مقدمه
امام سجاد (ع) در صحیفه گرانقدر خویش از اندوه وام و رنج آن به خدا پناه می برد و می فرماید: «بار پروردگارا! از خواری قرض در طول زندگی به تو پناه می آورم... روزی ام را از تباه شدن مصون بدار و با برکت دادن به دارایی ام آن را وفور بخش.» کتاب ارزشمند صحیفه سجادیه، مجموعه ای از ادعیه و نجواهای امام چهارم شیعیان، حضرت علی بن الحسین (ع) را شامل می شود. این کتاب به «انجیل اهل بیت» و «زبور آل محمد» و «اخت القرآن» معروف است و آیت الله مرعشی نجفی آن را دومین کتاب بزرگ شیعیان می داند. صحیفه سجادیه در قالب دعا و نیایش، مفاهیم عمیق و حقایق بسیاری از علوم و معارف اسلامی و عرفانی، قوانین و حدود شرعی و حتی مسایل سیاسی، اجتماعی، تربیتی و اخلاقی را در خود جای داده است. سیدالساجدین در دعاهای نورانی خویش همواره توفیق جهاد اکبر و رهایی از خواسته های نفسانی را طلب می کند و در قدم بعدی؛ به اهل اسلام توجه دارد و تقویت مواضع و پیروزی آنان برابر دشمنان را خواستار می شود. این امام بزرگوار نسبت به رفاه مسلمانان نیز بی توجه نیست و در کنار توصیه به پرهیز از اسراف و زهد و بی رغبتی به دنیا، همواره برکت در مال و دارایی را از خداوند خواستار است. مؤلفه های امور جهادی و اقتصادی در صحیفه سجادیه را که از زبان معصوم علیه السلام بیان شده است، با ترجمه علی شیروانی بررسی می کنیم.
زهد و بی رغبتی به دنیا
قطعات 15 و 16 از دعای چهارم:
و تبعثهم بها علی اعتقاد حسن الرجاء لک، و الطمع فیما عندک و ترک التهمة فیما تحویه ایدی العباد (16) لتردهم الی الرغبة الیک و الرهببة منک، و تزدهدهم فی سعة العاجل، و تحبب الیهم العمل للاجل، و الاستعداد لما بعد الموت. (بار خدایا، بر تابعان (یاران محمد-ص) درود فرست) و با آن درود این اعتقاد را در آنان برانگیز که به تو امید نیک داشته باشند، و به آنچه نزد توست چشم طمع بدوزند، و از خوش باوری نسبت به آنچه در دست بندگان است، بپرهیزند (16) و ایشان را به گونه ای سازی که امیدشان به تو و بیم آنها نیز از تو باشد، و از گشایش دنیای فانی بی میلشان گردانی، و عمل برای جهان آخرت و آمادگی برای حوادث پس از مرگ را محبوبشان سازی.
قطعه 27 از دعای بیستم:
اللهم صل علی محمد و آله، وارزقنی صحة فی عبادة، و فراغا فی زهادة، و علما فی استعمال، و ورعا فی اجمال. خداوندا، بر محمد و خاندان او درود فرست، و سلامتی در پرستش، و آسودگی در پارسایی، و علم قرین با عمل، و پرهیزگاری توأم با میانه روی عطایم فرما.
قطعه نهم از دعای 21:
اللهم صل علی محمد و آله، واجعل ثنائی علیک، و مدحی ایاک، و حمدی لک فی کل حالاتی حتی لا افرح بما اتیتنی من الدنیا، و لا احزن علی ما منعتنی فیها، و اشعر قلبی تقواک، و استعمل بدنی فیما تقبله منی، و اشغل بطاعتک نفسی عن کل ما یرد علی حتی لا احب شیئا من سخطک، و لا اسخط شیئا من رضاک بار الها، بر محمد و آل او درود فرست، چنانم گردان که ثناگوی تو باشم، مدح تو کنم، و سپاس تو گویم در تمام احوالم، آن چنان که به عطایای دنیویت شادمان نگردم، و در اثر محرومیت از مواهب دنیوی محزون نشوم. تقوای خودت را در دلم الهام فرما، بدنم را به کاری بدار که تو پذیرا هستی، و به طاعت خویش مرا از آنچه خلاف است دور ساز تا به آنچه خشم تو را برانگیزد، دل خوش ندارم، و از آنچه تو را خشنود سازد، روی بر نتابم.
قطعه هشتم از دعای 22:
اللهم صل علی محمد و آله، وارزقنی الرغبة فی العمل لک لاخرتی حتی اعرف صدق ذلک من قلبی، و حتی یکون الغالب علی الزهد فی دنیای، و حتی اعمل الحسنات شوقا، و امن من السیئات فرقا و خوفا، و هب لی نورا امشی به فی الناس، و اهتدی به فی الظلمات و استضیی به من الشک و الشبهات. بار الها، بر محمد و آل او درود فرست، و میل و رغبت عمل برای آخرت را روزیم گردان، آن سان که صدق این رغبت را در دلم بیایم، و چنانکه بی میلی نسبت به دنیایم بر من غالب آید، و از روی اشتیاق به انجام نیکی ها بپردازم، و از سر بیم و ترس از بدی ها ایمن گردم. نوری به من عنایت کن که در شعاع آن میان مردم راه روم، و در پرتو نورش در تاریکی ها هدایت یابم، و به فروغ آن هر گونه شک و شبهه ای را برطرف سازم.
اسراف
قطعه هفتم از دعای هشتم:
(اللهم) و نعوذ بک من تناول الاسراف، و من فقدان الکفاف (بارخدایا) به تو پناه می آورم از اسراف کردن و نداشتن معاش به مقدار نیاز.
قطعه 18 از دعای بیستم:
اللهم صل علی محمد و اله و متعنی بالاقتصاد، و اجعلنی من اهل السداد، و من ادله الرشاد، و من صالح العباد، و ارزقنی فوز المعاد، و سلامة المرصاد. خداوندا، بر محمد و خاندان او درود فرست، و مرا از (نعمت) میانه روی بهره مند ساز، و از دست اندرکاران و راهنمایان راه است و بندگان شایسته قرارم ده، و رستگاری در رستاخیز و سلامت از کمینگاه را روزیم کن.
قطعه 23 از دعای بیستم:
اللهم صل علی محمد و اله و امنعنی من السرف...خداوندا، بر محمد و خاندان او درود فرست، و مرا از زیاده روی بازدار...
قطعه 23 از دعای ششم:
(اللهم) واعذنی و ذریتی من الشیطان الرجیم، و من شر السامة و الهامة و العامة و الامة، و من شر کل شیطان مرید، و من شر کل سلطان عنید، و من شر کل مترف حفید، و من شر کل ضعیف و شدید، و من شر کل شریف و وضیع، و من شر کل صغیر و کبیر، و من شر کل قریب و بعید، و من شر کل من نصب لرسولک و لاهل بیته حربا من الجن و الانس، و من شر کل دابة انت اخذ بناصیتها، انک علی صراط مستقمی. (بارخدایا) مرا و فرزندانم را از شیطان رانده شده و از شر حیوانات زهرناک و دارای زهر کشنده و دیگر حیوانات و چشم زخم، و از شر هر شیطان طاغی، و از شر هر حاکم ستم پیشه و از گزند هر خوشگذران سرکش، و از آسیب هر ناتوان و توانا، و از شر هر صاحب مقام و فرومایه، و از شر هر کوچک و بزرگ، و از شر هر نزدیک و دور، و از شر جن و انس که جنگ با پیامبرت و اهل بیتش را برافراشته و از شر هر جنبنده ای که زمام امرش به دست توست، در پناه خود بدار، به راستی که تو بر راهی مستقیم حکم می رانی.
قطعه سوم از دعای سی ام:
اللهم صل علی محمد و اله، و احجبنی عن السرف والازدیاد، و قومنی بالبذل و الاقتصاد، و علمنی حسن التقدیر، و اقبضنی بلطفک عن التبذیر، و اجر من اسباب الحلال ارزاقی، و وجه فی ابواب البرانفاقی، و ازوعنی من المال ما یحدث لی مخیلة او تادیا الی بغی او ما اتعقب منه طغیانا. بارخدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و مرا از اسراف در مصرف و زیاده روی بازدار، و به جود و میانه روی در امور زندگی سامان بخش، بیاموزم که به نیکی امورم را تنظیم کنم، و به لطفت از ولخرجی بازم دار، و روزیم را از راه های حلال روان ساز، وخرج کردنم را در کارهای خیر قرار ده، و ثروتی که در من خودبینی و کبر پدید آورد، یا مرا به ستم بکشاند و یا طغیان و سرکشی به دنبال آورد، از من دور ساز.
قطعه 91 از دعای 47:
(اللهم) و نبهنی من رقدة الغافلین، و سنة المسرفین و نعسة المخذولین. بارخدایا مرا از خواب بی خبران، خواب آلودگی مسرفان، و چرت به خود وانهادگان بیدار فرما.
امور اقتصادی
قطعه بیستم از دعای نخست:
والحمدلله الذی. .. متعنا بارواح الحیوة، واثبت فینا جوارح الاعمال، و غذانا بطیبات الرزق، و اغنانا بفصله، و اقنانا بمنه. سپاس خدای را که. .. ما را از نیسم های زندگی بخش برخوردار ساخت. و اعضایی را برای انجام کار در کالبد ما نهاد، ما را با روزی های پاک پرورد، و با فضل خود بی نیازمان کرد، و به عطای خویش ما را سرمایه داد.
قطعه ششم از دعای ششم:
و خلق لهم النهار مبصرا لیبتغوا فیه من فضله، و لیتسببوآ الی رزقه، و یسر حوا فی ارضه، طلباً لما فیه نیل العاجل من دنیاهم، و درک الاجل فی اخریهم. روز را برای آنها بینایی بخش آفرید تا در آن به تلاش برای طلب فضل الهی برخیزند، و راهی برای کسب روزی جویند، و برای دستیافتن به منابع دنیا و سعادت آخرت با آسودگی به تلاش و کوشش پردازند.
قطعه 16 از دعای 23:
فمن اجهل منی، یا الهی، برشده؟ و من اغفل منی عن حظه؟ و من ابعد منی من استصلاح نفسه حین انفق مأ اجریت علی من رزقک فیما نهیتنی عنه من معصیتک؟ خدای من، نادان تر از من به مصلحت خویش کیست؟ و غافل تر از من به حظ و بهره خود کیست؟ کیست آن که از اصلاح خود دورتر از من باشد آن هنگام که روزهایی را که به من عطا کرده ای در انجام گناهانی که مرا از آن نهی کرده ای، خرج می کنم؟
قطعه سوم از دعای 20:
اللهم صل علی محمد و اله، و اکفنی ما یشغلنی الاهتمام به، و استعملنی بما تسالنی غداً عنه، و استفرغ ایامی فیما خلقتنی له، واغننی و اوسع علی فی رزقک، و الا تفتنی بالنظر، و اعزنی و لاتبتلینی بالکبر، و عبدنی لک و لا تفسد عبادتی بالعجب، و اجر للناس علی یدی الخیر و لا تمحقه بالمن، وهب لی معالی الاخلاق، واعصمنی من الفجر. خداوندا، بر محمد و خاندانش درود فرست، و مرا از اهتمام به آنچه از تو بازم می دارد بی نیاز ساز، و مرا به کاری گیر که فردا مورد سؤال قرار می دهی. و روزگارم را در آنچه مرا برای آن آفریده ای مصروف بدار، و [از غیر خودت] بی نیازم ساز. و روزیت را بر من بگستران، و به نگاه [و چشمداشت به اموال دیگران] گرفتارم مساز، و عزیزم ساز، و به کبر مرا امتحان مکن، و بنده خود ساز، و پرستشم را با عجب تباه مساز، و خیر مردم را بر دستم جاری فرما و این احسان را با منت باطل مکن، و خلق والا عطایم کن، و از فخرفروشی بازم دار.
قطعه 22 از دعای بیستم:
اللهم صل علی محمد و اله، و توجنی بالکفایة، و سمنی حسن الولایة، و هب لی صدق الهدایة، ولا تفتنی بالسعة، و امنحنی حسن الدّعة، ولا تجعل عیشی کداً کداً، و لا ترد دعآئی علی رداً، فانی لا اجعل للک ضداً، و لا ادعو معک نداً. خداوندا، بر محمد و خاندان او دورد فرست، و تاج بی نیازی بر تارکم نه، و به حسن تدبیر، بلند آوازه ام کن، و درستی هدایت عطایم نما، و با فراخی معاش نیازما، و از آسایش نیکو بهره مندم ساز، و زندگانی را بر من دشوار مگردان، و دعایم را به خودم باز مگردان، زیرا که من همتا و حریفی برای تو قرار نمی دهم. و به همراه تو همانندی را نمی خواهنم.
قطعه 23 از دعای بیستم:
اللهم صل علی محمد و اله. .. و حصن رزقی من التلف، و وفر ملکتی بالبرکة فیه، و اصب بی سبیل الهدایة للبرّ فیما انفقُ منه. خداوندا، بر محمد و خاندان او درود فرست... و روزیم را از تباه شدن مصون بدار، و با برکت دادن به داراییم آن را وفور بخش، و مرا به سبب نیکی در آنچه از آن انفاق می کنم به راه هدایت واصل نما.
قطعه پنجم از دعای 21:
اللهم انک ان صرفت عی وجهک الکریم او منعتنی فضلک الجسیم او حظرت علی رزقک او قطعت عنی سببک لم اجد السبیل الی شیء من املی غیرک، ولم اقدر علی ما عندک بمعونة سواک، فانی عبدک و فی قبضتک، ناصیتی بیدک. بار خدایا، اگر تو روی بزرگوارت را از من بگردانی، یا فضل بزرگت را از من باز داری، یا روزیت را از من دریغ داری، یا ارتباطت را از من قطع نمایی، باز هم جز تو راهی به سوی هیچ یک از آرزوهایم نخواهم یافت، و با یاری دیگران به آنچه نزد توست نتوانتم دست یافت، چرا که من بنده تو و در قبضه قدرت تودم، زمام کارم به دست توست.
قطعه هشتم از دعای 21:
اللهم صل علی محمد و اله،ولا تجعلنی ناسیاً لذکرک فیما اولیتنی، ولا غافلا لاحسانک فیما ابلیتنی، ولا ایسا من اجابتک لی و ان ابطات عنی، فی سراء کنت او ضراء او شدة او رخاء، او عافیة او بلاء، او بؤسٍ [کنت] او نعماء، او جدة او لاوآء، او فقر او غنی. بار خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و نگذار در آنچه به من بخشیده ای یاد تو را فراموش کنم، و در آنچه از احسانت به من تفضل کرده ای دچار غفلت شوم، مرا از اجابت دعایم ناامید مگردان هرچند به طول انجامد، در خوشی باشم یا در ناخوشی، در گرفتاری باشم یا در آسایش، در عافیت باشم یا در مصیبت، در نهایت نیازمندی باشم یا غرق در نعمت، در دارایی باشم یا نداری، در تهیدستی باشم یا توانگری.
قطعه 25 از دعای یازدهم:
[اللهم واجلعنی من] المعودین بالتعوذ بک، الرابحین فی التجارة علیک، المجارین بعزک، الموسع علیهم الرزق الحلال من فضلک، الواسع بجودک و کرمک، المعزین من الذل بک، و المجارین من الظلم بعدلک، و المعافین من البلاء برحمتک، والمغنین من الفقر بغناک، والمعصومین من الذنوب والزلل و الخطاء بتقواک، والموفقین للخیر و الرشد و الصواب بطاعتک، و المحال بینهم و بین الذنوب بقدرتک، التارکین لکل معصیتک، الساکنین فی جوارک. [بار خدایا، مرا از کسانی قرار ده] به پناه آوردن به تو خو نمودند، از سودای با تو سود بردند، در پناه عزتت آرمیدند، به جود و کرمت از خوان گسترده فضل و احسان تو روزی خوردند، و به لطف تو از ذلت به عزت رسیدند، و از ستم به عدل تو پناه آوردند، و به رحمتت از مصیبت رهیدند، به بی نیازی تو از تهیدستی به توانگری رسیدند، در سایه حفظ و نگهداری تو از گناهان و لغزش ها مصون ماندند، و در پی فرمانبرداری از تو به کارهای خیر و رشد و درست توفیق یافتند، و به قدرت تو میان آنان و گناهان سدی حایل گشت، هر گونه گناهی را وانهادند، و در جوار رحمت تو سکنا گزیدند، مقرر فرما.
قطعه ششم از دعای 28:
فکم قدر ایت ـ یا الهی ـ من اناس طلبو العز بغیرک فذلوا، و راموا الثروة من سواک فافتقروا، و حاولو الارتفاع فاتضعوا. خداوندا، چه فراوان مردمانی را دیده ام که از غیر تو عزت طلبیدند و خوار گشتند، و از غیر تو ثروت خواستند و فقیر شدند، و به تلاش برای بلندپایگی و مقام برخاستند و پست گردیدند.
قطعه دوم از دعای سی ام:
[اللهم] واعوذ بک، یا ربّ، من هم الدین و فکره. و شغل الدین و سهره، فصل علی محمد و اله، و اعدنی منه، و استجیر بک، یا ربّ، من زلته فی الحیوة، و من تبعته بعد الوفاة، فصل علی محمد و اله، واجرنی منه بوسع فاضل اوکفاف واصل. اللهم صل علی محمد و اله، واحجبنی عن السرف و الازدیاد، و قو منی بالبذل و الاقتصاد، و علمنی حسن التقدیر، و قبضنی بلطفک عن التبذیر، و اجر من اسباب الحلال ارزاقی، و وجه فی ابواب البرّ انفاقی، و ازو عنی من المال ما یحدث لی مخیلة او تادیا الی بغی او ما اتعقب منه طغیانا. [بار خدایا]، بار پروردگارا، به تو پناه می آورم از اندوه وام و اندیشه آن، و از دل مشغولی به قرض و بی خوابی به خاطر آن. پس بر محمد و آل او درود فرست، و مرا از رنج وام به خود پناه ده. بار پروردگارا، از خواری قرض در طول زندگی و از پیامدهایش پس از مرگ به تو پناه می آورم. پس بر محمد و آل او درود فرست، و مرا با فراوانی مال، یا زندگانی همراه با کفاف، از آن در امان دار.
قطعه چهارم از دعای 48:
اللهم الیک تعمدت بحاجتی، و بک انزلت الیوم فقری و فاقتی و مسکنتی، و انی بمغفرتک و رحمتک اوسع من ذنوبی، فصل علی محمد و ال محمد، و تول قضا کل حاجة هی لی بقدرتک علیها، و تیسیر ذلک علیک، و بقری الیک، و غناک عنی، فانی لم اصب خیرا قط الا منک، و لم یصرف عنی سوء قط احد غیرک، و ل ا ارجولامر اخرتی و دنیای سواک. بار خدایا، حاجتم را به پیشگاه تو آوردم، فقر و تهیدستی و نداریم را بر آستان تو فرود آورده ام، اعتماد من بیشتر بر آمرزش و رحمت توست تا عملم، و آمرزش و رحمت تو گسترده تر از گناهان من است، پس بر محمد و آل او درود فرست، تو خود بر آوردن همه حاجاتم را برعهده گیر زیرا که بر انجام آن قادری و این کار بر تو آسان است و من به تو نیازمند و تو از من بی نیاز هستی، چه من هرگز خیری به دست نیاوردم مگر از سوی تو، و هیچ گاه کسی غیر تو شری را از من دور نساخت، و برای آخرت و دنیایم چشم امید به کسی جز تو ندارم.
قطعه هشتم از دعای 52:
فاسالک یا مولای سؤال من نفسه لاهیة لطول امله، و بدنه غافل لسکون عروقه، و قلبه مفتون بکئرة النعم علیه، و فکره قلیل لما هو صائر الیه. پس از تو تقاضا دارم، تقاضای کسی که در اثر آرزوهای دراز خود را سرگرم ساخته، و به سبب تن پروری بدنش از عمل صالح بی خبر مانده، و دلش به خاطر زیادی نعمت فریفته شده، و اندیشه اش درباره فرجام کارش اندک است.
