خلق عظیم نبوی

خداوند متعال و پیامبرانش دوست دارند ما به اخلاق الهى آراسته شویم و به آن ها عمل کنیم، باید در سبک زندگی و سبک اخلاق برای خود الگو انتخاب کنیم و وجود پیامبر اسلام- صلّى اللَّه علیه وآله وسلّم- از هر کس به این کار شایسته تر است.

خداوند متعال در سوره قلم رسول خدا (ص) را به دنبال تهمت هاى ناروایى که مشرکین به وى زده و او را دیوانه خوانده بودند، تسلیت و دلدارى مى دهد، و به وعده هاى جمیل و پاسدارى از خلق عظیمش دلخوش مى سازد، و در عین حال البته آن جناب را به شدیدترین وجهى از اطاعت مشرکین و مداهنه با آنان نهى نموده، امر اکید مى کند که در برابر حکم پروردگارش صبر کند.
بررسی معنی خلق عظیم پیامبر اعظم
مسأله اساسی برای ما در این مقال تفسیر معنای "خلق عظیم نبوی" ست که در آیه چهارم سوره قلم بدان اشاره شده است با تعبیر:
{ وَ إِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ }(1)
«و اینکه تو ملکات اخلاقى بس بزرگى دارى که بر آن مسلطى»
مراد از این خلق عظیم کدام اخلاق پیامبراسلام ص می‌باشد که خداوند متعال در کتاب آسمانی خود آن‌را به عظمت یاد می کند!؟
معنی لغوی واژه "خلق"
کلمه" خلق" به معناى ملکه نفسانى است، که افعال بدنى مطابق اقتضاى آن ملکه به آسانى از آدمى سر مى زند، حال چه اینکه آن ملکه از فضائل باشد، مانند عفت و شجاعت و امثال آن، و چه از رذائل مانند حرص و جبن و امثال آن، ولى اگر مطلق ذکر شود، فضیلت و خلق نیکو از آن فهمیده مى شود.
راغب مى گوید: کلمه" خلق" چه با فتحه" خاء" خوانده شود، و چه با ضمه آن، در اصل به یک معنا بوده، مانند کلمه" شرب" و" صرم" که چه با فتحه اول خوانده شوند و چه با ضمه یک معنا را مى دهند، و لیکن در اثر استعمال بیشتر فعلا چنین شده که اگر به فتحه خاء استعمال شود معناى صورت ظاهر و قیافه و هیئت را که با بصر دیده مى شود مى رساند، و اگر به ضمه خاء استعمال شود معناى قوا و سجایاى اخلاقى را که با بصیرت احساس مى شود افاده مى کند، پس اینکه قرآن کریم فرموده:" إِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ"، معنایش این است که تو- اى پیامبر- سجایاى اخلاقى عظیمى دارى.
دو معنی مستقل و سیاقی "خلق عظیم"
این آیه شریفه فى نفسها و به خودى خود حسن خلق رسول خدا (ص) را مى ستاید، و آن را بزرگ مى شمارد که در ادامه مقاله به بررسی گسترده تر معنی خلق عظیم خواهیم پرداخت، لیکن با در نظر گرفتن خصوص سیاق، به خصوص اخلاق پسندیده اجتماعی پیامبر اسلام نظر دارد، اخلاقى که مربوط به معاشرت است، از قبیل استوارى بر حق، صبر در مقابل آزار مردم و خطاکاریهاى اراذل و عفو و اغماض از آنان، سخاوت، مدارا، تواضع و امثال اینها.
و اینکه بعضى از مفسرین گفته اند: مراد از کلمه" خلق" دین- اسلام- است. تفسیر درستى نیست، مگر اینکه منظور خود را طورى توجیه کنند که به بیان ما برگشت کند .
خلق عظیم پیامبر اسلام سبب فضیلت وی بر سائر انبیا
در حدیث قدسی معراج در قسمتی که خداوند متعال به فضیلت پیامبر اسلام بر سائر انبیا اشاره می کند و یکی از علل پنج گانه فضیلت یافتن حضرت محمد صلی الله علیه و آله بر تمام انبیا خلق عظیم ایشان بیان شده است، در جائی که خداوند متعال می فرماید:
«یا أَحْمَدُ! هَلْ تَدْرى لِاىِّ شَىْ ءٍ فَضَّلْتُکَ عَلى سائِرِ الْأَنْبِیاءِ؟ قالَ: أَللّهُمَّ! لا. قالَ: بِالیَقینِ، وَحُسْنِ الخُلْقِ، وَسَخاوَةِ النَّفْسِ، وَرَحْمَةِ الخَلْقِ، وَکَذلِکَ أَوْتادُ الأَرْضِ لَمْ یَکُونُوا أَوْتاداً إِلّا بَهذا.» «اى احمد! آیا مى دانى چرا تو را بر دیگر پیامبران برترى بخشیدم؟
پیامبر عرض کرد: خداوندا! نه. نمى دانم. خداوند فرمود: به واسطه یقین، نیکویى اخلاق، بخشندگى، بزرگوارى نفس و رحمت و مهربانى تو بر دیگران و بدان که اوتاد نیز جز به واسطه همین صفات، در زمره اوتاد در نیامدند.» (2)
توضیح معنی برتری اخلاقی پیامبر بر سائر انبیا
تمام پیامبران- علیهم السّلام- هستند و این که خداوند فرمود: «مى دانى چرا بر سایر پیامبران برترى ات دادم؟» به این معنى نیست که آن ها، داراى خُلق نیکو نبودند؛ بلکه به این معنى است که پیامبر ما- صلّى اللَّه علیه وآله وسلّم- در تمام فضیلت ها- از جمله این فضیلت- از ایشان برتر است؛ زیرا هر چه از کامل ترین و فاضل ترین انسانها صادر شود، متناسب با کمال معنوى اوست و لذا خداوند عزّوجلّ در شأن پیامبر اسلام ص فرمود: «همانا تو، داراى سجایایى عظیم هستی»
مراد از خلق عظیم پیامبر خوش روئی نیست
اما این که مقصود از حُسن خُلق، خوش رویى است یا دارا بودن اخلاق الهى در تمام صفات عالیه و در تمام امور زندگى با تمام مخلوقات؛ آن چه درباره آن حضرت بیشتر قابل قبول است، احتمال دوم است؛ زیرا از آن چه بر پیامبر نازل شده و نیز احادیث قدسیه صحف اولى که بر پیامبران پیشین- علیهم السّلام- فرستاده شده و از سیره پیامبر و سنتهاى ایشان معلوم مى شود که پیامبر اسلام به اخلاق الهی آراسته بودند و مراد تنها خوش روئی ظاهری با همگان نیست؛ لذا در ادامه سوره قلم خداوند متعال برعدم مداهنه و سازش با سران مشرکین و کفار تاکید می کند و این خود نشان دهنده همین معنی است که مراد از این مدح بزرگ بیان خوش روئی پیامبر با همگان نبوده است، بلی خوش روئی با عموم مردم (غیرازسران کفر) ومومنین مخصوصا، سیره مبارک نبوی بوده است که جزء معنی این آیه می تواند باشد ولی تمام مساله نیست.
ما نیز باید مثل پیامبر اسلام متخلق شویم
خداوند متعال و پیامبرانش دوست دارند ما به اخلاق الهى آراسته شویم و به آن ها عمل کنیم و ما باید در سبک زندگی و سبک اخلاق برای خود الگو انتخاب کنیم و وجود پیامبر اسلام- صلّى اللَّه علیه وآله وسلّم- از هر کس به این کار شایسته تر است. تنها فرق بین ما و پیامبران- علیهم السّلام-، به ویژه پیامبر مکرم اسلام و جانشینان معصومش- علیهم السّلام- این است که ما به دلیل محجوب بودن از فطرت، مأمور به آراسته شدن به اخلاق الهى ورفتار آن بزرگواران هستیم، اما آنان به دلیل این که از فطرتشان در حجاب نیستند، آراسته به اخلاق الهى و متخلق به آن هستند(3). یعنی ما در حیطه رفتار و خوش روئی به پیامبر اکرم اقتدا می کنیم هر چند در حیطه تخلق به اخلاق الهی فاصله زیادی با ایشان داریم چرا که ایشان در سایه گناه نکردن بی حجاب از فطرت پاک خویش می باشند.
تحقیق : حامد حسن زاده
(1)- آیه 4 سوره مبارکه قلم
(2)-ترجمه المیزان، ج 19، ص: 613
[1] سر الاسراء، نص ج 4، ص:28
منبع: خبرگزاری رسمی حوزه