ماه محرم نخستین ماه تقویم هجری قمری است که به عنوان ماه حرام از آن یاد می‌شود.
در دهه اول این ماه که ماه حزن و اندوه است شیعیان به عزاداری سرور و سالار شهیدان حضرت سیدالشهداء اباعبدالله الحسین(ع) می‌پردازند.
البته در این ماه حوادث دیگری نیز رخ داده است که غزوه ذات‌الرقاح، فتح خیبر، واقعه کربلا و حادثه تاسوعا و عاشورا از جمله آنهاست.
ماه محرم که ماه اثبات عشق و ارادت به سید و سالار شهیدان است در جای جای ایران اسلامی به شکل‌های مختلف انجام می‌شود.
آئینهای عزاداری ماه محرم همه ساله در سراسر ایران با شور و شوق خاص مردم برگزار می‌شود و عاشقان آن حضرت ارادت و تجدید میثاق خود را هر سال در قالب عزاداری مستحکم‌تر می‌کنند.
این آئینهای عزاداری به فراخور فرهنگ و شیوه‌های مرسوم هر منطقه و استان متفاوت بوده و از دیرباز همواره در قالب هیات‌های مذهبی و راه‌اندازی دستجات و تکایا برگزار می‌شود.
استان آذربایجان‌شرقی با مرکزیت شهر تبریز از جمله شهرهایی است که در ایام ماه محرم، سرتاسر وجودش را غم و حزن فرا گرفته و تمام گوشه و کنارش حال و هوای غم گرفته ومردمان این شهر با عزاداری و توجه ویژه به ماهیت محرم عشق و ارادت خود را نثار کسی می‌کنند که حدود هزار و 300 سال پیش در چنین روزهایی راه و رسم آزادگی و آزادمردی را به بشریت آموخت.
تبریز به دلیل کثرت آئین و مراسم‌های مذهبی و عشق و ارادت به حضرت اباعبدالله الحسین(ع) به عنوان شهر “ام الهیات” شناخته می‌شود.
در این استان از دهه آخر ماه ذالحجه (بعد از عید قربان) بیرق‌های سرخ، سیاه و سبز تمام فضای شهر را تسخیر کرده و از دور خودنمایی می‌کنند. سردرب‌ها، امام‌زاده‌ها، تکایا، مساجد و حتی منازل خاص به این بیرق‌ها خوش‌آمد گویی می‌کنند.
آذربایجان‌شرقی که بزرگترین و پرجمعیت‌ترین استان شمال‌غرب کشور محسوب می‌شود از سمت شمال به جمهوری‌آذربایجان و جمهوری ارمنستان، از سمت غرب و جنوب‌غرب به استان آذربایجان‌غربی، از سمت شرق به استان اردبیل و از سمت جنوب به استان زنجان محدود می‌شود.
ناگفته نماند تمام استان‌های همجوار آذربایجان‌شرقی مهد عشق و ارادت به حسین بن‌علی(ع) بوده و پرداختن به آن مجالی دیگر می‌خواهد.
این استان با مساحتی بالغ بر45.491 کیلومتر مربع یازدهمین استان بزرگ کشور به لحاظ مساحت می‌باشد و با 19 شهرستان جمعیتی بالغ بر 3.724.620 نفر دارد.
از این جهت سخن گفتن در خصوص آئینهای سنتی این استان کار آسانی نیست.
در استان آذربایجان‌شرقی فرقی نمیکند ترک باشی یا فارس، عرب باشی یا عجم، محرم که شروع شود دلت خواه ناخواه تو را به گوشه‌ای خواهد کشاند تا فارغ از هر دغدغه‌ای در قالب هیات‌های عزاداری به ابراز عشق و ارادت به سالار شهیدان بپردازید.
از مهمترین آئینهای عزاداری در استان آذربایجان‌شرقی می‌توان به:
1) دسته‌های شاه حسین گویان (شاه حسین، وای حسین)
2) علم بندی
3) مراسم “حجله قاسم(ع)”
4) مراسم “شمع پای لاماخ” (توزیع شمع)
5) مراسم “خیمه سوزانی”
6) مراسم “اللهم لبیک”
7) مراسم “گرداندن اسب ذوالجناح”
8) مراسم “شبیه خوانی”
) مراسم “احسان و نذری” و… اشاره کرد.
درادامه مروری هر چند کوتاه به این آئین‌‌ها خواهیم داشت:
دسته‌های عزاداری شاه حسین گویان
دسته های شاخسی واخسی
این مراسم پیش‌درآمد تشکیل هیات‌های عزادار محرم در آذربایجان‌شرقی است که مرکب از جوانان و ریش‌سفیدان این استان می‌باشد که به طور جداگانه ساعاتی قبل از غروب آفتاب در نزدیکی مسجد یا تکیه جمع می‌شوند.
در این مراسم عزاداری، عاشقان حسین(ع) ابتدا در دو ردیف مجزا قرار گرفته و با دست راست چوبدستی را که نمادی از شمشیر است در دست گرفته و با دست چپ حلقه در کمر نفر بعدی می‌زنند و سپس نوحه مخصوص خوانده وبا حرکات ریتمیک پاها و دست‌ها،نوحه‌خوانی می‌کنند.
در این آئین معمولا اولین بار سردسته چندین بار با صدای بلند یا حسین را می‌گوید تا به اصلاح دم گرفته شود.
از نمونه اشعار این مراسم می‌توان به این اشعار اشاره کرد:
یا حسین وای حسین
یا حسین شاه حسین
و…
این ترکیب تا شب‌های اول محرم به این شکل صورت می‌گیرد و از شب‌های پنجم به بعد دسته‌گردانی به صورت گردشی در محلات شروع می شود.
زمان شروع هیات‌ها زمانی است که چندین هیات به هم برخورد می‌نمایند و با فریادهای بلند “یا حسین”،” وای حسین”، “حیدر-صفدر”، “حسینم وای حسینم وای” شنیده می‌شود.
البته امروزه برای تهیج بیشتر گروه‌های شاه حسین گویان از ادوات موسیقی نظیر طبل و سنج نیز استفاده می شود.
این مراسم از آنجایی مهم جلوه می‌کند که در هیچ کجا دنیا به غیر از استان‌های آذری‌نشین کشور از جمله آذربایجان‌شرقی برگزار نمی‌شود.
از مهمترین اشعاری که در این آئین به گوش می‌رسد: صدای دلنشین مردمانی است که یک صدا فریاد می‌زنند:
“حسین یئرلر آغلار گویلر آغلار
رسول مصطفی پیغمبر آغلار
الم آغلار، شر آغلار، لشکر آغلار
سوآغلار، قاتل آغلار خنجر آغلار
معنی:
به حال حسین زمین‌ها و آسمان‌ها گریه می‌کند
رسول مصطفی حضرت پیغمبر گریه می‌کند
علم و شیر و لشکر گریه می‌کند
آب و قاتل و خنجر گریه می‌کند.”
علم‌بندی
آئین سنتی علم‌بندی به صورت کاملا سنتی در استان آذربایجان شرقی در سومین روز محرم و در شهر مراغه واقع در محله دروازه مراغه برپا می‌شود که هر سال بازدیدکنندگان مخصوص خود را دارد.
علم مراغه تقریبا 50 متر است که توسط سرپرست هیات‌های مراغه با انواع پارچه‌ها و روسری‌ها نصب می‌گردد.
بعد از نصب پارچه‌ها و استحکام بخشی علم توسط سپرها، چند نفر از بالا بر استفاده کرده و مابقی دستمال‌ها را بر روی آن نصب می‌کنند، در حین نصب علم‌ها هزاران راس گوسفند زیر پای علم قربانی می‌شود و هرکس نذری داشته باشد در این روز و در بین اهالی حاضر پخش می‌کند.
فرق نمیکند چه چیزی نذر کرده باشند، هر چه که است نذر امام حسین(ع) است، از چای و خرما گرفته تا نان و پنیر.
این رسم از آئینهای کهن شهرستان مراغه است و تقریبا این علم تا اربعین حسینی به همان صورت باقیمانده و 28 ماه صفر با سینه‌زنی و نوحه‌خوانی هیات‌ها واچیده می‌شود.
مراسم حجله حضرت قاسم(ع)
این مراسم در روستای نرج‌آباد شهرستان مراغه برگزار می‌شود. در شب پنجم ماه محرم به کمک اهالی روستا، حجله‌ای از پارچه‌های رنگین و گل و شیرینی آراسته می‌شود و در خانه فردی که هر ساله میزبان حجله قاسم(ع) است گذاشته می‌شود و اهالی محل هر کدام با خلعت و کادویی که برای تزیین حجله می‌آوردند، جمع می‌شوند.
این حجله در آن شب با حضور حاضران سینه‌زن و زنجیرزنان آماده می‌گردد و بعد از آن شب برای گردش درمحلات تا شب عاشورا می‌گردانند.
مراسم “شمع پای لاماخ” (توزیع شمع)
این مراسم در غروب روز نهم محرم (تاسوعا) در اکثر نقاط آذربایجان‌شرقی برگزار می‌شود.
براساس آئین عزاداری هر کسی که در طول سال برای گشودن بخت و گرفتن حاجت نذر کرده است در چنین شبی به درب 41 مسجد می‌رود و در هر کدام یک شمع روشن می‌کند.
معمولا صاحبان هیات‌ها از قبل جایگاهی را به این منظور مشخص می‌کنند که محل افروختن شمع است. در این آئین رسم است که حاجت‌مندان با پای برهنه این رسم را انجام می‌دهند.
معمولا جایگاهی که محل افروختن شمع است بعد از نماز مغرب و عشا محل سینه‌زدن هیات است و شاید این کار به دلیل روشنایی باشد که در گرو شمع بوده است، چرا که در سابق روشنایی هیات‌ها به این طریق تامین می‌شده است.
مراسم خیمه سوزانی
این رسم در اکثر نقاط آذربایجان‌شرقی و در ظهر روز عاشورا قبل از نماز ظهر و عصر برگزار می‌شود.
این آئین برگرفته از آتش زدن خیمه‌های امام حسین(ع) در روز عاشورا است.
بعد از اجرای این آئین حاضرین با صدای بلند و گریه فریاد می‌زنند: “قتیل کسیلد‌ی” (مقتول بریده شد).
اکثرا در نقاطی که شبیه‌خوانی برگزار می‌شود، مراسم سوزاندن خیمه با تعزیه این مراسم توام می‌گردد و برای تهیج بیشتر مردم و حاضرین تعدادی شبیه‌خوان کودک را در صحنه نمایش در حال فرار و شیون قرار می‌دهند تا تاثیر آن ملموس‌تر گردد.
مراسم اللهم لبیک
این مراسم نیز یکی از آئینهای بی‌نظیر در شهر مراغه یکی از شهرهای بزرگ استان آذربایجان شرقی می‌باشد.
موعد این آئین صبح روز عاشورا است، براساس این رسم دسته‌های سینه‌زن و عزاداران قبل از طلوع آفتاب دسته دسته در حالی که کفن بر تن یا حواله‌ای به نشانه احرام بر بدن پوشیده‌اند به حسینیه حاج غفار مراغه می‌رسند.
بعد از ادای نماز صبحگاه عاشورا در صورتیکه صورت‌ها را گل و خاکستر مالیده‌اند با پای برهنه دو ردیف تشکیل می‌دهند.
سردسته این هیات ابتدا با لعنت گفتن بر ظالمان و آل یزیدیان و «بیش‌باد گفتن» حاضرین را آماده می‌کند و سپس کم‌کم ورد و دعای مخصوص را می‌خواند با این مضمون “الله، الله-حسین واویلا” کم‌کم که شور و شوق مردم را مجذوب کرد مردم با هیجان به حالت هروله مانند حرکت در صفا و مروه به جوشش آمده و در حالی که با هر ورد گفتن به سر می‌کوبند در فواصل معین ورد “اللهم لبیک یا حسین” را نیز می‌خوانند یعنی ای حسین ما برای بیعت آمده‌ایم.
این مردم با گردش نقاط مختلف شهر تا حوالی ظهر ادامه می‌یابد و در مسیر نیز قربانی‌های زیادی ذبح می‌شود که همه آنها به آشپزخانه حضرتش برای اطعام عزاداران اهدا می‌شود.
گرداندن اسب ذوالجناح
بازگشت اسب بی سرنشین در دشت کربلا یکی از غم‌انگیزترین صحنه‌هایی عاشورا است که به صورت نمادین در شهرهای مختلف آذربایجان شرقی بازآفرینی می‌شود.
برای این منظور اسب سفید رنگی که مجهز به پارچه‌های سبز و سفید است در حالیکه آغشته به خون کرده‌اند به آن تیرو پیکان‌های چوبی نیز متصل می‌نمایند و بعضا کبوترهای خونین‌بال را هم سوار بر اسب کرده و در بین دسته‌ی عزاداران می‌گردانند.
مردان و زنان به احترام ذوالجناح دور این اسب جمع شده و پارچه‌های سبز رنگی که به آن وصل کرده بودند را به عنوان تبرک به خانه می‌برند.
شبیه‌خوانی
شبیه‌خوانی یا تعزیه‌خوانی مجموعه‌ای از نمایش‌های نمادین و یادآوری‌کننده وقایع کربلاست که در طول دهه محرم و ماه محرم و صفر در اغلب نقاط استان آذربایجان‌شرقی برگزار می‌شود.
معمولا در هر روز از دهه اول محرم به یکی از نمایش‌های (ورود حضرت ابالفضل(ع) به کنار رود فرات تا شهادت وی، شهادت حضرت علی‌اکبر(ع) توبه حر، شهادت حضرت علی‌اصغر(ع)، شهادت امام حسین(ع) و…) اجرا می‌شود.
احسان و نذورات ماه محرم
همانند سایر نقاط ایران مردم آذربایجان‌شرقی نیز با فرا رسیدن ماه محرم اقدام به احسان نذورات می‌کنند.
مردم آذربایجان‌شرقی عقیده ویژه‌ای به اطعام از سفر اباعبدالله الحسین دارند و معمولا از غذای پخته شده نذری برای تبرک و شفای بیماران به تبرک استفاده می‌کنند.
مساجد عمدتا در دهه اول به طبخ غذاهای نذری نظیر آبگوشت و پلو یا مرغ مبادرت می‌ورزند، بعضی از خانه‌ها نیز بنا به یک سنت دیرینه و عمدتا موروثی روزهای خاص احسان می‌دهند.
پخش شربت، شیرینی، انواع نان‌ها و شیر گرم،چای و به تازگی انواع ساندویج نیز در زمره نذورات است.
قربانی کردن گوسفند نیز زیر پای علم‌ها و هیات‌ها نیز از دیرباز ریشه در فرهنگ آذربایجان‌شرقی دارد.
بعضی از خانه‌ها هیات‌های خود را برای صرف صبحانه‌ای مفصل مرکب از سرشیر، ماست،کره، شیر و انواع مرباها و نان‌های روغنی و مغزدار دعوت می‌نمایند بعضی‌ها هم برای ناهار تدارک دارند.
همچنین در این دو ماه بساط سفره‌های نذری حضرت عباس (ع) و فاطمه زهرا (س) و سایر ائمه توسط حاجت‌مندان که حاجت روا شده‌ند متداول است.
یکی از نذورات این ماه گدایی روز عاشورا است و کسی که روی پوشیده است با روی سیاه همانند سائلین از مردم سائلی می‌کند، نشانه مشخصه این نذر جمع کنی پای برهنه بودن فرد است اگر حاجت‌روا باشد سال آینده همان مقدار پول جمع شده را احسان می‌کند.
مراسم عزاداری مخصوص بازار تبریز
از دیگر مراسمات مهم عزاداری مردم استان آذربایجان‌شرقی عزداری هیئت بازاریان تبریز می باشد که با حضور دسته‌های مختلف عزاداری برگزار می شود.
بازار مسقف تبریز از دیرباز کانون و میعادگاه عزاداری اصیل و سنتی مردم این شهر در ایام سوگواری حضرت اباعبدالله الحسین(ع) بوده است که با وجود گذشت سال ها از این موضوع، هنوز با رغبت و استقبال بی نظیر مردم روبروست.
آئینهای سوگواری محرم در بازار تبریز به مدت پنج روز از هشتم تا 12 محرم و براساس قرعه کشی نیروی انتظامی براساس نام محلات موجود در این شهر انجام می شود.
در حال حاضر حدود 35 محله در تبریز وجود دارد که عزاداران حسینی این محلات در قالب دسته های سینه زنی با دو عنوان و شیوه عرب و عجم و زنجیرزنی با بیرق‌ها و علم‌های مخصوص به خود که هر کدام دارای نقوش و شکل‌های خاصی است در بازار حضور می یابند.
سرخاب، دوچی(شتربان)، خیاوان (خیابان)، نوبار(نوبر)، ورجی باشی، سیلاب، اهراب، قره‌آغاج، لیلاوا و باغمیشه از جمله محلاتی هستند که از دیرباز دسته‌های مختلف حسینی آنها در بازار با شور و شکوه خاصی همراه بوده و اغلب مردم برای مشاهده عزاداری‌های این محلات تا ساعت‌ها منتظر آنها می‌مانند.
روزهای تاسوعا و عاشورا عزاداری در بازار تبریز به قدری با شکوه و با عظمت برگزار می‌شود که کمتر کسی را در این شهر می‌توان یافت که بعد از ظهر این روزهای خاص در بازار حضور نیابد.
شلوغی بازار مسقف و تاریخی تبریز در این روزها به قدری است که بارها و بارها برخی از دسته‌های سیاه پوش حسینی از هم جدا شده و فشار جمعیت مانع از ادامه عزاداری‌ها می‌شود.
شیوه عزاداری در بازار تبریز با گذشت زمان‌های بسیار همچنان شکل سنتی خود را حفظ کرده است که همین امر یکی از دلایل بسیار مهم رغبت مردم به حضور در این مکان است.
.
در طول برگزاری پنج روزه آیین‌های سوگواری در بازار تبریز، اکثریت مغازه‌های واقع شده در مسیر به روی عزاداران حسینی باز بوده و در آنها با چای، نان و پنیر و ساندویچ از مردم پذیرایی می‌شود.
عزاداری‌های بازار تبریز در برخی از روزها از جمله تاسوعا و عاشورا تا پاسی از شب ادامه می‌یابد که حضور اقشار مختلف از کودکان خردسال گرفته تا پیرمردان بسیار جالب و قابل توجه است.
حضور محلات مختلف در این مکان به نوعی جنب و جوش خاصی را در میان هیات‌های عزاداری هر محله به وجود می‌آورد به گونه‌ای که جوانان هر محله از ساعات بعد از ظهر خود را آماده حضور در بازار می‌کنند.
عزاداران حسینی از در صندوقچی بازار وارد بازار شده، با گذر از قسمت‌های مختلف بازار از جمله بازار صادقیه، بازار مسگر‌ها، بازار دلالان، بازار کلاه‌فروشان و بازار قندفروشان، وارد تیمچه مظفریه شده، در این تیمچه به عزاداری خود پایان می‌دهند.
مردم استان آذربایجان‌شرقی همانند سایر استان‌های ایران اسلامی در حالی به عزاداری و بزرگداشت دهه اول محرم‌الحرام می‌پردازند که عشق و ارادت آنها از روی اخلاص بوده و با علم بر اینکه همین مراسمات اسلام را پایدار کرده است ادامه پیدا می‌کند.
علم دستمالی متعلق به روستای اسفنجان اسکو، توغ عزاداری روستای خشکناب هریس، توغ عزاداری روستای تازه کند هریس، علم عزاداری روستای لیوارجان جلفا و دو علم موسوم به حضرت عباس روستاهای زاویه و سیه سران شهرستان جلفا تعدادی از توغ وعلم های این موزه را تشکیل می دهند.
علامت عزاداری(بایراق) روستای آرباطان هریس، علامت عزاداری موسوم به حجله قاسم هشترود، علامت عزاداری مراغه و توغ شهر بخشایش شهرستان هریس دیگر توغ وعلم های نگهداری شده در موزه محرم هستند.
علم های این منطقه با پارچه های رنگی کلاغه ای، شال و روسری آذین بندی شده و از دیرباز در تزئین این علم های عزاداری کمتر از پارچه های مشکی استفاده می شده است.
رییس شورای ثبت آثار تاریخی و فرهنگی آذربایجان شرقی در فهرست آثار ملی اظهار داشت: این پارچه ها معمولا به صورت نذورات مردمی بوده که به روی علم ها بسته می شد و در صورت زیاد بودن پارچه ها، هیئت امنای آن محله یا مسجد پارچه ها را گشوده و برای انجام مراسم مذهبی تکیه یا مسجد به فروش می رساندند.
زمان آذین بندی علم ها در نقاط مختلف آذربایجان شرقی متفاوت است اما معمولا این مراسم از پنجم ماه محرم یا شب تاسوعا انجام می شود و علم واچینی نیز بعد از 28 ماه صفر صورت می گیرد.
علم های بنامی در شهرستانهای مراغه، عجب شیر، بناب، هریس، جلفا، اسکو و آذرشهر وجود دارد که هر ساله در ماه محرم به ویژه روز عاشورا مقابل هیئت های مذهبی گردانیده می شوند.
علاوه بر شهرستان ها، 13 محله قدیمی تبریز علم های معروفی دارند که هیئت های مذهبی و علم ها به نام همان محله نامگذاری شده اند که یکی از معروفترین علم های استان علم محله امیرخیزی تبریز است.
نخستین علم ها از چوب درخت سرو که نماد استقامت و پایداری است ساخته شده بودند و با توجه به اینکه علم را نمادی از حضرت ابولفضل(ع) می دانند اغلب آنها به این نام منسوب هستند.
توغ نیز از زمان سلجوقیان در جنگ ها به دست فرماندهان حمل می شده که از زمان صفویه با رسمی شدن مذهب تشیع در ایران، به عنوان یک نماد وارد مراسم عزاداری محرم شد.
توغ واژه ای ترکی و به معنای بیرق است که از یک تیغه به نام سرتوغ و زبانه فولادی بلندی تشکیل شده که روی صندوقچه فلزی کوچک ضریح مانندی بر پایه چوب یا فلز به شکل چلیپا استوار می شود.
توغ دارای تیغه گلابی شکل یا سرو مانندی است که روی آن آیات قرآنی و جملات دعایی به خصوص آیه انا فتحنا حکاکی شده و در مراسم توغ گردانی مانند محله پاسکوویچ آذرشهر در صبحگاه تاسوعا گرداندی می شود.
