سه بار و بعد قُلْ أعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَق را یک بار و قل أعُوذُ بِرَبِّ النَّاس یک بار خوانده و قبل از رکوع، قنوت را با دعایی که در متن ذکر شده است می خواند، و دعا چنین است:
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ اللَّهُمَّ اهْدِنَا فِیمَنْ هَدَیتَ وَ عَافِنَا فِیمَنْ عَافَیتَ وَ تَوَلَّنَا فِیمَنْ تَوَلَّیتَ وَ بَارِک لَنَا فِیمَا أعْطَیتَ وَ قِنَا شَرَّ مَا قَضَیتَ فَإنَّک تَقْضِی وَ لا یقْضَی عَلَیک إنَّهُ لا یذِلُّ مَنْ وَالَیتَ وَ لا یعِزُّ مَنْ عَادَیتَ تَبَارَکتَ رَبَّنَا وَ تَعالَیت.
بار الها! بر محمد و آل او درود فرست، و ما را در زمرۀ کسانی که هدایت فرموده ای هدایت فرما، و از آنان که عافیت بخشیده ای قرار ده. و ما را مورد مهر قرار ده در میان آنان که به ایشان مهر ورزیدی. و به آنچه که بر ما ارزانی داشته ای برکت عطا فرما، و ما را از شرّ حکمی که برای معصیت کاران مقرّر داشته ای حفظ کن. زیرا تویی که فرمان می دهی و کسی را بر تو فرمانی نیست (مشیت و خواست تو در سراسر هستی نافذ است و بس)، و همانا خوار نگردد آن که تواش مورد مهر قرار داده و دوست خود گرفته ای، و عزیز و محترم نباشد آن که او را دشمن داشته ای. والا و بزرگ و رفیعی ای پروردگار ما!
و پس از آن هفتاد بار می گفت: «استغفر الله و أسئَلُهُ التّوبة». و چون سلام نماز می داد برای خواندن تعقیبات می نشست تا مدتی که خدا دوست داشت.
نافله صبح
و چون نزدیک طلوع فجر می شد برخاسته دو رکعت نافله صبح را به جای می آورد، و در رکعت اوّل سوره حمد و قل یا أیهَا الْکافِرُونَ قرائت می کرد و در رکعت دوم سوره حمد و قل هُوَ اللهُ أحَد را می خواند. و چون فجر طلوع می کرد اذان و اقامه می گفت و دو رکعت نماز صبح به جای می آورد. و پس از سلام نماز می نشست و به تعقیبات نماز می پرداخت تا طلوع آفتاب. و آنگاه به سجده شکر رفته و همچنان در سجده بود تا روز بلند شود.
ذکر قنوت و سوره های قرآن در نمازهای حضرت رضا(ع)
در تمام نمازهای واجب در رکعت اول سوره حمد و سوره إنّا انزلناه، و در رکعت دوم حمد و قل هُوَ اللهُ أَحَد را می خواند بجز نماز صبح و ظهر و عصر روزهای جمعه که در آن اوقات مذکور سوره حمد و جمعه و منافقین را قرائت می کرد. و در نماز عشای شب جمعه در رکعت اوّل پس از قرائت حمد، سوره جمعه و در رکعت دوم پس از حمد، سوره سَبِّحِ اسْمَ رَبِّک الأعْلَی را می خواند. و در نماز صبح روزهای دوشنبه و پنجشنبه در رکعت اوّل سوره حمد و سوره هَلْ أَتی عَلَی الإنسان، و در رکعت دوم پس از حمد سوره هَلْ أتاک حَدِیثُ الْغاشِیةِ را قرائت می کرد.
و قرائت نماز مغرب و عشاء و نماز شب و شفع و وتر و صبح را به جهر (بلند)، و نماز ظهر و عصر را به آهستگی می خواند، و در دو رکعت آخر «سبحان الله و الحمد لله و لا إله إلا الله و الله اکبر» می گفت، و ذکر قنوت او در تمامی نمازها این بود: «ربّ اغفر لی و ارحم، و تجاوز عمّا تعلم، إنّک أنت الأعزّ الأجلّ الأکرم» (خداوندا! بیامرز و رحم نما و آن ناپسندها که از ما دیده ای بگذر، چون تو خود عزیزتر و شکوهمندتر و محترم تری).
روزه و نمازهای امام رضا(ع) در سفر
و اگر در ماه مبارک رمضان، مسافر بود و به شهری وارد می شد قصد اقامت ده روز می کرد و روزه اش را افطار نمی نمود، و چون شام می شد پیش از آنکه افطار کند ابتدا به نماز مغرب می پرداخت.
و اما در بین راه، نمازهای واجبش را جز نماز مغرب دو رکعت به جای می آورد و تنها آن را سه رکعت می گزارد و نافله آن را نیز به جا می آورد و همچنین نوافل شب، نیز شفع و وتر. و دو رکعت نافله صبح را چه در سفر و چه در حضر ترک نمی نمود. و نافله های روز را در مسافرت نمی خواند، و پس از هر نمازی که قصر (شکسته) خوانده بود سی بار ذکر «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر» می گفت، و می فرمود: این جای آن دو رکعتِ نخوانده را پر می کند و مانند این است که تمام به جای آورده شده است. و ندیدم او را که در سفر و حضر «صلاة ضحی» بخواند (صلاة ضحی از بدعت ها است که در زمان خلیفۀ دوم رسم شد و در میانۀ روز آن را می خواندند). و در مدت سفر، روزه نمی گرفت.
کیفیت دعاها و تلاوت قرآن حضرت
آن حضرت علیه السلام در هر دعائی که شروع می کرد ابتدا صلوات بر محمد و آل او می فرستاد و در نماز و غیر آن بسیار صلوات می فرستاد.
و شب ها چون به بستر خواب می رفت زیاد تلاوت قرآن می کرد، و هر گاه به آیه ای که در آن ذکری از بهشت یا دوزخ بود می رسید می گریست، و از خداوند درخواست بهشت می کرد و از آتش دوزخ بدو پناه می برد. و «بسم الله الرّحمن الرّحیم» را در نمازهای شبانه روزش به جهر (آواز بلند) می گفت.
آداب تلاوت سوره های قرآن
ـ و چون قُلْ هُوَ اللهُ أحَد را می خواند آهسته می گفت: «الله احد» (خدا یکتاست) و چون سوره تمام می شد سه بار می گفت: «کذلک الله ربَّنا».
ـ و چون سوره «قُلْ یا أیهَا الْکافِرونَ » را می خواند آهسته و در دل می گفت: یا أیهَا الْکافِرُونَ. و پس از فراغ از آن سوره، سه بار می گفت: «ربّی الله و دینی الإسلام» (پروردگارم خداست و آئینم اسلام است).
ـ و چون سوره «و التّین و الزّیتون» را قرائت می کرد، پس از فراغ می گفت: «بلی و أنا علی ذلک من الشّاهدین» (آری چنین است و من بر آن شهادت می دهم).
ـ و چون سوره «لا اُقْسِمُ بِیوْمِ الْقِیامَةِ» را قرائت می کرد پس از فراغ می گفت: «سبحانک اللّهم» (منزّهی پروردگار من).
ـ و چون در سوره جمعه این آیه را می خواند قُلْ ما عِنْدَ اللهِ خَیرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ، می گفت: «للذین اتّقوا» و سپس تتمّه آیه را که وَ اللهُ خَیرُ الرَّازِقینَ است قرائت می فرمود.
ـ و چون از خواندن سوره فاتحه فارغ می شد می گفت: «الحمد لله ربّ العالمین». و چون سوره «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّک الأعْلَی» را می خواند آهسته می گفت: «سبحان ربّی الاعلی».
ـ و چون یا أیهَا الَّذِینَ آمَنُوا را در هر سوره قرائت می کرد آهسته می گفت: «لبّیک اللّهمّ لبیک».
استقبال از حضرت رضا در شهرها
و آن حضرت علیه السلام در هیچ شهری قدم نمی گذاشت جز اینکه اهالی آن سامان به دیدنش آمده از وی مسائل و مشکلات دینی و علمی خود را می پرسیدند. و بسیار برای آنان از پدرش و از آباء گرامی اش علیهم السلام و از رسول خدا صلی الله علیه و آله حدیث می کرد.
وقتی او را بر مأمون وارد کردم از من جویای حال و کردار او شد، من آنچه دیده بودم برای او گفتم؛ از رفتار و اعمال شبانه روزش و از رفتن و ماندنش همه را شرح دادم. مأمون گفت: ای پسر أبی ضحاک! این مرد بهترینِ خلق روی زمین و علمش از همگان بیشتر و عبادتش افزون تر و درست و بجاتر است. پس، آنچه از وی دیده ای به احدی بازگو مکن تا فضل و بزرگواریش بر کسی ظاهر نگردد مگر از زبان من. و از خداوند یاری می جویم بر آنچه نیت کرده ام؛ که مقام او را بلند کنم و نامش را در همه جا منتشر سازم و شیوع دهم.
