مقدمه
همواره شناختن فضاهایی که منشأ رخدادهای کوچک و بزرگ است به نسبت میزان اهمیت و تأثیر گذاری آن بعضا می تواند یکی از پایه های تحول فکری و اجتماعی در جوامع باشد. کمااینکه بسیاری از مکانهایی را که در تاریخ ذکر شده و در آن اتفاق های بسیاری افتاده است در واقع زمینه ساز رخدادهایی در آینده خواهد بود. شناسایی مکان های اثر گذار و مهم است مانند نقشه راهی عمل کند که برخی از راهکارهای لازم را در راستای آمادگی برای مواجهه به حوادث آینده در اختیار قرار دهد. در این مقاله به ذکرمکان های مرتبط با ظهور و بیان رخدادهای این مکان ها و برنامه ریزی های امام عصر(عج) و یاران ایشان است مورد بررسی قرار می می گیرد. و درآخر اثرگذارترین فضاها بیشتر مورد توجه قرار گرفته و تا شاید فکر مخاطبان به این فضاها معطوف داده شود. و براساس این نقشه و شناختن مکان هایی که هم اکنون هم در روی کره زمین وجود دارد، اشتیاق حرکت به سمت ظهور را پیدا کنند.
مکان های مرتبط با امر ظهور
در ذیل سعی شده است که نام مکانهایی حتی المقدور از طریق این پژوهش شناسایی شد به صورت دائرة المعارفی آورده شود و توضیحات مربوط به هر کدام با اثربخشی آن در زمان ظهور ارائه گردد:
انطاکیه
شهری در روم باستان بوده که به دست یونانیان در سال 300 پیش از میلاد مسیح علیه السّلام بنا شده و هم اکنون جزو قلمرو کشور ترکیه است. این شهر، در روزگار قدیم از جهت ثروت، علم و تجارت، یکی از سه شهر بزرگ کشور روم محسوب می شد. که دارای موقعیتی سرسبز، نهرهای آب خوش گوار و مرکز تجارت آسیای غربی و نزد یونانیان به انطاکیه زیبا و ملکه شرق مشهور بود. نصارا از شهر انطاکیه با وصف شهر خدا، شهر شاهی و مادر شهرها یاد می کردند؛ زیرا نخستین شهری بود که اهل آن همگی به حضرت مسیح علیه السّلام و به دین نصارا گرویدند. پولس و برنابا آن جا به تبلیغ اشتغال داشتند. شهر انطاکیه پیش از اسلام، محل درگیری بین قوم ها و پیروان ادیان یهود، نصارا و بت پرستان بوده است. این شهر، افزون بر آن که در پاره ای از آیات مورد اشاره قرار گرفته، در برخی روایات- به ویژه در روایات مهدویت- بدان توجه شده است. شاید ذکر «انطاکیه» در روایات مهدویت، وجود رابطه تنگاتنگ بین حضرت مهدی علیه السّلام و مسیح علیه السّلام است. پیامبر گرامی اسلام (ص)فرمود:: «حضرت مهدی(عج) تابوت سکینه را که در آن تورات حضرت موسی و انجیل حضرت عیسی که به آنها در میان پیروانشان حکم می کردند از غار انطاکیه بیرون می آورد» نشان از این دارد که تورات و انجیل اصلی به عنوان یک منبع اصیل محاجه با یهودیان و مسیحیان توسط حضرت مهدی(عج) برای اتمام حجت با اصحاب این ادیان استفاده می شود و مکانش هم معلوم است. و همانگونه که ذکر شده سرآغاز ارتباط بین حضرت مهدی(عج) و حضرت عیسی(ع) از این فضا می باشد. با توجه به اینکه تورات و انجیل اصلی نمایان می شود. و تمامی مسیحیان مؤمن که منتظر ظهور منجی بوده اند با توجه به وجود انجیل و تورات اصلی راه حقیقت را بازمی یابند و به تبعیت از حضرت عیسی(ع) به سوی حضرت مهدی(عج) گرایش می یابند.
بیت الحمد
خانه ای که از هنگام ولادت حضرت مهدی علیه السّلام چراغی در آن روشن شده «بیت» در لغت به معنای خانه و «حمد» به معنای ستایش و ثنا است. این واژه در بعضی از روایات، به کاررفته و به عنوان جایگاهی مربوط به حضرت مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف معرفی شده است. مفضل گوید: شنیدم امام صادق علیه السّلام فرمود:همانا برای صاحب این امر، خانه ای است که بدان بیت الحمد می گویند. إِنَّ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ بَیتاً یقَالُ لَهُ بَیتُ الْحَمْدِ فِیهِ سِرَاجٌ یزْهَرُ مُنْذُ یوْمَ وُلِدَ إِلَی یوْمٍ یقُومُ بِالسَّیفِ لَا یطْفَأُ. در آن، چراغی هست که از هنگام ولادت روشنی می بخشد و تا روزی که با شمشیر قیام می کند، خاموش نخواهد شد.ممکن است خانه ای که در بالا ذکر گردیده در فضای مادی باشد و ممکن است در فضای عوالم و خارج از فضای مادی؛ اما در هر حال هر چه که هست روشنی بخشی خود را در طول زمان بعد از تولد آن حضرت دارد و همانطور که در روایت آورده شده هرگز خاموش نمی شود تازمان قیام حضرتش. با بررسی کتب روایی توضیح بیشتری درباره این مکان داده نشده است.
بیت المقدس
شهر «البیت المقدّس» یا «بیت المقدس» یا «قدس» در غرب آسیا و شمال خاورمیانه، در فلسطین واقع شده و نخستین قبله مسلمانان است.قداست این شهر بسیار است. آن را پیامبران بنا کرده اند، داود علیه السّلام و سلیمان علیه السّلام در این شهر حشمت داشتند. خداوند سبحانه و تعالی در همین شهر، زکریا علیه السّلام را به یحیی علیه السّلام بشارت داد. جبال و طیر را در بیت المقدس برای داوود علیه السّلام مسخر ساخت. هاجر از کوثا به بیت المقدس هجرت کرد. موسی علیه السّلام این جا به نور رب العزة نگریست و همین جا با خداوند سخن گفت. مریم عذرا در بیت المقدس وفات یافت عیسی بن مریم در همین جا به دنیا آمد و عروج کرد. حضرت محمد( ص)مدت ها رو به بیت المقدس نماز می گزارد و أسرای آن حضرت به این جا و معراج آن حضرت، از همین جا بود. بالاخره در اینجا حضرت مسیح نازل شده و در نماز به حضرت مهدی علیه السّلام اقتدا خواهد کرد. امام علی علیه السّلام از «بیت المقدس» در آستانه ظهور به عنوان بهترین جاها یاد کرده، فرمود: بهترین جاها در آن روز، بیت المقدس باشد و بر مردم زمانی درآید که هر کدامشان آرزو کنند از ساکنان آن جا باشند.
با توجه به توصیفی که از اهمیت و جایگاه مکان بیت المقدس ارائه شده است می توان تجزیه و تحلیل متفاوتی را از رخدادهای چند ساله اخیر در کشور فلسطین و به طور مشخص خرابی ها و مفسده هایی که اسرائیلیان در این مکان به بار می آورند داشت. کما اینکه در روایات به فتنه هایی که در آخرالزمان و زمان ظهور رخ خواهد داد اشاراتی شده است و فتنه هایی که هم اکنون با جنگ افروزی و کمک حکام به ظاهر مسلمان در کشورهای خاورمیانه به دشمنان اسلام برای رسیدن به اهدافشان، می تواند نشانگر این باشد که به نوعی فضای آخرالزمانی و ظهور به نفع شیطان مصادره شده و حکومت شیطان حاکم است. البته اگر از دیدگاه بوته آزمایش و رحمت الهی به این موضوع توجه شود، این فتنه ها برای رشد مومنان و پاک طینتان رخ می دهد تا قوای لازم را برای ورود به صحنه های سخت تر به آنها عطا شود. «یکون فی أمّتی أربع فتن: فالأولی یصیبهم فیها بلاء حتّی یقول المومن: هذه مهلکتی. و الثّانیة حتّی یقول المؤمن: هذه مهلکتی. و الثّالثة کلّما قیل انقطعت تمادت الفتنة. و الرّابعة تصیبهم اذا کانت الامّة مع هذا مرّة و مع هذا مرّة بلا امام و لا جامع».«در میان امّت من چهار فتنه برپا شود: در فتنه اوّلی آنقدر بلاها کمرشکن باشد که شخص مؤمن گوید: این فتنه مرا هلاک می سازد، در فتنه دوّم شخص باایمان گوید: این فتنه حتما مرا نابود سازد، در فتنه سوّمی هر وقت خیال کنند که تمام شده باز می بینند که ادامه می یابد، و فتنه چهارمی هنگامی روی دهد که امّت یک روز با این و یک روز با آن می باشد و هیچ رهبر و نقطه مشترکی نداشته باشند». که در روایتی حضرت علی علیه السلام بعد از اینکه اشارات مفصلی به فتنه های آخر الزمان و قبل از ظهور دارند می فرمایند: در این وقت سرعت و شتاب کنید سرعت و شتاب کنید و بهترین جاها در آن روز بیت المقدس باشد و بر مردم زمانی درآید که هر کدامشان آرزو کنند که از ساکنان آنجا باشند. این نکته جالب توجه است که مکانی که امروز در چنگال یهود صهیونیسم اسیر است زمانی از امن ترین و یا مقدس ترین جاهای روی کره زمین خواهد بود که سکونت در آن آرزوی هر شخصی خواهد بود. اگر بگوییم که شیطان اثرات آخرالزمانی و زمان ظهور این فضا را فهمیده است و قصد دارد که در مسیر تحقق وعده های الهی که با پیش نیازهایی همراه است، موانع متعدد را ایجاد کند. و دست شیطان در به وجود آوردن این موانع در زمان ما قطعا یهود صهیونیسم و رژیم اشغالگری است که سالهاست فضای بیت المقدس را به بهانه اینکه سرزمین فلسطین متعلق به یهود است اشغال کرده است.
خروج یمانی از یمن
اکنون با وقایعی که در کشور یمن در حال رخ دادن است و مقاومت و ایستادگی مردمان مظلوم با وجود دادن شهید و مجروح بسیار این امر را ملموس می کند که خروج مردی شجاع از اهل یمن از نشانه های حتمی ظهور حضرت مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف، خروج سرداری از اهل یمن است که مردم را به حق و عدل دعوت می کند. در مصادر شیعه، روایات فراوانی در این زمینه وجود دارد؛ امام باقر علیه السّلام فرمود:خروج سفیانی و یمانی و خراسانی در یک سال و یک ماه ویک روز واقع خواهد شد؛ با نظام و ترتیبی همچون نظام یک رشته که به بند کشیده شده است. هریک، از پی دیگری [می آید] و جنگ قدرت و هیبت از هرسو فراگیر می شود. وای بر کسی که با آنان دشمنی و ستیز کند! میان پرچم ها راهنماتر از پرچم یمانی نباشد که آن، پرچم هدایت است؛ زیرا به صاحب شما دعوت می کند. هنگامی که یمانی خروج کند، خریدوفروش سلاح برای مردم و هرمسلمانی ممنوع است. چون یمانی خروج کرد، به سوی او بشتاب که همانا پرچم او پرچم هدایت است.هیچ مسلمانی را روا نباشد که با آن پرچم مقابله کند. هرکس چنین کند، از اهل آتش است؛ زیرا او به سوی حق و راه مستقیم فرا می خواند.
خسف به بیداء
واژه خسف به معنای فرورفتن و پنهان شدن است و «بیداء» نام سرزمینی بین مکه و مدینه است. منظور از خسف به بیداء آن است که سفیانی با لشکری عظیم به قصد جنگ با حضرت مهدی علیه السّلام عازم مکه می شود؛ اما بین مکه و مدینه- در محلی که به سرزمین «بیداء» معروف است- به گونه ای معجزه آسا، به امر خداوند، در زمین فرومی روند.این حادثه در روایات بسیاری از عامّه و خاصّه یکی از نشانه های ظهور معرفی شده و در شماری از آن ها بر حتمی بودن آن تأکید شده است. امام باقر علیه السّلام فرمود: فرمانده سپاه سفیانی در صحرا فرود می آید. آوازدهنده ای از آسمان ندا می کند: «ای دشت! آن قوم را نابود ساز»؛ پس آن نیز ایشان را به درون خود می برد و هیچ یک از آنان نجات نمی یابد، مگر سه نفر...با توجه به رخدادی که در حادثه خسف بیداء صورت می گیرد، امداد غیبی را می توان نتیجه گرفته و در طول سالهای بعد از ظهور اسلام و در قرن ما و ظهور انقلاب اسلامی با چشم خود شاهد امدادهای غیبی بوده ایم. همچون طوفان شن در صحرای طبس که باعث نابودی نقشه آمریکا برای تسلط دوباره بر این کشور شد و نیز امدادهای غیبی متعدد که در خاطرات رزمندگان و شهدا بسیار مشاهده شده است.
ذی طوی
از منزل های امام مهدی علیه السّلام در عصر غیبت
طوی در لغت، به معنای پیچیدن و در نوردیدن است و برخی مشتقات آن (مانند طایه) به سرزمین هموار و صخره های بزرگ در ریگزارهای پهناور گفته می شود. ذی طوی در یک فرسخی مکه، و داخل حرم قرار داشته و از آن جا خانه های مکه دیده می شد؛ اما امروز به دلیل گسترش این شهر مقدس، به طور معمول چنین وضعیتی وجود ندارد.در برخی روایات، آن را جایگاه حضرت مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف در دوران غیبت دانسته اند. عیاشی به سند خود از عبد الاعلی حلبی آورده است: حضرت ابو جعفر امام باقر علیه السّلام فرمود:به ناچار صاحب این امر را در یکی از این دره ها غیبتی خواهد بود [و] با دست خود به سوی ذی طوی اشاره فرمود. امام باقر علیه السّلام می فرماید:قائم عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف آن روز [ظهور] را در ذی طوی در حال انتظار با 313 نفر به شمار اهل بدر، به سر می برد، تا پشتش را به حجر الاسود تکیه داده، پرچم برافراشته را به اهتزاز درآورد. و امام صادق علیه السّلام نیز در این رابطه می فرماید:گویی قائم علیه السّلام را با چشم خود می بینم که با پاهای برهنه در «ذی طوی» سر پا ایستاده؛ همانند حضرت موسی علیه السّلام نگران و منتظر است که به مقام [ابراهیم ] بیاید و دعوت خود را اعلام نماید. معنای منتظَر بودن امام مهدی(عج) در این روایت به شدت موج می زند که این یادگار و باقیمانده خداوند و حجت الهی برروی کره زمین تا چه میزان اشتیاق و اضطرار دارد تا شیعیان زمینه های ظهورایشان را با عنایت و لطف الهی فراهم نمایند.
پرچم های سیاه از سمت خراسان
در روایات مربوط به حضرت مهدی (عج) و ظهور ایشان سخن از «پرچم های سیاه از خراسان» به میان آمده است. مضمون این روایات، آن است که پیش از ظهور امام مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف در منطقه خراسان (خراسان قدیم، شامل قسمت های زیادی از ایران، افغانستان، ترکمنستان، تاجیکستان و ازبکستان) انقلابی برپا می شود و مردم، در حالی که پرچم های سیاه را به اهتزاز در آورده اند، به حرکت درمی آیند.
پدیدار شدن این نشانه در آستانه ظهور و اندکی پیش از آن خواهد بود؛ به گونه ای که حضرت مهدی علیه السّلام آنان را به سوی خویش فرامی خواند. امام باقر علیه السّلام می فرماید: پرچم های سیاهی از خراسان بیرون می آید و به جانب کوفه به حرکت درمی آید. چون مهدی علیه السّلام ظاهر شود، اینان کسی را برای بیعت نزد آن حضرت می فرستند. سخنان دیگری نیز وجود دارد که نشان می دهد خروج پرچم های سیاه از خراسان، قیامی است که در آینده و در آستانه ظهور برپا می شود. در حقیقت، برخی یاران حضرت مهدی (عج)همراه آن پرچم های سیاه خواهند بود. رسول خدا (ص)فرموده است: هنگامی که پرچم های سیاه را دیدید که از خراسان می آیند، به سوی آن بشتابید؛ اگرچه با سر خوردن بر روی برف ها باشد. به درستی که در آن، خلیفه مهدی است.
حجر الاسود
از بخش های مهم مسجد الحرام و کعبه، حجر الاسود است که همواره در طول تاریخ- به ویژه در تاریخ صدر اسلام- از ارزش و اعتبار ویژه ای برخوردار بوده است.در برخی روایات از اهمیت و جایگاه آن در عصر ظهور حضرت مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف نیز سخن به میان آمده است. امام باقر علیه السّلام فرمود: به خدا سوگند! گویا می بینم قائم پشت خود را به حجر الاسود تکیه داده، از خداوند سبحانه و تعالی می خواهد به حق خود برسد. آن گاه [قائم ] می فرماید: «ای مردم! هر کس درباره حضرت آدم با من احتجاج کند، بداند من از او به آدم برترم و آن کس که در رابطه با شخصیت نوح با من احتجاج کند، من بر او به نوح مقدم هستم. و هر کس بخواهد درباره با ابراهیم با من مجادله کند، من از او به ابراهیم برتری دارم. .. و اگر کسی بخواهد با شخصیت محمد (ص) با من محاجه کند، به طور مسلم من به حضرت محمد از او اولی هستم و هرکس که بخواهد در قرآن با من مجادله نماید، من از همه اولی به قرآن خداوند هستم. ...»
کعبه و حجرالاسود که هر مسلمانی وقتی وارد آن می شود و از کنار آن می گذرد و یا به حجرالاسود استلام می کند در واقع متبرک به جایگاه فردی می شود که قرار است در آینده در فضای مسجدالحرام به آن تکیه زده و ظهور مبارکش را اعلام نماید. پس چقدر این زیارت بوی مهدویت دارد اگر هر فردی با این تفکر واندیشه حج را به جا آورد.
رکن و مقام
محل بیعت مردم با امام مهدی علیه السّلام در آغاز ظهور و کشته شدن نفس زکیه «رکن» در لغت به معنای جانب و ناحیه قوی یک چیز است و «مقام» به جایگاهی که قدم در آن قرار می گیرد یا جایگاهی که شخص در آنجا می ایستد، گفته می شود. هر یک از چهار زاویه کعبه را یک «رکن» می نامند. هرگاه واژه رکن بدون پسوند به کار رود، مقصود آن رکنی است که حجر الاسود در آن هست و مقصود از مقام نیز در این جا مقام ابراهیم علیه السّلام است. یکی از نقاط مقدس مسجد الحرام مقام ابراهیم علیه السّلام است. این مقام، یکی از شعائر الهی است. و آن جا را بدین دلیل مقام ابراهیم گویند که آن حضرت، وقتی دیوارهای کعبه را بالا می برد، سنگی اختیار کرده بر روی آن می ایستاد، تا به راحتی دیوار را بالا ببرد. همچنین در روایات آمده است: حضرت ابراهیم علیه السّلام، روی این سنگ ایستاده و مردم را به حج فرا می خواند. گفته شده است: در این هنگام، جای پای حضرت در سنگ فرورفت که هم اکنون این اثر به چشم می خورد. اما آنچه در بحث مهدویت مورد نظر بوده و از آن به بزرگی یاد شده، بین رکن و مقام است. شکی نیست که این مکان، دارای ارزشی بسیار والا نزد خداوند سبحانه و تعالی است. ابو حمزه ثمالی می گوید: امام سجّاد علیه السّلام به ما فرمود: «آیا می دانید کدامین قسمت از زمین برترین مکان است»؛ عرض کردیم: خداوند سبحانه و تعالی و پیامبر و فرزند پیامبر بهتر می داند. سپس فرمود:«بهترین مکان ها بین رکن و مقام است.» در روایات مهدویت، وقتی سخن از بین رکن و مقام به میان می آید، مربوط به یکی از موارد ذیل است:
1.محل بیعت با حضرت مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف پیامبر اکرم (ص)فرمود: مهدی امتم میان ایشان [امامان ] محمدی است که زمین را از عدل و داد آکنده سازد؛ همچنان که از ظلم و جور پر شده باشد. به خدا سوگند! من کسانی را که میان رکن و مقام با او بیعت می کنند، می شناسم و اسامی پدران و قبایلشان را نیز می دانم.» در برخی آثار اهل سنّت نیز بین رکن و مقام جایگاه بیعت حضرت مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف با یارانش گفته شده است. امام باقر علیه السّلام پس از بیان پاره ای از نشانه های ظهور، در ادامه فرمود:و جوانی از آل محمد که نامش محمد بن حسن- یا نفس زکیه- است، بین رکن و مقام کشته شود. ...
قیام از ناحیه شرق
هر قیامی در مسیر رسیدن به اهداف نیاز به مقدماتی دارد تا زمینه های لازم برای قیام اصلی فراهم شود. در طول تاریخ انقلاب های متعددی با اهداف وطن پرستی، استقلال طلبی، نژادپرستی و نیز ارزشهای والای دینی و انسانی رخ داده است که با بررسی هر کدام می توان دریافت که این انقلاب ها به وسیله افراد و شخصیت ها و دولت ها زمینه هایی برای رسیدن به قیام و در کسب نتیجه نهایی و مطلوب ایجاد شده است. قطعا قیام حضرت مهدی(عج) به عنوان آخرین و مهترین قیام در طول تاریخ بشر آن هم به دست تنها باقیمانده خداوند نیاز به زمینه های عظیمی دارد که با حکمت الهی ایجاد می شود. یکی از این پیش نیازها براساس آنچه که در روایات ذکر شده قیام از ناحیه شرق است. امام باقر علیه السّلام می فرماید: گویی قومی را می بینم که از شرق در طلب حق قیام کرده اند؛ ولی به آنان نمی دهند و باز مطالبه می کنند؛ اما بدان ها نمی دهند. چون چنین می بینند، شمشیرهای خود را بر دوش می گیرند. آن هنگام، آنچه می خواهند، به آنان می دهند؛ ولی نمی پذیرند، تا این که پیروز می شوند و آن را جز به صاحب الامر علیه السّلام تسلیم نمی کنند. کشتگان آنان شهیدند. اگر من آنان را درک کنم، جانم را برای صاحب الامر می گذارم. در این روایات، به روشنی از برپایی قیام ها و انقلاب هایی در آستانه ظهور حضرت مهدی علیه السّلام خبر داده شده است. افزون بر این ها، روایات فراوان دیگری نیز بر این نکته اتفاق دارند که پیش از ظهور حضرت مهدی علیه السّلام، حکومتی به رهبری یکی از صالحان که گمان می رود از فرزندان پیامبر هم باشد، در ناحیه مشرق تشکیل می شود و زمینه ظهور را مهیا می سازد. این حکومت، تا ظاهر شدن مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف و تسلیم آن به حضرت ایشان، ادامه می یابد. در زمان ما نیز، برخی با استناد به ویژگی هایی که در روایات آمده، انقلاب اسلامی ایران را- که در سال 1357 به رهبری امام خمینی به پیروزی رسید، همان دولتی دانسته اند که زمینه را برای ظهور و قیام مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف آماده می کند و- ان شاء اللّه- تا ظهور آن حضرت ادامه می یابد. البته هیچ یک از آن حرکت ها به اندازه انقلاب اسلامی، زمینه ساز انقلاب مهدی علیه السّلام نبوده اند؛ بلکه اصلا مقایسه آن ها با انقلاب اسلامی باطل است؛ ازاین رو احتمال این که مراد از «دولت زمینه ساز» از جمله انقلاب اسلامی ایران باشد و تا ظهور حضرت مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف تداوم یابد، بسیار است.
در هرحال، با توجه به روایات بسیاری که در این بخش رسیده است، در دوره غیبت و در آستانه ظهور مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف، دولت هایی به حمایت از حق روی کار می آیند و انقلاب هایی به حمایت از آن شکل می گیرند و زمینه را برای ظهور آن حضرت فراهم می سازند و این، از نشانه های ظهور است.
خروج سفیانی از منطقه شام
خروج مردی از نسل ابو سفیان، از نشانه های حتمی قیام حضرت مهدی علیه السّلام پیش از قیام حضرت مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف مردی از نسل ابو سفیان در منطقه شام خروج می کند و با تظاهر به دینداری، گروه فراوانی از مسلمانان را فریب می دهد و بخش گسترده ای از سرزمین های اسلامی (شام، حمص، فلسطین، اردن، قنسرین و منطقه عراق) را به تصرّف خود در می آورد. در کوفه و نجف، به کشتار شیعیان می پردازد و برای کشتن و یافتن آنان جایزه تعیین می کند، مدت حکومت او، نه ماه است.
وی، آن گاه که از ظهور حضرت حجّت علیه السّلام آگاه می شود، با سپاهی بزرگ به جنگ وی می رود. در منطقه «بیداء» (بین مکه و مدینه) با سپاه امام علیه السّلام برخورد می کند و به امر خدا، همه لشکریان وی- جزچند نفر- در زمین فرومی روند و هلاک می شوند. با مقایسه ای که در مقوله خروج سفیانی از شام با رخدادهای سوریه در حال حاضر انجام می شود، مشاهده می گردد که چقدر این توصیف ها از ماجرای خروج سفیانی و فتنه گری های گروه های تکفیری شباهت وجود دارد.
طالقان
در روایات، آن جا که سخن از یاران حضرت مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف هنگام ظهور است، نام منطقه جغرافیایی «طالقان» به چشم می خورد. منظور از طالقان، چه منطقه ای بین مرو و بلخ باشد و یا شهری میان قزوین و ابهر، خاستگاه برخی یاران حضرت مهدی علیه السّلام یاد شده است. در منابع اهل سنّت از حضرت علی علیه السّلام نقل شده است که فرمود: خوش به حال طالقان! خداوند سبحانه و تعالی دارای گنج هایی در آن جا است که نه از طلا است و نه از نقره؛ امّا در آن خطه، مردانی هستند که خدا را آن گونه شناخته اند که شایسته معرفت است، و آنان، یاران مهدی علیه السّلام در آخر الزمان می باشند. همین روایت به گونه ای دیگر در منابع شیعه نیز آمده است. امام صادق علیه السّلام فرمود: گنجی در طالقان هست که از طلا و نقره نیست، و پرچمی است که از روزی که آن را پیچیده اند برافراشته نشده است و مردانی هستند که دل های آن ها مانند پاره های آهن است شکی در ایمان به خدا در آن راه نیافته و در طریق ایمان از سنگ محکم تر است. اگر آنها را وادارند که کوه ها را از جای بکنند، از جای کنده و از میان بر می دارند. لشکر آن ها قصد هیچ شهری نمی کنند جز اینکه آن را خراب می نمایند. اسب های آن ها زین های زرین دارند، و خود آنها برای تبرک بدن خود را بزین اسب امام می سایند، آن ها در جنگ ها امام را در میان گرفته و با جان خود از وی دفاع می کنند، و هرکاری داشته باشد برایش انجام می دهند. … آن ها ادعای شهادت دارند و تمنا می کنند که در راه خداوند کشته گردند. شعار آنان اینست: «ای خون خواهان حسین» از هرجا می گذرند، رعب آنها پیشاپیش آنان به اندازه یک ماه راه در دل های جای می گیرد، و بدین گونه رو به پیش می روند، خداوند هم پیشرو به سوی حق و حقیقت را پیروز می گرداند. برخی، طالقان را منطقه ویژه ای دانسته اند؛ ولی گروهی نیز آن را به منطقه بسیار وسیعی همانند ایران معنا کرده اند. در مقابل آنچه که در زمینه شباهت وقایعی که در زمان خروج سفیانی رخ می دهد، از سوی دیگر ویژگی های مردانی در منطقه طالقان ذکر شده که تقریبا ویژگی های بسیاری از آنان را شهدای زمان ما دارند.
قم
قم یکی از شهرهای مشهور ایران است که در طول تاریخ شیعه، همواره از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. از آن جا که در همان اوایل سلطه عرب ها بر این شهر، دوستان و محبان اهل بیت علیهم السّلام بدان جا مهاجرت کردند، سنگ نخستین
اعتقاد مردمان آن، شیعی نهاده شد. این شهر رفته رفته یکی از پایگاه های شناخته شده ترویج فرهنگ شیعی در تاریخ ثبت شده است. به دنبال آن، با تأسیس حلقه ها و مراکز علمی، این شهر در جایگاه مرکز بسیار مهم نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السّلام ایفای نقش کرده است؛ چنان که امروزه به عنوان پایتخت جهان تشیع، دانش و معارف از آن به تمام جهان نورافشانی می کند که مراجع و دانشمندان بزرگ جهان اسلام، از این جا فیوضات وجودی خویش را به مشتاقان در سراسر گیتی ارائه می دهند. آنچه این شهر را در فرهنگ «مهدویت» از برجستگی خاصی برخوردار کرده، روایاتی است که این شهر و اهالی آن را با موضوعات مربوط به حضرت مهدی علیه السّلام پیوند زده است. در برخی از این روایات، فلسفه نام گذاری این شهر به قم، با نام حضرت مهدی علیه السّلام (قائم به حق) مناسب است و همچنین با قیام و به پا خاستن اهل قم و اطراف آن شهر، در زمینه سازی و یاری آن حضرت، تناسب دارد. عفّان بصری روایت کرده است:امام صادق علیه السّلام به من فرمود: «آیا می دانی از چه رو این شهر را قم می نامند؟» عرض کردم: «خدا و رسولش آگاه ترند.» فرمود: «همانا قم نام گذاری شده است برای این که اهل قم، اطراف قائم گرد آمده و با وی قیام می نمایند و کنار او ثابت قدم مانده و او را یاری می کنند.» ظاهر برخی روایات این است که امامان علیهم السّلام به شهر قم، عنایت ویژه ای داشته و مفهومی را برتر و وسیع تر از یک شهر و توابع آن، به این شهر بخشیده اند.خداوند سبحانه و تعالی دارای حرمی است که مکه است و پیامبر (ص)دارای حرمی...
در بحار الانوار دو روایت را، از امام صادق علیه السّلام درباره آینده شهر قم و نقش مکتبی آن پیش از ظهور حضرت مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف نقل شده است:1. خداوند سبحانه و تعالی به وسیله شهر کوفه بر سایر شهرها استدلال می کند، همچنین به مؤمنان آن شهر بر سایر مؤمنان و به شهر قم بر سایر شهرها و به واسطه اهل قم بر جهانیان، اعم از جن و انسان. خداوند سبحانه و تعالی اهل قم را مستضعف فکری قرار نداده؛ بلکه همواره آنان را موفق و تأیید کرده است. سپس فرمود: به زودی زمانی خواهد رسید که قم و اهل آن، حجت بر مردم خواهند بود و این در زمان غیبت قائم ما و ظهور وی می باشد. اگر چنین نباشد، زمین، اهل خودش را فرومی برد.فرشته های الهی مأمور دور کردن بلاها از این شهر و اهل آن می باشند. هر ستمگری که درباره آنان اراده بد داشته باشد، خداوند سبحانه و تعالی که در هم کوبنده ستم پیشگان است، او را در هم می شکند یا به گرفتاری و مصیبت یا دشمنی، مبتلا می کند. خداوند متعال نام قم و اهلش را در زمان فرمانروایی ستمگران، از یاد آنان می برد؛ آن گونه که آن ها یاد خدا را فراموش کردند. (فرهنگ نامه مهدویت، ص: 349)
2.به زودی شهر کوفه از مؤمنان خالی می شود و به گونه ای که مار در جایگاه خود فرومی رود، علم نیز این چنین از کوفه رخت برمی بندد و از شهری به نام قم آشکار می شود. آن سامان، معدن فضل و دانش می شود؛ به گونه ای که در زمین کسی در استضعاف فکری به سر نمی برد، حتی نوعروسان در حجله گاه خویش.
این قضایا نزدیک ظهور قائم ما به وقوع می پیوندد. خداوند سبحان، قم و اهلش را برای رساندن پیام اسلام، قائم مقام حضرت حجت می گرداند.اگر چنین نشود، زمین اهل خودش را فرومی برد و در زمین حجتی باقی نمی ماند. دانش، از این شهر به شرق و غرب جهان منتشر می شود. بدین سان بر مردم اتمام حجّت می شود و یکی باقی نمی ماند که دین و دانش به وی نرسیده باشد. آن گاه قائم عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف ظهور می کند و ظهور وی، باعث خشم و غضب خداوند سبحانه و تعالی بر بندگان می شود؛ زیرا خداوند سبحانه و تعالی از بندگانش انتقام نمی گیرد، مگر بعد از آن که آنان وجود مقدس حضرت حجت را انکار کنند. با توجه به ویژگی های شگفت انگیزی که در روایات برای شهر مقدس قم مطرح گردیده و با مقایسه روند روبه رشد علوم و مبانی دینی و نیز حضور مراجعی که در این شهر ظهور یافته و مرجعیت مسلمین را برعهده دارند اثرگذاری اینان در ظهور بعید به نظر نمی رسد.
کوفه
شهر کوفه در سال 17 ق به دستور عمر بن خطاب و به دست سعد بن ابی وقاص فرمانده سپاه مسلمانان در جنگ با ایرانیان پی ریزی شد. هدف از تأسیس این شهر، بنیان گذاری یک پادگان نظامی در نزدیکی ایران، به منظور پشتیبانی نیروهای عمل کننده در داخل ایران بوده است. عمر دستور داده بود گنجایش مسجد این شهر، به گونه ای باشد که تمام جمعیت نظامی را در خود جای دهد و مسجدی که طبق این دستور ساخته شد، می توانست چهل هزار تن را در خود پذیرا باشد. حضرت علی علیه السّلام در سال 36 ق این شهر را مرکز خلافت خود برگزید. از آن پس، این شهر در تاریخ پر فرازونشیب خود، حوادث فراوانی را پشت سر گذاشته است.
مردم این شهر در طول تاریخ با وجود دارا بودن صفات برجسته و پسندیده، دارای صفات ناشایست و نکوهیده ای نیز بوده اند که در سخنان حضرت علی علیه السّلام و امام حسین علیه السّلام به خوبی منعکس شده است.
از روایات استفاده می شود که کوفه، پس از ظهور و قیام حضرت مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف پایتخت حکومتی و مرکز خلافت و مقر دولت آن بزرگوار خواهد بود. مفضل از امام صادق علیه السّلام پرسید: سرور من! خانه حضرت مهدی علیه السّلام و محل اجتماع مؤمنان کجا خواهد بود؟ آن حضرت فرمود: مقر حکومتش، کوفه و مجلس حکم فرمایی اش مسجد جامع آن و بیت المال و محل تقسیم غنایم مسلمانان، مسجد سهله خواهد بود و خلوتگاه او موضعی است که ریگ های سفید سرزمین نجف است. روزی امام صادق علیه السّلام در نقطه ای پشت کوفه دو رکعت نماز گزارد و به یار باوفایش ابان بن تغلب فرمود: اینجا محل خانه قائم علیه السّلام است. از امام باقر علیه السّلام پرسیدند: «پس از مکه و مدینه، کدامین بقعه از بقاع پروردگار افضل است؟» فرمود:«کوفه». سپس ضمن شمارش ویژگی های کوفه فرمود:عدالت خداوند سبحانه و تعالی آن جا ظاهر می شود، و قائم علیه السّلام و دیگر قائمان- قیام کنندگان به قسط که پس از او می آیند- آن جا ساکن می شوند.
کوه رضوی
«رضوی» نخستین کوه از کوه های «تهامه»، در یک منزلی «ینبع» و هفت منزلی «مدینه» است. از این کوه در روایات سخن به میان آمده و آن جا جایگاه ارواح مؤمنان در عالم برزخ یاد شده است. همچنین در برخی روایات، محل زندگی حضرت مهدی علیه السّلام در دوران غیبت شمرده شده است. افزون بر روایات، در فرازهایی از دعای ندبه نیز چنین می خوانیم:ای کاش می دانستم کجا استقرار داری و در کدام سرزمین تو را بجویم؟ آیا در کوه رضوی هستی یا غیر آن؟.... همین ذهنیت درباره غیبت مهدی علیه السّلام در این کوه، باعث شد کسانی که در مسأله «مهدویت» دچار انحراف شده اند، مهدی موهوم خود را در این کوه غایب بدانند.
مسجد الحرام
از مهم ترین مسجدهای روی زمین، مسجد الحرام است. این مسجد که محیط بر کعبه و قبله گاه مسلمانان است، بین مسلمین از جایگاه ویژه ای برخوردار است. این مسجد در طول تاریخ بعثت پیامبران الهی نیز از قداست و عظمت ویژه ای برخوردار بوده است. و به نیکی از آن پاسداری می کرده اند.
از آنجا که آغاز رسالت پیامبر اکرم( ص)از آن جا بوده و نیز همه مسلمانان به طرف آن نماز می گزارند، همچنان در نگاه مسلمین دارای عظمت است؛ به ویژه آن که در برخی روایات، محل آغاز ظهور حضرت مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف یاد شده است. امام صادق علیه السّلام در این باره فرمود:همانا قائم، آن گاه که خروج کند، به مسجد الحرام داخل شده، در حالی که رو به کعبه کرده است به مقام تکیه می زند و. ...
مسجد سهله
درباره محل زندگی حضرت مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف و حکومت آن حضرت در عصر ظهور، روایات فراوانی وجود دارد. در این روایات، به طور عمده مسجد سهله را منزل آن حضرت و شهر کوفه را پایگاه حکومتی آن حضرت معرفی کرده اند. امیر مؤمنان، علی علیه السّلام هنگام ترسیم خط سیر حضرت ولی عصر عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف در آستانه ظهور، فرمود:گویی او را با چشم خود می بینم که از وادی السلام عبور کرده، بر فراز اسبی که سپیدی پاها و پیشانی اش همی درخشد، به سوی مسجد سهله در حرکت است و زیر لب زمزمه دارد و خدا را این گونه می خواند: لا اله الا اللّه حقا حقا...امام صادق علیه السّلام خطاب به یار با وفایش ابو بصیر فرمود: «ای ابا محمد!گویی فرود آمدن قائم عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف را با اهل و عیالش در مسجد سهله، با چشم خود می بینم.» ابو بصیر عرض کرد:«آیا محل اقامت دائمی آن حضرت، در مسجد سهله خواهد بود؟» حضرت فرمود: «آری». سپس فرمود:مسجد سهله، اقامتگاه حضرت ادریس علیه السّلام بود. مسجد سهله اقامتگاه حضرت ابراهیم علیه السّلام بود. خداوند سبحانه و تعالی، پیامبری را برنیانگیخت، جز این که در مسجد سهله نماز گزارده است. مسجد سهله، پایگاه حضرت خضر علیه السّلام است. کسی که در مسجد سهله اقامت کند، همانند کسی است که در خیمه رسول اکرم صلّی اللّه علیه و اله و سلّم اقامت کند.مرد و زن باایمانی یافت نمی شود، جز این که دلش به سوی مسجد سهله پر می زند. ...
مسجد کوفه
وقتی به زیارت نجف و حرم امیرالمؤمنین می رویم وبرای انجام اعمال مسجد کوفه احساس می شود که در هر مقامی که بسیاری به نام یکی از پیامبران الهی است، ستونهایی قرار دارد که این مسجد را بیش از پیش برای مرکز فرماندهی حکومت حضرت ولیعصر(عج) آماده می کند. که در ذیل به برخی کارکردهای مقدس این مکان اشاره شده است:
1.مرکز دادرسی؛ امام صادق علیه السّلام در این باره فرمود: مرکز حکومت مهدی علیه السّلام کوفه و مرکز قضاوت و دادرسی او مسجد اعظم کوفه است.
2.مرکز تبلیغ دینی؛ حضرت صادق علیه السّلام فرمود: گویی به قائم می نگرم که بر فراز منبر مسجد کوفه است. 313 تن یارانش در اطراف او حلقه زده اند.آنان پرچمداران و فرمانروایان خداوند بر فراز گیتی میان بندگان خدایند. امام باقر علیه السّلام نیز در این باره فرمود: مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف وارد کوفه می شود. سه گروه درگیر، در یک صف بر وی گرد آیند. او بر فراز منبر، خطبه می خواند و مردم، آن قدر اشک شوق می ریزند که متوجه سخنان او نمی شنوند.
3.محل اقامه جمعه و جماعت؛ امام علی علیه السّلام در خطبه ای طولانی، ویژگی های مسجد کوفه را چنین شمرده است:ای اهل کوفه! خداوند سبحانه و تعالی به شما نعمت هایی داده که به هیچ کس نداده است. از برتری محل برگزاری نماز شما این است که این جا خانه آدم، خانه نوح، خانه ادریس، عبادتگاه حضرت ابراهیم خلیل و عبادتگاه برادرم حضرت خضر علیه السّلام بود و امروز محل عبادت و مناجات من است. ... برای مسجد کوفه زمانی فرا می رسد که محل برگزاری نماز مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف از تبار من و محل عبادت هرمؤمن می شود. هیچ مؤمنی روی زمین نمی ماند، مگر این که به این مسجد بیاید، یا قلبش برای این مسجد پر بزند. امام صادق علیه السّلام نیز در این باره فرمود:هنگامی که قائم آل محمد علیهم السّلام قیام کند، پشت کوفه مسجدی بسازد کند که هزار در دارد، و خانه های کوفه به دو رود کربلا متصل می شود.
5.محل برگزاری کلاس های آموزش آیات قرآن. حضرت علی علیه السّلام فرمود: گویی شیعیان خود را می بینم که در مسجد کوفه خیمه زده، به مردم قرآن را آن گونه که نازل شده آموزش می دهند. از موارد یاد شده استفاده می شود مسجد کوفه در عصر ظهور، از جایگاه بسیار ارزشمندی برخوردار است. به علاوه، دارای گستره بسیار زیادی است که کارکردهای فوق به راحتی در آن امکان پذیر خواهد بود.
خروج سید حسنی از طرف دیلم
گفته شده است، از نشانه های ظهور خروج سید حسنی از طرف دیلم است. درباره شخصیت وی، در روایات سخنی نیامده است، ولی روایاتی که سخن از خروج و کشته شدن او دارد تا حدودی به معرفی او پرداخته است. امام صادق علیه السّلام فرمود:حسنی، آن جوانمرد خوشرویی که از طرف دیلم خروج می کند و با بیان فصیح فریاد می زند: «ای آل احمد! اجابت کنید دردمند پریشان حال را و آن که از پیرامون ضریح (شاید مراد کعبه باشد) ندا می کند»؛ پس گنجینه های الهی در طالقان او را اجابت می کنند. [آن ها] گنج هایی از طلا و نقره نیستند؛ بلکه مردانی اند همانند قطعه های آهن. بر اسب های چابک سوار شده و حربه هایی به دست می گیرند. پیوسته ستمگران را می کشند، تا این که وارد کوفه می شوند؛ در حالی که بیشتر جاهای زمین از لوث وجود بی دینان پاک گشته، سید حسنی آن جا را محل اقامت خود قرار می دهد.
خروج شعیب بن صالح در سمرقند یا نیشابور
از نشانه های ظهور، خروج مردی به نام شعیب بن صالح در سمرقند و یا نیشابور است. امام سجاد علیه السّلام فرمود:خروج شعیب بن صالح، پس از عوف سلمی و پیش از خروج سفیانی است.
قطب راوندی نیز روایتی از امام سجاد علیه السّلام نقل کرده است که فرمود:پس خروج شعیب صالح از سمرقند است. شیخ صدوق، خروج او را از نیشابور ذکر کرده است. از برخی روایات دیگر استفاده می شود او پرچم دار حضرت مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف و در جایگاه پیش قراول آن حضرت انجام وظیفه می کند.
خروج شیصبانی در عراق
مراد از شیصبانی در روایات اهل بیت علیهم السّلام، مردی از بنی عباس یا مردی دشمن اهل بیت علیهم السّلام است؛ زیرا پیشوایان معصوم علیهم السّلام از بنی عباس به بنی شیصبان تعبیر می کردند و آن، نام مردی بدکردار یا گمنام است و آن بزرگواران، دشمن خود را به طور کنایه با این کلمه نام برده اند.
شیصبان در لغت، نامی از نام های ابلیس است. پس از آن که قدرت در دست زمینه سازان خراسانی و طرفداران آنان قرار می گیرد، شیصبانی در عراق خروج می کند. از جابر جعفی نقل شده است: از ابو جعفر امام باقر علیه السّلام درباره سفیانی پرسید، حضرت فرمود:سفیانی خروج نمی کند؛ مگر آن که پیش از او شیصبانی در سرزمین کوفان خروج کند. او همچون جوشیدن آب از زمین می جوشد وفرستادگان شما را به قتل می رساند.بعد از آن، در انتظار خروج سفیانی و ظهور قائم باشید.»
خروج عوف سلمی از سمرقند
وقتی به امام سجاد علیه السّلام گفته شد، ظهور حضرت مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف را توصیف و دلیل ها و نشانه های آن را ذکر فرمایید، حضرت فرمود:پیش از ظهور او، خروج مردی خواهد بود که به او عوف سلمی گفته می شود. محل خروج او زمین جزیره و منزل او تکریت و مقتل او مسجد دمشق است.
نتیبجه
با بررسی دائرالمعارفی مکان های مرتبط با ظهور، نتیجه مهمی که از آن گرفته می شود این است که تقریبا صد در صد رخدادهای مربتط با ظهور که تفصیلا تعریف هر کدام با مکان های ویژه آن رخدادها معرفی شد، در منطقه خاور میانه اتفاق می افتد. منطقه ای که اکنون کانون جنگ ها و درگیری ها در جهان است و از این منطقه آتش فتنه زبانه می کشد و به دیگر مناطق جهان تسری می یابد.
فقط کشور ایران است که همانند سروی راست قامت با تمام فتنه ها و نیرنگ هایی که برای به زانو درآوردنش در طول تاریخ انجام شده، هنوز پابرجا ایستاده است. از سویی دیگر ایران محوریت زمینه سازی قیام را با ذکر مکان هایی همچون، منطقه شرق، خراسان، طالقان، قم را داراست و کانون تربیت کسانی است که اثرگذارترین رخدادها را در مسیر رسیدن به قیام حضرت ولیعصر(عج) خواهند داشت.
با مطالعه اجمالی رخدادهای بعد از پیروزی انقلاب اسلامی می توان به این نتیجه رسید ایران پایگاه انسان سازی ظهور است. مبارزان دوران انقلاب اسلامی، رزمندگان دفاع مقدس، پاسداران و نگهبانان اهداف انقلاب اسلامی در طول این سالها نشان داده اند که بسیاری از آنان ویژگی هایی را دارا هستند که زمینه سازی قیام حضرت را به دنبال خواهد داشت. شهدای آماده رجعت و جنگیدن در رکاب حضرت مهدی(عج) نمونه های بارز این نوع زمینه سازی ظهور و قیام حضرت با حضور افراد شجاعی از ایران است.
نکته دیگر اینکه قیام حضرت مهدی(عج) که قیامی جهانی است و گفته شد که اکثر قریب به اتفاق رخدادهای این قیام در منطقه خاور میانه است آیا دیگر مناطق جهان نیز مکان های اثرگذاری در این قیام دارا هستند یاخیر و نیز با توجه به اعتقاد به منجی که در همه ادیان وجود دارد و در رأس آنها رجعت حضرت عیسی است. در هنگام خواندن نماز بر پشت سر حضرت مهدی(عج) که در روایات بسیاری ذکر آن آورده شده پیروان حضرت عیسی(ع) چگونه از سرتاسر دنیا به این منطقه و درنهایت کعبه می آیند و به تبعیت از حضرت عیسی(ع) به نماز می ایستند. که این باقوانین مادی این رخداد پاسخگو نیست. آنجه در پایان قابل ذکر است این است که منطقه خاورمیانه که در حال حاضر بسیاری از استعمارگران و حکومت های چپاول گر دندان طمع تیز کرده اند که به چپاول ثروت های عظیم این منطقه بپردازند، آستن رخدادهایی است که باید هوشیارانه در هر لحظه آماده اتفاق افتادن آن بود. با معرفی مکان های اثرگذار درمسیر ظهور قصد براین بود که دراین زمینه برنامه ریزی های لازم توسط اندایشمندان و محققان و سوق دادن اندیشته هابه سمت این مکانها ست.
و نکته آخر اینکه اکثر مکان هایی که در زمان ظهور به نوعی اثر گذار هستند، اکنون در دسترس اند و محل رفت و آمد آدم های گوناگون است. فضاهایی مثل مسجدالحرام، مسجد کوفه و سهله، رکن و مقام و... که اغلب توسط مسلمانان و شیعیان زیارت می شود، به گونه ای معرفی گردند که حال وهوای زمان ظهور در آنان پر رنگ شود و انگیزه های درونی برای حرکت در آن مسیر بیشتر شود. که این خود برنامه ریزی معارفی دستندرکاران امور حج و زیارت با توجه به روحانیون تحت مدیریت را دارد.
منابع
ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، جامعه مدرسین، قم، 1362
ابن بابویه، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ، قم، 1413
ابن بابویه، محمد بن علی کمال الدین و تمام النعمة، دار الکتب الإسلامیة، تهران1359 ه. ش
ابن حماد، الفتن ابن حماد، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1423
ابن حنبل، احمد بن محمد، أحادیث المهدی( علیه السلام)، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، قم، 1409 ه. ق
ابن طاووس، علی بن موسی، الإقبال بالأعمال الحسنة، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1376
ابن فارس، أحمد بن فارس معجم مقاییس اللغة، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، 1404
ابن منظور، محمد بن مکرم لسان العرب: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت، 1414
جمعی از نویسندگان، چشم به راه مهدی (عج)، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1378
خلیل بن احمد، کتاب العین، ج 5، ص 232.
سلیمیان، خدامراد، فرهنگ نامه مهدویت، 1جلد، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج) - تهران (ایران)،
شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 245، ح 2313.
صدر، محمد، تاریخ غیبت کبری، نیک معارف، تهران، 1382
طریحی، مجمع البحرین، ج 1، ص 279.
طریحی، فخر الدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، 1375
طوسی، محمد بن الحسن، الغیبة، دار المعارف الإسلامیة، قم، 1411
طوسی، محمد بن الحسن، تهذیب الأحکام، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1407.
طوسی، محمد بن حسن، الغیبة للطوسی، مؤسسة المعارف الإسلامیة، قم،1423
فراهیدی، خلیل بن أحمد کتاب العین، هجرت، 1409
قطب الدین راوندی، الخرائج و الجرائح، مؤسسة الإمام المهدی علیه السلام، قم، 1409
کنز العمال، ج 11، ص 125، ح 30932، ج 14، ص 265، ح 38668
کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 ق
مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحارالانوار، دار إحیاء التراث العربی، بیروت ، 1403 ق
محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج 52، ص 385.
مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، 1413
نعمانی، الغیبة، ص 264، ح 30.
نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة للنعمانی، مکتبة الصدوق، تهران، 1397ق.
نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم.1408
