موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ؛ معرفی بخش های مختلف موزه علوم پزشکی

نخستین مرکز آموزش طب در ایران در دانشگاه جندی شاپور مربوط به دوره ساسانیان است. ولی دوران اوج پزشکی ایران بین سده های چهارم تا نهم میلادی بود که در این دوره پزشکان مطرحی می زیستند از جمله این طبیب ها ذکریای رازی کاشف الکل و ابوعلی سینا طبیب بودند. عصر جدید پزشکی ایران پس از تاسیس دارالفنون در اواسط قرن نوزدهم میلادی آغاز شد و در سال 1313 شمسی با احداث دانشکده پزشکی دانشگاه تهران رونق گرفت. دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران یکی از دانشگاه های دولتی ایران و تحت پوشش وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در استان تهران است. این دانشگاه بخش های مختلف موزه علوم پزشکی را نیز اداره می کند. دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران بازمانده مدرسه طب موسسه دارالفنون تهران است و به این لحاظ از کهن ترین موسسات علوم پزشکی آکادمیک ایران محسوب می گردد. در این مقاله شما را هر چه بیشتر با تاریخچه موزه علوم پزشکی و معرفی موزه ملی تاریخ علوم پزشکی آشنا خواهیم کرد.

موزه ملی تاریخ علوم پزشکی : آدرس و دسترسی به موزه علوم پزشکی

تهران، امیر آباد، خیابان کارگر شمالی، بالاتر از چهارراه جلال آل احمد، ورودی شماره یک پردیس دانشگاه تهران

موزه ملی تاریخ علوم پزشکی : تاریخچه موزه علوم پزشکی دیدنی

دسترسی به موزه علوم پزشکی از طریق مکانی ساخته شده در مساحتی بیش از 9000 متر مربع که از بناهای بازمانده دوره قاجاری است و به دستور امیرکبیر به عنوان جلالیه ساخته شده، می باشد. این موزه در تیرماه سال 1378 شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. به منظور ارائه کامل و جامع پیشینه طب قدیم و پزشکی نوین ایران در زمینه های گوناگون و معرفی جایگاه آن در جهان پزشکی با تلاش دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران و مشارکت سازمان میراث فرهنگی کشور از سال1380 شمسی فعالیت خود را آغاز کرد. آثار و اشیای به نمایش درآمده در این موزه، یافته های ملموس دوره های پیش از تاریخ، تاریخی و ابزار و ادوات پزشکی در دوره معاصر را در بر می گیرد. همچنین در سال 1391 شمسی در سایت موزه های دانشگاهی (UMAC) به عنوان اولین موزه دانشگاهی ایران ثبت شد.

موزه ملی تاریخ علوم پزشکی : بخش های مختلف موزه علوم پزشکی زیبا

این موزه از بخش های متنوعی که شامل بخش دیرین انسان شناسی، بخش طب سنتی، بخش اسناد و کتب خطی پزشکی، بخش گیاهان دارویی، بخش تاریخ دامپزشکی، بخش تاریخ دندانپزشکی، بخش تاریخ چشم پزشکی، بخش دواخانه نظامی، بخش اشیای امانی سازمان میراث فرهنگی، نمایشگاه موقت پروفسوریحیی عدل، نمایشگاه موقت دکتر محمد قریب، نمایشگاه موقت دکتر شمس شریعت تربقان، نمایشگاه موقت پروفسور مجید سمیعی و بخش های جنبی موزه شامل کتابخانه تخصصی، سالن های اجتماعات و کنفرانس می باشد و همچنین بخش های مربوط به ادوات و اسناد پزشکی از 9000 سال تا دوره معاصر از دیگر بخش های مختلف موزه علوم پزشکی در زمان دسترسی به موزه علوم پزشکی است.

موزه ملی تاریخ علوم پزشکی : پیرزن مومیایی 900 ساله در موزه

مومیای کردن در هزاره های پیشین بسیار رواج داشته و مصریان باستان به دلیل اعتقاد به (کا) روح انسان این کار را انجام می دادند. مصریان باستان اعتقاد داشتند که (کا) بعد از مرگ انسان نیز در کالبد او می ماند اما ایرانیان باستان چه قبل از ورود و چه بعد از ورود اسلام این کار را جایز نمی دانستند. در بعضی از نقاط ایران مومیایی های طبیعی کشف شده است. طبیعی مومیایی شدن وابسته به شرایط خاص و ویژه ای است که شامل کثرت وجود نمک در خاک، حداقل بودن رطوبت در خاک و عدم وجود تجزیه کنندگان محیط. می باشد. مومیایی که مورد نظر ماست مربوط به زنی 65 ساله می باشد که در حدود 900 سال پیش می زیسته است. این مومیایی در اطراف استان یزد کشف شده است و از بخش های زیبا در زمان دسترسی به موزه علوم پزشکی می باشد.

موزه ملی تاریخ علوم پزشکی : عمل جراحی ترپانسیون در 5000 سال پیش

پزشکی نوین جراحی بدون تجهیزات، داروهای شیمیای و روش های مختلف را کاملا رد می کند ولی جراحی پزشکی که با دقت و مهارتی عجیب توسط پزشکی دقیق در حدود 5000 سال پیش انجام گرفته مثال نقضی برای این نظریه است. یکی از همین مثال های نقض در شهر سوخته زابل اتفاق افتاده است. جراحی روی جمجمه دختری که مبتلا به هیدروسفالی (جمع شدن مایع درون جمجمه) بوده و حدودا 13 سال سن داشته است. تحقیقاتی جدیدی که اخیرا روی این جمجمه صورت گرفته نشان دهنده این بوده که جمجمه دختر 13 ساله رو به بهبودی کامل قرار داشته و علت مرگ چیز دیگری بوده است که خود این می تواند از عجایب تاریخچه موزه علوم پزشکی در زمان دسترسی به موزه علوم پزشکی باشد.

موزه ملی تاریخ علوم پزشکی : باورها و عقاید

انسان ها همیشه در تلاش بوده اند که خود را از امراض حفظ کنند. از قدیمی ترین میراث های پرفروغ این سرزمین تجارب بسیار ارزشمند آن ها در برابر امراض مختلف، استفاده و آموزش آن ها به نسل های دیگر و در نتیجه پیشرفت رشته پزشکی در هر شهر و دیاری بوده است. در عصر جدید هم بعضی از مردم هنوز به روش های سنتی یعنی استفاده از خود طبیعت، گیاهان دارویی و تغییر سبک زندگی امراض خود را درمان می کنند. ایرانیان باستان بر این عقیده بودند که صحت و سلامتی اولویت اول زندگی است به این صورت که در دعا و مناجاتشان همیشه آرزوی سلامتی می کردند. طب قدیمی و سنتی ایران همیشه بر دو پایه استوار بوده است: اول ذهن و اعتقاداتی که باید مثبت باشد و در این راه از ادعیه خواندن و تزکیه نفس استفاده می کردند که باعث بهبودی بیماری می گردید و دوم استفاده از طب سنتی که در متون تاریخی هم بسیار اشاره شده و بعضی از آن ها نسبت به درمان های نوین مجرب تر است که شامل حجامت، زالو اندازی، رگ زنی است. ادوات پزشکی در ایران باستان شامل کلبتین ها (انبرک های دندانپزشکی)، شاخ های حجامت، ترازوهای دقیق، قیچی ها، نیشترها، چاقوها، ابزارهای دعا درمانی و کیف حکیم باشی است و در بخش های مختلف موزه علوم پزشکی دیده می شود.

موزه ملی تاریخ علوم پزشکی : شکوفایی پزشکی در ایران

اقتدار، قدرت و زیبایی کشور ایران را باید در بطن کتاب های تاریخی، نسخ دستی و سندهای پزشکی که در قرن های گذشته نوشته شده است، جستجو کرد. رشد و تکامل علم پزشکی در کشور تاریخی ایران به بعد از اسلام یعنی هم دوره محمد بن زکریای رازی که در قرن سوم و چهارم هجری زندگی می کرده است، بر می گردد. با مطالعه تاریخ علوم پزشکی متوجه این موضوع می شویم که مردم کشور پارس علاوه بر بازگردانی متون از زبان یونانی و سریانی به فارسی با استفاده از فکر و اندیشه پیشرفت چشمگیری در علم پزشکی و دیگر علم های آن عصر داشتند. از مهمترین آثار محمد بن زکریای رازی کتاب الحاوی است که در اواخر قرن سوم و اویل قرن چهارم نوشته شده است. بجز این کتاب فاخر کتاب های مشهور دیگری هم است که یکی از این کتاب ها المنصوری یا طب المنصوری بوده و تقریبا مفصل ترین کتاب پزشکی در عصر خود بوده است. این کتاب به نسبت کتاب الحاوی کم حجم تر است. این کتاب جز 10 کتاب برتر و قدمت دار موزه علوم پزشکی می باشد. به گفته ابوریحان بیرونی محمد بن زکریای رازی حدود 56 کتاب در حجم های مختلف تالیف کرده است. کتاب طب المنصوری در سال 484 هجری قمری تالیف شده و جنس این کتاب از بهترین نوع کاغذ یعنی کاغذ سمرقندی و جلد آن از محکم ترین جلد های آن زمان به نام تیماج عنابی است و در تاریخچه موزه علوم پزشکی خودنمایی می کند.

اسناد فارغ التحصیلی دارالفنونی ارسطو در موزه علوم پزشکی

از بخش های ممتاز این موزه می توان به اسناد پزشکی و نسخه های قدیمی موجود در این مکان جذاب گردشگری اشاره داشت که اغلب نیز مربوط به روزگاران معاصر می شوند. از اسناد مربوطه می توان به برخی سندها اشاره داشت که این اسناد شامل هشدارهای سلامت در انواع مختلف بیماری ها، سندهای پزشکی مربوط به اداره صحیه عمومی که از اولین ادارات مخصوص بهداشت مردم بوده و این بخش مسئولیت انتخاب طبیب های شهرهای مختف ایران را بر عهده داشته است، هشدار و تذکر وزارت معارف درباره مجوز و ساخت و تشکیل مطب پزشکان در تهران و همچنین آمار بیماری های منجر به مرگ در تهران می شوند. مهمترین و ویژه ترین غرفه این بخش به میرزا ارسطو خان که در سال های 1915تا 1919 در دارالفنون تحصیل می کرده و دیپلم چهار خانه ای را کسب کرده، مربوط می شود.

برجسته ترین دکتر چشم پزشکی ایران

بخش چشم پزشکی این موزه اختصاص دارد به محمد قلی شمس که پایه گذار علم نوین چشم پزشکی در ایران است. این بخش از موزه دارای سندها، ادوات پزشکی و وسایل مربوط به پروفسور محمد قلی شمس است. پروفسور شمس در سال 1283 هجری شمسی در تهران بدنیا آمده است. پروفسور شمس بعد از پایان تحصیلات در فرانسه به اولین کاری که دست زد ساخت و تشکیل بخش چشم پزشکی ارتش در تهران که واقع در خیابان حافظ بوده، است. بعد از آن احداث مدرسه چشم پزشکی دارالفنون در زیر همان ساختمان چشم پزشکی را انجام داد. پروفسور شمس کارهای ویژه و بسیار ارزشمندی را انجام داده است از جمله این فعالیت ها می توان به ریشه کنی بیماری تراخم در جنوب که با کمک انجمن چشم پزشکی جهانی و کمک گرفتن از پزشکان بین المللی این بیماری مهلک را ریشه کن کند، اشاره کرد. از دیگر فعالیت های ارزشمند پروفسور شمس که باید به آن اشاره داشت به احداث بیمارستان فارابی و تاسیس مجله چشم پزشکی ایران در سال 1347، احداث انجمن چشم پزشکی در سال 1326، پیوند صلبیه و همچنین پیوند صلبیه همراه قرنیه در سال 1314، اولین پیوند قرنیه در ایران در سال 1313 و اقدامات دیگری که بسیار مهم و ارزشمند بوده است، اشاره می کنیم. پروفسور شمس در سن 92 سالگی و در شهریور سال 1375 دیده از جهان فرو بست. این پزشک در تاریخچه موزه علوم پزشکی نقش مهمی را ایفا کرده است.

در 2500 سال پیش پزشک انسان و حیوان یکی بود

در عصر هخامنشیان و مادها یعنی در حدود سه الی شش هزار سال پیش از میلاد مسیح روحانیون دین و مغان جایگاه ویژه ای در بین مردم داشتند و علم دامپزشکی را فقط آن ها فرا می گرفتند زیرا این علوم جز دین بوده و لازم به ذکر است طبق اکتشافات و تحقیقاتی که امروزه انجام شده و همچنین سندهای تاریخی که از گذشته مانده پزشک انسان و حیوان یکی بوده و این یعنی یک دامپزشک در اصل یک پزشک حاذق بوده است. در قدیم الایام بنا بر شواهد و سندهایی که موجود است به این موضوع اشاره دارد که بیماری سیاه زخم، آنرژین شدید، کرم های روده ای، طاعون گاوی، تورم حاد گوش میانی، و انواع و اقسام بیماری های دیگری که در آن زمان باعث بیماری حیوانات ومرگ و میر آن ها می شده را همراه با بهترین اعمال دامپزشکی که شامل شکسته بندی دست و پای دام، خون گیری از دام، جراحی و بیرون آوردن دمل ها و تومورها، داغ کردن، تراش دادن سم احشام، بست درست نعل اسب و اصلاح و درست کردن دست و پای احشام می شده، انجام می دادند و همچنین اگر با عدم مهارت، عدم وجود دانش کافی و قصور در کار باعث مرگ و یا معلول کردن آن حیوان می شدند را باید غرامتش را تمام و کمال پرداخت می کردند. مسئله مهم دیگری که در طول تاریخ دامپزشکی ایران باید آن را ذکر کرد توجه زیاد و همچنین علت جویی مریضی های فراگیر بین حیوانات خصوصا اسب ها است. اسب از دیرباز تا به حال بسیار برای انسان کارآمد و اساسی بوده و همین امر باعث توجه به مسائل مهمی راجع به آن می شود از جمله این موارد آموزش و تربیت اصولی اسب، شناخت اندام و حالت های فیزیکی بدن اسب، تخمین سن اسب از روی دندان ها و همچنین رنگ اسب ها می شود که بعضی از این اطلاعات دامپزشکان قدیمی با اطلاعات امروزی هماهنگ و یکی است. از ویژه ترین سندهایی که از دیر باز مانده و در غرفه دامپزشکی می درخشد نقاشی آناتومی بدن اسبی است که حدودا 500 سال سال پیش ترسیم شده است. این تصویر گرچه از نظر علم دامپزشکی مردود است ولی از نظر هنری، فرهنگی و تاریخی بسیار ارزشمند می باشد و در تاریخچه موزه علوم پزشکی مشاهده می شود.

منتقل کردن دندانپزشکی از سلمانی به مدرسه طبابت

غرفه ای از این موزه مربوط است به دندان پزشکی که ادوات و وسایل کار طبیبانی از جمله دکتر مصفا، دکتراخلاقی، دکتر یزدی، دکتر طاهر زاده، دکتر مصفا، دکتر نواب و دکتر صدرعاملی که به این موزه اهدا و برای بازدید عموم قرار گرفته است، در آن دیده می شود. تاریخچه دندان پزشکی در ایران به گذشته های خیلی دور برمی گردد زمانی که ابزار دندان پزشکی بسیار محدود و ساده بوده ولی این علم تقریبا از قرن سیزدهم هجری خورشیدی پیشرفت قابل توجهی داشت و به این صورتی که امروزه شاهد آن هستیم درآمده است. دندان سازی و دندان پزشکی مثل طبابت و دارو سازی دارای هیچ قانون خاصی نبوده و این وضع تا سال 1290 هجری خورشیدی به همین منوال بوده است. این وضع و حال به این صورت بوده که برای بیمارهای اشراف و افراد ثروتمند از دندان پزشکان خارجی استفاده می کردند و برای درمان بیماری قشر ضعیف از روش های بسیار معمولی تر و پر دردتر مثل کشیدن دندان بدون بی حس کردن موضع آن، روکش کردن دندان های مصنوعی و دندان هایی هم که بسیار درد و ورم داشتند را با استفاده از داروهای گیاهی که از عطارها می گرفتند آرام می کردند. این کار توسط سلمانی ها، شاگرد زرگرها و عطارها صورت می گرفته است. این وضع تا سال 1290هجری خورشیدی به همین منوال بود تا اینکه وزارت معارف کسانی را که مشغول این کار بودند را ملزم به تحصیل و گرفتن مدرک و مجوز رسمی و حرفه ای دندان سازی و دندان پزشکی کرد. برای آموزش و تربیت اصولی حرفه دندان پزشکی در سال 1297 تعدادی از طبیبان اروپایی از جمله دکتر استپانیان ترکیه ای و همچنین دکتر میلچارسکی لهستانی به استخدام اداره صحیه درآمدند و همزمان با احداث مدرسه طب دارالفنون مدرسان مدرسه طب ملزم به تدریس نکات وتذکرات در مورد بیمارهای دهان و همچنین دندان شدند که دکتر لقمان الدوله ادهم رئیس مدرسه طب درآن زمان، دکتر محسن سیاح را مسئول و مامور به آموزش این مسائل کرد که کارهای آن ها در بخش های مختلف موزه علوم پزشکی رویت شده است.

اولین پزشک دارای تحصیلات آکادمیک

اولین پزشکی که در اروپا مفتخر به اخذ مدارک معتبر و همچنین تحصیلات اکادمیک شد کسی نبود جز دکتر محسن سیاح. از دکتر سیاح به عنوان پدر علم نوین دندانپزشکی نام می برند. مدرسه دندان سازی که مرتبط با مدرسه عالی بود در سال 1309تاسیس شد و همچنین نخستین دانشکده دندان سازی و دندان پزشکی ایران درسال 1316 در دانشگاه تهران احداث شد که در تاریخچه موزه علوم پزشکی عنوان می شود.

داروخانه نظامی

یکی از داروخانه های ایران که به وسیله هادی خان، سرتیپ وقت به منظور استفاده و بهره گیری در زمینه های جنگی ساخته شد، داروخانه نظامی بود که طبق اسناد به دست آمده تمامی ملزومات موجود در آن به صورت مستقیم و غیر مستقیم از کشور اتریش خریداری شده بود. بعد از فوت سرتیپ هادی خان پسرخواهرش (عبدالحسین خان نظامی) مسئولیت تمام داروخانه را بر عهده خود سپرد تا پس از گذشت مدت زمان اندکی به دلایل روابط اقتصادی موجود میان خاندان نظامی و ارتش وقت ایران تمامیت داروخانه با قدمت نظامی به او تعلق گرفت. بعد از مدتی در سال 1319 که مصادف بود با فوت عبدالحسین خان پسرش دکتر امیر هوشنگ نظامی که یکی از حاذق ترین پزشکان داروسازی و استاد دانشکده پزشکی و داروسازی دانشگاه تهران بود مسئولیت مهم داروخانه نظامی را برعهده گرفت. دکتر امیر هوشنگ نظامی داروخانه نظامی را در سال 1367 تعطیل کرد و بعد از فوت این طبیب برجسته و ارزشمند ایران در سال 1371 به دانشکده داروسازی دانشگاه تهران انتقال داده شد. با پیگیری های خانم دکتر زرین دخت شرقی، همسر دکتر امیر هوشنگ نظامی در سال 1381 هجری خورشیدی داروخانه نظامی با همه ادوات و سندهای بجای مانده به موزه تاریخ علوم پزشکی هدیه داده شد. در سال 1382 با کمک و هزینه خانم دکتر زرین دخت شرقی و همکاری مسئولان موزه و همچنین با استفاده از عکس های قدیمی این موزه کاملا بازسازی و در تاریخ دوازدهم شهریور همان سال افتتاح و مورد بازدید عموم قرار گرفت. از جمله ادوات و تجهیزاتی که در موزه برای بازدید عموم قرار گرفته است می توان به بعضی از آن ها اشاره داشت از جمله دستگاه حب بر، دستگاه عصاره گیر، ترازوی مخصوص داروخانه، دستگاه شیشه پر کن، دستگاه شربت سازی، دستگاه صافی، همزن مخصوص، هاون چینی، دستگاه تقطیر، کلیشه های قدیمی مورد استفاده در داروخانه ظروف مخصوص آزمایشگاهی، دستگاه پرس برای تهیه کاشه، دستگاه آلبومین متر، قالب قرص زنی، سرنگ شیشه ای مدرج، آتش گردان، چراغ الکلی، ساکشن دستی، ظروف دو جداره برای حرارت غیر مستقیم، قالب شیاف، قالب قرص و تجهیزات دیگری که در داروخانه مورد استفاده قرار می گرفت.

تجهیزات که به امانت در تاریخچه موزه علوم پزشکی است

غرفه ای از موزه تاریخ علوم پزشکی که از نخستین بخش های این موزه هم به حساب می آید اختصاص دارد به تجهیزات، ادوات و اسنادی که به امانت از موزه ملی گرفته شده است. از جمله این ادوات می توان به شیشه ها، سفال ها، مفروغ های مورد استفاده طبیبان و همچنین اشیای دیگری که تا سال های قبل در موزه ملی نگهداری می شد ولی بعد از سند و تفاهمنامه ای که بین موزه ملی و موزه تاریخ علوم پزشکی امضا گردید، مقرر شد تا 163 اثر به این مکان تحویل داده شوند و نشان دهنده تاریخ پر رمز و راز طب در ایران باشند و برای بازدید عموم قرار گیرند، اشاره کرد.