قصه بی‌شناسنامه‌های قلعه‌گنج قصه تلخ بی‌هویتی مردمان سرزمینی است که روزگار خوش گذشته شان را مثل یک خواب دور به یاد دارند. خوابی که حتی در موردش صحبت هم نمی‌کنند، مردمانی که امروز هیچ نشانی در هیچ کجای دنیا ندارند.
در میان مشکلات عدیده‌ای که قلعه‌گنجی‌ها با آن روبه‌رو هستند، شاید موضوع بی‌شناسنامه بودن عده‌ای از مردم (آماری غیر رسمی حدود ١٠٠٠ نفر) چندان در اولویت رسیدگی قرار نگیرد، اما این مساله تنها به بحث هویتی بر نمی‌گردد، بلکه تبعاتی دارد، از جمله بازماندن از تحصیل، محصور ماندن در منطقه محل زندگی و...
سروش صلواتیان که این روزها در صفحه شخصی‌اش در اینستاگرام مشکلات مردم قلعه‌گنج را منعکس می‌کند، پیگیر موضوع شناسنامه افراد بی‌شناسنامه هم هست و در مورد علت ورودش به موضوع افراد بی‌شناسنامه می‌گوید: «وقتی قصد داریم بیماران را برای درمان به تهران منتقل کنیم یکی از مهم‌ترین مشکلات‌مان این است که این افراد شناسنامه و اوراق هویتی ندارند و نمی‌توانیم بلیت هواپیما یا قطار برای آنها تهیه کنیم،
وقتی هم از این مشکل عبور می‌کنیم برای بستری کردن‌شان در بیمارستان‌های تهران به مشکل بر می‌خوریم. بسیاری از بیمارانی که برای درمان به بیمارستان‌های تهران منتقل شده‌اند به عنوان یک فرد بی‌هویت بستری شده‌اند و تحت درمان قرار گرفته‌اند.»
موضوع افراد بی‌شناسنامه و رسیدگی به وضعیت‌شان هر چند در دستور کار فرمانداری است، اما هنوز این مشکل در منطقه یکی از جدی‌ترین مشکلات مردم است. مسعود حیدروند، مجری طرح ملی آبادانی قلعه‌گنج در رابطه با این مساله می‌گوید: «قبل از ورود بنیاد علوی به قلعه‌گنج مشکل شناسنامه وجود داشت،
از آنجا که اساسا قلعه‌گنج اداره ثبت احوال نداشت، حتی ثبت ازدواج‌ها هم به صورت دست‌نویس انجام می‌شد و هنوز هم در بعضی مناطق به همین شکل است. اطراف جازموریان عده‌ای از عشایر برای اخذ شناسنامه مراجعه نکرده‌اند، عده‌ای به دلیل کم‌سوادی و بی‌توجهی اقدام نکرده‌اند،
هر گروه به دلایلی شناسنامه ندارند. در سال‌های گذشته گروه‌هایی وارد منطقه شدند و برای اینکه خدمتی به مردم کنند اقدام به گرفتن شناسنامه برای مردم کردند، این طرح‌ها در چند مرحله در شهرستان اجرا شد، در این اقدام شتابزده عده‌ای چند شناسنامه گرفتند،
ما افرادی در قلعه‌گنج داریم که چند شناسنامه با هویت‌های مختلف دارند. در حال حاضر متولیان امر به حساسیت موضوع پی برده‌اند. بنیاد علوی لیستی از افرادی که شناسنامه ندارند تهیه کرد، نزدیک به ٣٠٠ نفر را شناسایی کرده‌ایم که شناسنامه ندارند. در حال حاضر فرمانداری در کمتر از یک ساعت برای بچه‌هایی که پدر و مادرشان شناسنامه دارند، شناسنامه صادر می‌کند. ما متولی اخذ شناسنامه نیستیم اما اگر تمایلی باشد بنیاد می‌تواند هزینه آزمایش تشخیص DNA و مراحل تشخیص هویت را تقبل کند.»
در مقطعی قانونی تصویب شد که اداره ثبت احوال برای هر کسی که با دو شاهد به این اداره مراجعه می‌کرد و درخواست دریافت شناسنامه داشت، شناسنامه صادر می‌کرد. ایرادات این قانون و نحوه اجرای آن و همچنین تخلفاتی که در سایه آن شکل گرفت، باعث شد عده‌ای سودجو از این ضعف قانون سوءاستفاده کنند و نتیجه اینکه عده‌ای توانستند چند شناسنامه با هویت‌های مختلف بگیرند،
اما پس از ایجاد مشکلات متعدد، قوانین سختگیرانه‌تری برای صدور شناسنامه وضع شد و همین امر باعث شد عده‌ای از مردم که آگاهی چندانی از وضعیت نداشتند همچنان بی‌شناسنامه بمانند. فرماندار قلعه‌گنج در رابطه با مشکلاتی که در خصوص نداشتن اوراق هویت در قلعه‌گنج وجود دارد، می‌گوید:
«متاسفانه در سال‌های گذشته تعداد زیادی از مردم با توجه به فقر مالیای که داشتند اقدام به فروش شناسنامه‌شان کردند، همچنین در تخلفی که در نتیجه مشکلات قانونی در این زمینه صورت گرفت حدود ٢٦ نفر از کارکنان متخلف ثبت احوال دستگیر شدند و اتفاقاتی افتاد که باعث شد منطقه جنوب کرمان مشکلاتی در زمینه شناسنامه داشته باشد.
اما در چند سال اخیر تدابیری اندیشیده شد که این موارد در جلسه شورای تامین مطرح شود و با مصوبه شورای تامین و شناختی که از افراد توسط دهیاری‌ها و متنفذین پیدا می‌کنند، این موضوع ساماندهی شود، تعداد این افراد به حداقل رسیده است، اگر ما در قلعه‌گنج ١٧٨ پرونده در این مورد داشتیم در حال حاضر این تعداد به حداقل و کمتر از ٧٠ نفر رسیده است،
کسانی که هویت‌شان در ثبت احوال موجود است را پیگیری می‌کنیم و با اختیاری که به شورای تامین استان داده شده است، تلاش‌مان این است که بتوانیم این آمار را به صفر برسانیم.» فرماندار از کسانی صحبت می‌کند که پرونده ثبتی دارند و نام‌شان در دوره‌های گذشته در اداره ثبت احوال ثبت شده است،
اما بسیاری از کپرنشینان حاشیه جازموریان حتی در رژیم گذشته هم شناسنامه (سجل) نداشتند و بعد هم نام‌شان در هیچ دفتری و هیچ اداره‌ای ثبت نشده و حالا هم حتما نشانی در اداره ثبت‌احوال قلعه‌گنج ندارند که بخواهند سهمی در آمار داشته باشند.
مسوولان شهرستان قلعه‌گنج می‌گویند در عرض یک ساعت برای افراد در فرمانداری شناسنامه صادر می‌شود، اما سروش صلواتیان که تا به حال با پیگیری‌هایی که انجام داده، موفق شده برای ١٩ نفر از اهالی قلعه‌گنج از مراجع قانونی شناسنامه و اوراق هویت اخذ کند، از تجربیات متفاوتی صحبت می‌کند: «اگر بخواهیم برای بچه‌ای که پدر و مادرش شناسنامه دارند
شناسنامه بگیریم در درجه اول باید سندی ارایه کنیم که ازدواج پدر ومادر در آن ثبت شده باشد. این خود پروسه عجیبی است به این دلیل که در این منطقه اغلب ازدواج‌ها به صورت دست‌نویس ثبت می‌شود نه رسمی، در مرحله بعد پدر درخواست صدور شناسنامه را به ثبت احوال ارایه می‌کند.
ثبت احوال نامه‌ای به او می‌دهد برای پلیس امنیت و کلانتری محل زندگی، کلانتری محل باید برای بررسی میدانی به محل زندگی فرد مراجعه کند. البته زمان این مراجعه مشخص نیست ممکن است همین مراجعه یک ماه طول بکشد. بعد از بررسی میدانی، مامور انتظامی یک نامه تنظیم می‌کند خطاب به پلیس امنیت، این نامه ممکن است ایراداتی داشته باشد، یا ناقص باشد، مُهر نداشته باشد و... که تمام این موارد باعث به تعویق افتادن پروسه اخذ شناسنامه می‌شود. بعد از آن پلیس امنیت نامه تایید هویت فرد را برای ثبت احوال می‌فرستد.
این تنها بخشی از ماجراست. علاوه بر این دهیار و اعضای شورا و سه شاهد معتمد هم باید تاییدیه بدهند که این بچه شناسنامه ندارد. از تمام این موارد که بگذریم مهم‌ترین مساله این است که این بچه چند سال دارد؟ اگر کارت واکسن داشته باشد - که غالبا ندارند،
و معنای آن این است که واکسن نزده‌اند- از روی کارت واکسن می‌شود سن را مشخص کرد، اگرکارت واکسن نداشته باشد ثبت احوال یک نامه به پزشکی قانونی و وزارت بهداشت می‌نویسد که طی آن فرد باید آزمایش‌های مورد نیاز برای تشخیص سن را در پزشکی قانونی انجام دهد. تمام این پروسه در خوش‌بینانه‌ترین حالت حداقل بین ٣ تا ٤ هفته طول می‌کشد.»
البته تمام این مراحل مربوط به اخذ شناسنامه برای کسانی می‌شود که سن‌شان زیر ١٥ سال باشد، برای افراد بالای ١٥ سال ماجرا متفاوت است. به دلیل اینکه برای این افراد تابعیت باید مشخص شود و اثبات نسب شود تا شناسنامه عکس‌دار صادر شود و این پروسه به قدری طولانی است که معمولا افراد در نیمه راه پیگیری را رها می‌کنند.
قلعه‌گنجی‌ها در غالب موارد آگاهی کافی نسبت به اهمیت شناسنامه و اوراق هویت ندارند و زندگی در کپر به این مساله دامن زده است. آتش‌سوزی کپر در گرمای ٥٠ درجه جنوب کرمان امری طبیعی است. در عین حال در فضای کپر گاوصندوق یا محفظه امنی وجود ندارد که اسناد را حفظ کند، در نتیجه همه‌چیز با هم می‌سوزد. در چنین شرایطی چطور می‌شود سندی مثل شناسنامه را حفظ کرد؟
یکی از کپرنشینان حاشیه جازموریان می‌گوید: «یک آقایی آمد به ما گفت شناسنامه‌های‌تان را به من بدهید تا با آن برای‌تان ماشین کشاورزی بخرم، ما همه شناسنامه‌های‌مان را دادیم برد و دیگر نیامد.» و صدایی در گوشی تلفن می‌پیچد: «بالغ بر ٧٠ درصد مردم قلعه‌گنج با یارانه روزگارشان را می‌گذرانند، در این بین هستند کسانی که شناسنامه ندارند که بخواهند یارانه‌ای دریافت کنند.»