نقد فیلم مستند They Shall Not Grow Old - آن‌ها نباید پیر شوند

مستندهای سینمایی تاریخی بلند، همیشه قبل از هر چیز یک وظیفه‌ی ثابت دارند و آن هم تبدیل نشدن به یک تحقیق تصویری خالی از هرگونه احساس است. چون یک فیلم، همیشه در ذات و ماهیتش باید تفاوت خود با اثری صرفا داده‌محور را نشان دهد و این وظیفه، گاها برای مستندها سخت‌تر و پیچیده‌تر از هر فیلم درام یا کمدی دیگری نیز می‌شود. به همین سبب، They Shall Not Grow Old اثر کارگردان سه‌گانه‌ی «ارباب حلقه‌ها» (The Lord of the Rings) را هم پیش از هر چیز، باید به خاطر سینمایی بودنش ستایش کرد. چون این فیلم در عین وفاداری جدی به برخی از موثق‌ترین اطلاعات ممکن، با فرمتی فکرشده جلو می‌رود و آن‌قدر سازندگانش زحمات زیادی را متخمل شده‌اند، که پس از وقت گذاشتن برای تماشای آن، با خودمان بگوییم که کار انجام‌شده از سوی‌شان، واقعا ارزشش را داشته است.

این‌جا ما با روایتی مستقیم و در عین حال پراکنده از جنگ جهانی اول سر و کار داریم که متریال تصویری به کار رفته در ساخت آن، فیلم‌های سیاه و سفید ضبط‌شده در یک قرن قبل هستند. فیلم‌هایی که برای قابل تحمل جلوه کردن کیفیت‌شان باید آن‌ها را در ابعادی بسیار کوچک‌تر از صفحات امروزی ببینیم و از صداگذاری‌های بسیار ضعیفی رنج می‌برند. کار اصلی تیم سازنده هم نگاه انداختن به تک‌تک لباس‌ها، کلاه‌ها، جزئیات حاضر در هر صحنه و در بعضی مواقع، پیش‌بینی رنگ‌بندی برخی از اجزای حاضر در فیلم‌ها بوده است. کاری که در ادامه و با بهره‌برداری آن‌ها از جدیدترین جلوه‌های تکنولوژی درون سینما، از فیلم‌هایی رنگ‌ورو رفته، تصاویری قابل پخش در بزرگ‌ترین ابعاد با کیفیت مناسب می‌سازد که سیاه و سفید نیستند و به طرز معجزه‌آسایی، تمامی‌شان رنگ‌آمیزی شده‌اند. البته دستاوردهای فنی محصول لایق ستایش شبکه‌ی BBC، به این‌جا هم خلاصه نمی‌شود و با استفاده از دقیق‌ترین مدل‌سازی‌های صوتی همچون ضبط صدای ابزارآلات جنگی واقعی یا بیان و صدابرداری مجدد دیالوگ‌های گفته‌شده توسط سربازانِ حاضر درون فیلم‌ها برای ریمستر کردن‌شان، به کمال می‌رسد. خود پیتر جکسون می‌گوید که او و دیگر سازندگان اثر، قدم به قدم این پروسه‌ی دشوار را برای واقع‌گرایانه نشان دادن یک فاجعه و آدم‌هایی ناشناخته و محترم، پشت سر گذاشته‌اند. او می‌گوید که سربازان در دنیاهای سیاه و سفید و کم‌کیفیت نمی‌جنگیدند و حالا پس از صد سال، ما به نقطه‌ای رسیده‌ایم که تکنولوژی بتواند تصویری به مراتب نزدیک‌تر به حقیقت رخ‌داده برای‌شان را با کمک فوتیج‌های به دست آمده از دوربین‌های قدیمی، تقدیم‌مان کند. They Shall Not Grow Old هم در حقیقت راجع به چیزی جز این نیست. یک مستند درباره‌ی جنگی که می‌خواست به تمام جنگ‌ها پایان ببخشد و تنها، میلیون‌ها نفر را کشت و هزاران نفر دیگر را زخمی کرد.

مدل روایتی مستند، بر مبنای استفاده‌های نامرتب و بدون تصویر از صدای سربازانی بریتانیایی جلو می‌رود که خودشان در میدان‌های جنگ جهانی اول، حضور پیدا کرده بودند. البته این صحبت‌ها ابدا بر روی یک خط داستانی مشخص پیش‌روی نمی‌کنند و کارگردان مدام مابین هر کدام از آن‌ها جابه‌جا می‌شود. طوری که گاهی مواقع، تضادهای حاضر در بین‌شان توجه بیننده را جلب می‌کند و پرتره‌ی واقع‌گرایانه‌تری از حادثه‌ی مورد اشاره، در ذهن‌تان می‌آفریند. مثلا وقتی که در میانه‌های راه هستیم و می‌خواهیم از ماجراهای روزهای اول حضور داوطلب‌های مختلف در جنگ اطلاع بیابیم، از یک طرف صدایی می‌شنویم که از هیجان و خوشحالی بی‌معنی همه‌ی سربازان در آن روز صحبت می‌کند و از طرف دیگر جملاتی را داریم که شنیدن‌شان حس دردناک دور شدن آدم‌ها از خانه‌های‌شان را به یاد می‌آورد. چون همان‌گونه که خودتان هم می‌دانید، واقعیت صرفا در نگاه آدم‌های مختلف، جلوه‌های متفاوتی هم به خود می‌گیرد و مزیت «آن‌ها نباید پیر شوند» نسبت به نود و نه درصد داستان‌های روایت‌شده درباره‌ی جنگ جهانی اول هم چیزی نیست جز آن که به تک به تک این واقعیت‌های مختلف، اجازه‌ی زندگی می‌دهد. طوری که شما مجبور به پذیرش یک حقیقت انکارناپذیر، یک خط داستانی مشخص و قطعی و چیزهایی از این دست نباشید و بتوانید واقعیت مورد نظر خودتان را باور کنید. شاید هم هم‌گام با هدف‌گذاری اصلی سازندگان، درک کنید که هیچ حقیقت مطلقی در دل چنین ماجرایی وجود ندارد و ما صرفا بعد از یک قرن، می‌توانیم دائما زوایای بیشتری از آن را مورد مطالعه قرار دهیم.

یکی از بزرگ‌ترین نقاط قوت اثر، در حفظ همین فرمت داستان‌گویی موازی با از دست ندادن اصل ماجرا و نگه داشتن مخاطبان روی خطوط قابل تشخیص و پیش‌رونده‌ای از اتفاقات به هم پیوسته، آشکار می‌شود. اتفاقاتی که از روز آغاز جنگ شروع می‌شوند و به روز پایانش می‌رسند و در عین منظم تعریف شدن، به همان دلایل گفته‌شده در بالا، حس دریافت یک روایت خطی و غیر قابل لمس را تحویل‌مان نمی‌دهند. این وسط اما حیات فیلم از آن‌جایی به اوج خودش می‌رسد که پیتر جکسون هوشمندانه پس از نزدیک به بیست دقیقه، تصویر سیاه و سفید و کوچک مقابل‌تان را بزرگ می‌کند، به آن رنگ، صداهای دوباره ضبط‌شده و زندگی می‌بخشد و از تماشاگرش می‌خواهد که فرق به وجود آمده را بفهمد و منصفانه به باد ستایش بگیرد. جایی که ما به بهترین شکل ممکن، متوجه ارزش کار سازندگان می‌شویم و به این پی می‌بریم که فناوری‌های سینمایی، حالا چه‌قدر می‌توانند کارآمدتر و هیجان‌انگیزتر از قبل نیز باشند.

قدرت تدوین بسیار بالای They Shall Not Grow Old، یقینا تاثیر به سزایی در افزایش فهم مخاطبان نسبت به کلیت ماجرا و غرق شدن آن‌ها در دل روایت صد در صد واقع‌گرایانه‌ی فیلم دارد. چرا که فارغ از مرتب‌سازی خاص اصوات کهنه‌سربازهای راوی، این صداگذاری را به شکلی عالی با تصاویرِ در اختیارش هم ترکیب می‌کند. به گونه‌ای که در اکثر مواقع، حتی نیاز به ثبت شات‌های مشخصی از وسایل و لوازم موجود در میدان‌های نبرد هم ندارد و برای هر چیزی، فیلم یا تصویر واقعی و ریمسترشده‌ی متعلق به آن دوران را به تصویر می‌کشد. همین هماهنگی هم سبب می‌شود که حتی ساده‌ترین توصیفات سربازان از وضعیت زندگی‌شان در مناطق جنگی، باعث هم‌ذات‌پنداری جدی مخاطب با آن‌ها بشود و شدت انزجار و ترس او از پدیده‌ی شوم جنگ را بیشتر کند. مخصوصا با در نظر داشتن روایت بی‌پرده‌ای که جنگ را در پست‌ترین و تهوع‌آورترین حالتش نشان‌تان می‌دهد. تازه نه فقط با کمک اشاره به خون‌ریزی‌های انجام‌شده در طول آن. بلکه با حرف زدن درباره‌ی شپش‌های پایان‌ناپذیر بدن سربازها در دوران مورد اشاره، وضعیت اسفناک محل‌های تخلیه‌ی فضولات در نزدیکی سنگرها و عقاید اشخاصی که شاید خودشان هم نمی‌دانستند به چه دلیل، مشغول جنگیدن شده‌اند.

البته واقعیت آن است که دقایق ابتدایی و انتهایی اثر که بر پایه‌ی همان تصاویر سیاه و سفید کوچک پیش می‌روند، خیلی سریع می‌توانند برای مخاطبان عام، حکم نکته‌ای منفی و فاصله‌ساز مابین آن‌ها و ساخته‌ی جکسون را پیدا کنند. موضوعی که البته با در نظر گرفتن عدم حضور این دسته بینندگان در گروه مخاطبان هدف فیلم، کاملا قابل درک هم هست و آن‌چنان جایی برای خرده گرفتن باقی نمی‌گذارد. They Shall Not Grow Old شاید به اشکال هوشمندانه‌ای، سرگرم‌کنندگی را هم در دقایقش بیابد. ولی این ابدا به معنی آن نیست که کسی باید حتی برای یک لحظه، از قصه‌گویی‌اش به عنوان چیزی جز یک مستند پراهمیت تاریخی و ساخته‌شده برای دنبال‌کنندگان جدی‌تر هنر هفتم یاد شود.

همه‌ی زحمت‌های کشیده‌شده در راه ساخت این تجربه‌ی شاید منحصر به فرد سینمایی، درون بخش‌های مشخصی از آن به چشم می‌آیند. مکان‌هایی که ناگهان شما را به خودتان می‌آورند و باعث می‌شوند بفهمید که تصاویر و صداگذاری این فوتیج‌های بهبودیافته، در بسیاری مواقع حتی محدودشده به صحبت‌های در حال پخش کهنه‌سربازها هم نیست و خودش، قصه‌ای طولانی، دردناک و عجیب را روایت می‌کند. این شات‌ها بعد از زنده شدن دوباره، پخش با سرعت مشخص، رنگ یافتن و دریافت صداهایی که احتمالا در حقیقت داشته‌اند، شما را جدی‌تر از بعضی از بهترین فیلم‌های بهترین کارگردان‌ها، وارد جبهه‌های جنگ می‌کنند. جنگی که ما مثل سربازها، هرگز چیزی درباره‌ی ریشه‌ها، علل شکل‌گیری و پیچیدگی‌های سیاسی حاضر در پس‌شان نمی‌فهمیم و متشکل از همین سکانس‌هایی است که می‌آیند و می‌روند. از مرد زخمی‌شده‌ای که با دیدن دوربین هیجان‌زده می‌شود و دست تکان می‌دهد تا سربازان آلمانی اسیرشده‌ای که از نگاه‌های‌شان، خوشحالی برای راحتی از این مبارزه‌ی بی‌پایان می‌بارد.

در بین همه‌ی این تجربه‌های غیرمنتظره، در بین همه‌ی این تصاویری که قطعا بعضی‌های‌شان نگاه یک‌طرفه‌ای به رخدادها دارند و در بین پخش صداهای کرکننده‌ی مرتبط با نبردها، خون‌ریزی‌ها و درد کشیدن‌های بی‌پایان سربازان، یک نکته همواره توجه بسیاری از تماشاگران «آن‌ها نباید پیر شوند» را به خودش جلب خواهد کرد. آن هم چیزی نیست جز این که همچنان ارزشمندترین و هیجان‌انگیزترین سکانس‌های فیلم، به لحظات نگاه کردن آدم‌ها به دوربین با لبخندهای‌شان تعلق می‌یابد. آدم‌هایی که یک قرن پیش کشتند و کشته شدند و یک قرن پیش، از همه‌جا بی‌خبر به لنز یک دوربین چشم دوختند. شما بگویید اگر این بهترین سند برای اثبات بی‌هویتی و بی‌خاصیتی جنگیدن انسان‌ها با یکدیگر بر سر هر چیزی در هر شکلی نیست، دیگر چه مدرک خاص‌تر و فوق‌العاده‌تری برای این ادعا در جهان وجود دارد؟