کلیاتی درباره ارتداد

معنای لغوی ارتداد

در «لسان العرب» آمده است: «ارتداد، به معنای رجوع و بازگشت است و «مرتد» از همین ریشه است،استردادِ چیزی، به معنای درخواستِ بازگرداندن آن چیز است».[1]

شبیه همین تعریف در کتاب «الصحاح» آمده است.[2] کتاب مفردات راغب نیز لغت ارتداد را در فرهنگ قرآن بدین گونه تعریف کرده است: «ارتداد و ردّه، به معنای بازگشت از راه پیموده شده است، با این تفاوت که واژه ی ردّه در خصوص کفر به کار می رود و لغت ارتداد، در مورد کفر و غیر آن استعمال می گردد. در آیات (إِنَّ الَّذین ارتدّوا علی أَدبارهم)و (یا أَیُّها الّذین آمنوا مَنْ یَرْتَدّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِه)ارتداد به معنای بازگشت از اسلام به کفر است».[3]

پس به طور اختصار، ارتـداد به معنای بازگشت و رجوع می باشد.

معنای اصطلاحی ارتداد

در اصطلاح فقها و متکلمان اسلامی، ارتداد به معنای روی گردانی فرد مسلمان از دین اسلام و پذیرش دینی دیگر است. بنابه تعریف امام خمینی رحمه اللّه:

«مرتد کسی است که از اسلام خارج شود و کفر را برگزیند».[4]

و بنا به تعریف ابن قدامه از فقهای اهل سنت:

«مرتد کسی است که از دین اسلام به کفر باز گردد».[5]

ارتداد در قرآن کریم

در قرآن کریم در موارد متعددی، از مرتدان سخن به میان آمده و به آنها وعده ی عذابی سخت و جانکاه داده شده است:

(لا یَزالون یقاتلونکم حتّی یرّدوکم عن دینکم إِن استطاعوا و من یرتدِد منکم عن دینه فیمت و هو کافر فأُولئک حَبطت أَعمالهم فی الدنیا و الآخرة و أُولئک أَصحاب النّار هم فیها خالدون).[6]

«و مشرکان پیوسته با شما می جنگند، اگر بتوانند شما را از آیینتان برگردانند ولی کسی که از آیینش برگردد و در حال کفر بمیرد تمام اعمال نیک ]گذشته ی [او در دنیا و آخرت بر باد می رود و آنان اهل دوزخند و همیشه در آن خواهند بود».

(مَن کفر باللّه من بعد إِیمانه إِلاّ من أُکره و قلبه مطمئن بالإِیمان و لکن من شرح بالکفر صدراً فعلیهم غضب من اللّه و لهم عذاب عظیم).[7]

«کسانی که بعد از ایمان کافر شوند ـ بجز آنها که تحت فشار واقع شده اند در حالی که قلبشان آرام و با ایمان است ـ آری، آنها که سینه ی خود را برای پذیرش کفر گشوده اند، غضب خدا بر آنها است و عذاب عظیمی در انتظارشان!».

در این آیات و آیات مشابه،[8] مرتدان به عنوان افرادی مغضوب الهی، گرفتار عذاب شدید و اعمالْ بر باد رفته معرّفی گردیده اند.

در مورد کیفر دنیوی مرتد گرچه در قرآن سخنی به میان نیامده است، امّا در سخنان رسول گرامی اسلام صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم و ائمه معصومین علیهم السَّلام، که کلام آنان به عنوان تفسیر و تبیین آیات الهی محسوب می شوند، کیفر دنیوی مرتد بیان شده است.

اقسام مرتد

فقهای شیعه مرتدان را به دو گروه ملّی و فطری تقسیم کرده اند. مرتد فطری کسی است که از پدر و مادر مسلمان ـ هر دو یا یکی از آنان ـ به دنیا آمده باشد و پس از بلوغ و پذیرش اسلام، از اسلام برگردد. مرتد ملّی به کسی گفته می شود که والدین او هر دو غیر مسلمان باشند و پس از بلوغ پذیرای اسلام شود و سپس از اسلام برگردد.

حکم مرتد در فقه شیعه

در مورد حکم مرتد، فقهای شیعه بین مرد و زن مرتد تفاوت قایل اند. زن مرتد ـفطری یا ملّی ـ در صورت توبه کردن، توبه ی او پذیرفته است و احکام ارتداد از او برداشته می شود، و در صورت توبه نکردن، زندانی و تعزیر می شود.

امّا حکم مرد مرتد فطری با مرتد ملّی متفاوت است. رأی مشهور فقها آن است که توبه ی مرتد فطری پذیرفته نیست وحکم او اعدام است، امّا مرتد ملّی می تواند توبه کند و از ارتداد دست بردارد، و در غیر این صورت، حکم او اعدام خواهد بود.

قابل ذکر است که توبه ای که در این مباحث مطرح است، توبه ظاهری و فقهی است که در مقابل حاکم شرع انجام می گیرد و چه بسا فرد توبه کننده، واقعاً وباطناً دست از ارتداد خود نکشیده باشد. امّا توبه ی واقعی و باطنی که فرد در نهاد خود از کرده ی خویش پشیمان شود و به آغوش اسلام برگردد، قطعاً و بدون تردید نزد خداوند پذیرفته است و عذاب اخروی را از او باز می دارد، هر چند در مورد مرتد فطری، مانع از کیفر دنیوی او نمی شود.

توبه ی ظاهری در مقابل دادگاه شرعی و بازدارنده ی از کیفر دنیایی است، امّا توبه ی واقعی و باطنی، در مقابل خداوند و بازدارنده ی از عقوبت اخروی است.

حکم مرتد در فقه اهل سنت

اکثر فقهای اهل سنت، بی آن که تفاوتی بین زن و مرد و مرتد فطری و ملی قایل باشند، توبه ی مرتد را مقبول و مانع از اجرای کیفر می دانند و در غیر این صورت، کیفر قتل را سزاوار او می شمارند. ابوحنیفه، شافعی، مالک و اکثر فقهای اهل سنت بر این نظرند. ابن قدامه از فقهای برجسته اهل سنت می نویسد: «مرتد کشته نمی شود مگر در صورت توبه نکردن... این نظر اکثر اهل علم]فقهای اهل سنّت قدَّس سرَّه است».[9]

حال که با معنای لغوی و اصطلاحی ارتداد، کاربرد این واژه در قرآن، اقسام مرتدان و حکم آنها در فقه شیعه و اهل سنت آشنا شدیم، نوبت به آن می رسد که از ماهیت ارتداد و شرایط مرتد شدن آگاه شویم.

پی نوشت ها

[1] «الارتداد: الرجوع ومنه المرتد واسترده الشیء سأله أن یرده علیه». لسان العرب، ابن منظور:3/174.

[2] الصحاح، جوهری:2/473.

[3] «الارتداد و الردّة، الرجوع فی الطریق الذی جاء منه، لکن الردة تختصّ بالکفر والارتداد یستعمل فیه وفی غیره، قال: (إِنّ الَّذین ارتدّوا علی أَدبارهم) وقال: (یا أَیُّها الّذین آمنوا مَنْ یَرْتَدّ مِنْکُمْ عَنْ دِینهِ) وهو الرجوع من الإسلام إلی الکفر». مفردات غریب القرآن، راغب اصفهانی، ص 192.

[4] «المرتدّ هو من خرج عن الإسلام واختار الکفر». تحریر الوسیله:2/366.

[5] «المرتدّ هو الراجع عن دین الإسلام إلی الکفر». مغنی ابن قدامه:10/74.

[6] بقره/217.

[7] نحل/106.

[8] آل عمران/86 و87 و100و149; بقره/109.

[9] «انّه ]مرتد[ لا یُقتل حتّی یُستتاب... هذا قول أکثر أهل العلم». مغنی، ابن قدامه:10/76.