موقعیت جغرافیایی و وسعت منطقه شکار ممنوع سید مرتضی :
منطقه مورد بحث فی مابین بخشهای مرکزی و کوهســـرخ با وسعت 47000 هکتار در 5 کیلومتری شمال شهر کاشمر و در 2- 1 کیلومتری جنوب شهر ریوش واقع شده است که از شرق به غرب بطول 30 کیلومتر و عرض متوسط 15 کیلومتر میباشد و بین عرضهای N3516 N3528 و طولهای جغرافیاییE5820 E5844 قرار دارد که محور کاشمر – نیشابور منطقه را به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم میکند .
حدود اربعه منطقه
شمالا : از شرق به غرب بترتیب : اراضی مرتعی روستای نامق ، چاهگلی ، تنورجه ،کوشه نما ، کوشه ، کلاته بختیاری ، مکی ، گدار مازو ، جنگلهای بادام ریوش و طرق و اراضی کلاته تیمور .
جنوبا : اراضی مرتعی روستاهای بهاریه ، قوچ پلنگ ، کلاته بزی ، امامزاده سید مرتضی ، کلاته عباسعلی ،کلاته نادر و کلاته روحانی تا رودخانه گرماب.
غربا : محدود است به کال و دره گرماب ،کال و دره خرزن تا کلاته تیمور.
شرقا : محدود است به کال نای ، رود ژرف تا اراضی مرتعی و جنگلهای بادام روستای نامق.
وجه تسمیه منطقه
به نظر میرسد قبل از هجرت و دفن امامزاده سید مرتضی (ع) در آرامگاه موجود ، کوههای مشرف بر این آرامگاه بنام کوهسرخ معروف بوده است .
امامزاده سید مرتضی(ع) پس از شهادت برادر گرامیشان حضرت علی ابن موسی الرضا (ع) بسوی خراسان حرکت مینمایند که در این محل حاکمان وقت ایشان را بشهادت میرسانند . ازآن پس کوههای مشرف به مرقد و حرم مطهر امامزاده بنام کوههای سید مرتضی تغییر نام داده و از آنجا که این ارتفاعات درمرکز محدوده مورد نظر و منطقه واقع گردیده است لذا مناسب ترین نام برای آن ؛ ” منطقه شکار ممنوع سید مرتضی ” انتخاب گردیده است .
توپوگرافی منطقه
منطقه مورد نظر جزء مناطق ییلاقی و مرتفع شهرستان کاشمر میباشد. وضعیت طبیعی این منطقه بصورت کوهستانی ، صخره ای و صعب العبور میباشد ، تپه ماهورهای موجود در سر حدات شمالی منطقه به سمت عمق منطقه شکار ممنوع سید مرتضی با فاصله2-1 کیلومتر به پرتگاههای صخره ای رسیده و سپس در فاصله 20-10 کیلومتری به تپه ماهورههای جنوبی منطقه ختم میشود . لیکن حد و حدود جنوبی آن از صخره به تپه ماهور و حاشیه منطقه ونهایتا به دشتهای کاشمر و خلیل آباد ختم میشود این کوهها از غرب درونه شروع و دشت کاشمر را از دشت سبزوار و نیشابور جدا میسازند ادامه این ارتفاعات از شمال تربت حیدریه میگذرد در داخل منطقه کوهستانی فوق ، دشت ریوش قرار دارد . حداکثر و حداقل ارتفاع منطقه از سطح دریای آزاد بترتیب 2200 و 1400 متر و ارتفاع متوسط منطقه از سطح دریای آزاد 1700 میباشد.
وضعیت منابع آب منطقه
بطور کلی منبع تامین کننده آبهای منطقه ، بارندگی است ومقداری از آبها نیز ازطریق ذوب برف دامنه های جنوبی ارتفاعات کوهسرخ تامین میگردد. شبکه های هیدروگرافی منطقه از رودخانه هایی تشکیل یافته که اکثرا از دامنه های جنوبی کوهسرخ سرازیر شده و پس از عبور از دشت سرانجام به کویر نمک میریزند .
الف) رودها و مسیلهای منطقه : اکثرا فصلی بوده و در فصل گرما خشک میشوندکه از آن جمله میتوان به موارد ذیل اشاره نمود:
کال رود ژرف، کال سرخ دره، کال خرمنگاه ،کال دره گرگ، کال جاده کوهسرخ (سید مرتضی)، کال خلیل آباد و کال قوچ پلنگ .
این مسیلها تماما از ارتفاعات شمال منطقه سرچشمه میگیرند ، هر چند از آب آنها کمتر برای کشاورزی استفاده میشود ولی بعلت نفوذ قسمتی از آب این سیلابها در زمین نقش مهمی در تغذیه سفره های آب زیرزمینی دارند.
ب) چشمه ها :
در کل منطقه سید مرتضی 31 دهانه چشمه معروف و گویا شده بشرح زیر وجود دارد که 14 دهانه آن دارای آبشخور ساخته شده میباشند :
چشمه آتشکاه ، چشمه کورچشمه ، آبشخورهای پادر 1و2 ، چشمه گلی، چشمه بیدحاجی ، چشمه گدارشیخ ، چشمه کماهی، آبشخور قول تریخ ، چشمه زوقلندر، چشمه خانه گنج، چشمه چنارو، چشمه درلهه، چشمه سنگ زرد ، چشمه لاخ سیاه، آبشخورهفت شاخ ، آبشخورلاخ سیاه ، آبشخورحسین مسافر، آبشخورغلام حمزه، آبشخورهای پیرعلیاء 1و2، آبشخورهای بیدوک1و2، آبشخوردرقلعه سنجد ، چشمه درقلعه سنجد، چشمه قربان، چشمه پی گدار، چشمه دره خرمنگاه ، آبشخورسرنی وآبشخورکبکی.
شرایط اقلیمی
منطقه شکار ممنوع سید مرتضی در حد فاصل دو اقلیم سرد و مرطوب وگرم و خشک واقع گردیده که این موضوع خود یکی از ویژگیهای منطقه است. زیرا قسمتهای جنوبی منطقه و دامنه های مشرف به شهرهای کاشمر و خلیل آباد متاثر از اقلیم گرم وخشک و مابقی منطقه که تا دو کیلومتری شهر ریوش و حواشی روستاهای نامق ، تنورجه ، مکی و کلاته تیمور پیش میرود دارای آب و هوای سرد و مرطوب است این تفاوت اقلیمی در درون منطقه تنوع زیستی را بوجود آورده است .
از جهت اطلاعات هواشناسی و تعیین میزان حداقل و حداکثر بارندگی و دما اعلام مینماید با وجود اینکه بیشتر مساحت منطقه شکارممنوع سید مرتضی در بخش کوهسرخ واقع و از اقلیم کوهسرخ (سردومرطوب) پیروی میکند لکن متاسفانه بدلیل عدم وجود ایستگاه هواشناسی در بخش کوهسرخ هیچگونه آمار هواشناسی از این بخش با آب وهوای کاملا متفاوت با شهر کاشمر در دسترس نمیباشد.
با این حال آمار ده ساله اخیر بدست آمده از ایستگاه هواشناسی کاشمر حداکثر بارندگی 24 ساعته را 47 میلیمتر و حداقل بارندگی 24 ساعته را صفر و میانگین بارندگی دهساله اخیر را 4/218 میلیمتر نشان میدهد . براساس همین آمار حداقل دمای مطلق کاشمر 98/9- و حداکثر مطلق آن 5/42 درجه سانتیگراداست که تفاوت 3/52 درجه سانتیگراد بین حداقل و حداکثر مطلق خود بیانگر اقلیم گرم و خشک وبیابانی درقسمتهای جنوبی است مضافا اینکه قسمتهای شمالی منطقه و بخصوص ارتفاعات آن برای مدت کوتاهی از سال برفگیر و سفید پوش میباشد.
پوشش گیاهی
درختان و درختچه های پراکنده در بین صخره ها و دره های پوشیده از درختان و درختچه های متراکم و پوشش مرتعی بسیارخوب در دامنه ارتفاعات و تپه ماهورها چشم اندازهای بسیار زیبا و متنوعی را در منطقه بوجود آورده است.
درختان موجود عبارتند از : بادام ، بید ، سپیدار ، گردو ، انار ، آلو و بندرت گیلاس کوهی که اکثرا دست کاشت میباشند .
درختچه ها : بنه ، انجیر کوهی ، تمشک ، بادام تلخ ، زرشک ، بادامشک و زالزالک که عموما خود رو و وحشی میباشند .
گیاهان مرتعی شناسایی شده در منطقه عبارتند از : کلاه میر حسن ، گون ، ریواس ، درمنه ، چوبک و گیاهان دارویی نظیر بابونه ، بومادران ، زیره کوهی، مریم گلی ، آویشن ، نعناع و کلپوره که تماما خودرو و وحشی میباشند .
پوشش گیاهی پیرامون منطقه در سر حدات شمالی زیر کشت بادام دیم و در سرحدات جنوبی آن باغات انگور و اراضی کشاورزی و مرتعی قرار گرفته است و از شرق و غرب به مناطق کوهستانی و صخره ای ختم میگردد .
حیات وحش منطقه
از آنجایی که منطقه شکارممنوع سید مرتضی فی مابین دو اقلیم کاملا متفاوت سرد و مرطوب (کوهسرخ) و گرم و خشک (کویر) واقع گردیده لذا دارای تنوع زیستی است که خود یک ویژگی محسوب میگردد ؛ بخصوص اینکه جمعیت قابل ملاحظه ای از وحوش کوهزی نظیر کل و بز و قوچ و میش در این منطقه زیست میکنند. مهمترین وحوش منطقه عبارتند از :
پستانداران منطقه : کل و بز، قوچ ومیش وحشی، پلنگ ، کفتار، گرگ ، شغال ، روباه ، تشی ، خرگوش ، خارپشت ، سنجاب زمینی و خفاش .
پرندگان منطقه : عقاب طلایی ، قرقی ، سنقر، دلیجه ، ترمتای ، سارگپه ، کرکس ، جغد، هوبره ، کبک و تیهو ، باقرقره ، بلدرچین ، قمری ، هدهد، کلاغها و گونه هایی از گنجشک سانان از قبیل : چکاوک کاکلی و معمولی.
خزندگان منطقه : گونه های مختلفی از سوسمارهای ایران و همچنین مارها در این منطقه وجود دارند .
بی مهرگان : عقرب ، رطیل ، سوسک و زنبور .
قابلیتهای منطقه
کویرزایی و پیشرفت کویر به سمت مراکز جمعیتی ، کشاورزی و اقتصادی رو به گسترش است از طرفی کاشمر و حوزه استحفاظی آن دقیقا در حاشیه و داخل مناطق کویری واقع شده است و لذا غیراز قابلیتهای حفاظتی و ارزشهای خود حیات وحش ، بمنظور مقابله با کویرزایی و جلوگیری از گسترش مناطق کویری منطقه مورد نظر دارای اهمیتی فوق العاده است . با این حال نظر به تنوع زیستی منطقه مذکور دارای قابلیتهای اکولوژیکی و ژنتیکی بوده و از نظر چشم اندازهای طبیعی ، نزدیکی به شهرها و مراکز زیارتی و سیاحتی قابلیت سرمایه گذاری در جهت جذب ایرانگردان وجهانگردان ونیز بهره برداری ازپتانسیلهای موجود را دارا میباشد . از طرفی نیز با عنایت به قدمت شهرنشینی و مراکز جمعیتی در اطراف منطقه نظیر ترشیز و کندر از جهت باستان شناسی ، زمین شناسی و گیاه شناسی دارای ارزش تحقیقاتی میباشد.
عوامل تهدید درمنطقه
عوامل تهدید در منطقه شکار ممنوع سید مرتضی را میتوان به دو گروه عوامل طبیعی و عوامل انسانی تقسیم نمود.
عوامل طبیعی :
مهمترین عامل تهدید طبیعی ، خشکسالی است که متاسفانه در چند سال اخیر تاثیرات فراوانی بر اکوسیستم منطقه وارد کرده است و بارزترین اثرات آن ، کاهش شدید منابع آبی و در نهایت کاهش پوشش گیاهی و علوفه مورد نیاز حیات وحش بوده است .
اگرچه فعالیتهایی نیز توسط اداره حفاظت محیط زیست کاشمر در جهت کاهش اثرات خشکسالی انجام پذیرفته است ولی گستردگی و شدت خشکسالی با فعالیتهای انجام شده قابل مقایسه نیست .
عوامل انسانی :
در واقع تهدیدات اصلی منطقه مربوط به عوامل انسانی است . مجموعه عوامل انسانی که در منطقه بعنوان تهدید بشمار میروند عبارتند از : چرای مفرط و بی رویه دام ، تخلفات شکار و صید ، فعالیتهای معادن ؛ که با حضور گسترده مامورین اجرایی محیط زیست در منطقه و برخوردهای قاطع با متخلفین و هماهنگی موجود فی مابین این اداره و منطقه انتظامی محترم کاشمر ، حمایت مراجع محترم قضایی و جلب همکاری ومشارکت مردم ، تخلفات شکار و صید کاهش یافته است لیکن تقاضا برای اکتشاف و بهره برداری از معادن موجود در منطقه ، همچنان روبه افزایش است. که امیدواریم در این خوص چاره اندیشی شده و حتی الامکان ترتیبی اتخاذ گردد تا افرادیکه تمایل به فعالیت در امر تولید مواد معدنی دارند بسمت مناطق خارج از محدوده منطقه شکارممنوع سیدمرتضی سوق داده شوند.
منبع : کویرها و بیابانهای ایران
