مقدمه
حرکت کشور در مسیر پیشرفت به تلاش و مجاهدت در عرصه های گوناگون نیاز دارد و هرکس به سهم خود باید گامی در این مسیر سخت بردارد. پیمودن این مسیر به شناخت مسائل و مشکلات کشور و هم چنین روحیه و توان مدیریت جهادی نیازی تام دارد. یکی از این عرصه های پیشرفت مبتنی بر منافع مناطق محروم، حرکتهای جهادی است که در قالب اردوی جهادی به منصه ظهور رسیده است. اردوهای جهادی مجموعه فعالیتهایی است مبتنی بر اندیشه های اسلامی انقلابی و بومی که در آن تعدادی از دانشجویان، طلاب حوزه های علمیه ، دانش آموزان یا دیگر اقشار، خودجوش و داوطلبانه در مناطق محروم کشور حاضر میشوند و با هدف محرومیت زدایی به عرضه انواع خدمات اعم از فرهنگی، آموزشی، تحصیلی و اقتصادی میپردازند؛ لذا این حرکت میتواند چه در حوزه اجتماعی به معنای عام یعنی شبکه روابط اجتماعی که اقتصاد و فرهنگ را نیز شامل میشود و چه در حوزه سیاسی که شامل روابط شبکه قدرت است ، کارکردهایی داشته باشد؛ بدین دلیل که فردی که در منطقه محروم یا کمتر بهره مند، حضور مییابد به مثابه سفیر کار و تلاشی است تا با تکیه بر روحیه جهادی حرکت در مسیر رسیدن به قله های اهداف انقلاب اسلامی را به پیش برد. پرسش اصلی این است: "کارکردهای اجتماعی اردوی جهادی چیست؟"
میتوان اهداف این پژوهش را به نظری و عملی تقسیم کرد:
اهداف نظری: شکل جدیدی از نهادهای خدمت رسانی با ارزشها و هنجارهای خاص خود پس از انقلاب اسلامی ذیل نظام سیاسی اجتماعی آن شکل گرفته که امروز یکی از گونه های تبلوریافته آن اردوی جهادی است؛ اینکه چگونه ساختار سیاسی و اجتماعی بتواند از کارکردهای این نهاد برخاسته از انقلاب اسلامی، استفاده بکند، علت اصلی این پژوهش است. این پژوهش این هدف را دنبال میکند که بتواند کارکردهای اردوی جهادی را در حوزه اجتماعی مشخص و بیان کند. هم چنین این پژوهش تلاشی است برای فراهم آوردن محتوایی شایسته در مورد اردوی جهادی و ایجاد زمینه ادامه دادن این حرکتهای جهادی با نگاهی علمی و پژوهش محور.
اهداف عملی: به نظر میرسد استخراج این کارکردها یکی از لوازم تداوم این حرکتها برای بهره وری بیشتر است. نهادهای رسمی و یا غیر رسمی میتوانند از این ظرفیت برای حرکت در مسیر تحقق عدالت اجتماعی و رساندن پیام جمهوری اسلامی استفاده کنند.
با توجه به جدید بودن این موضوع ، منابع پژوهشی کمتر یافت میشود. با بررسی میتوان به چند پایان نامه دست یافت که به نوعی اشتراک موضوعی با این تحقیق دارد که البته تفاوتهای آن به اختصار بیان می شود.
الف: «طراحی فرایند مدیریت فعالیتهای جهادی»، دانشگاه امام صادق علیه السلام به راهنمایی دکتر مصباح الهدی باقری، محسن لبخندق، سال ١٣٨٨.
در فصل چهارم، که حجیمترین بخش پژوهش است به طراحی فرایند مدیریت حرکتهای جهادی و ارائه باید و نبایدهای مدیریتی در سه گام اجرایی پرداخته میشود اما در بخش اصلی این تحقیق به تحلیل کارویژه های اجتماعی اردوهای جهادی خواهیم پرداخت و این یعنی اینکه هدف دو پژوهش با هم متفاوت است ؛ هر چند ادبیات موضوعی مشترک دارد. نکته مهم این است که بحث پایان نامه رنگ مدیریتی دارد در حالی که این پژوهش با رویکرد سیاسی و اجتماعی عرضه خواهد شد.
ب: «مطالعه فعالیتهای فرهنگی اجتماعی روحانیون مبلغ در روستاهای کشور (مطالعه موردی، طلاب گروه جهادی عباد)» دانشگاه تهران به راهنمایی دکتر سید احمد فیروزآبادی، محسن جعفری سال ١٣٩٣.
گسترة موضوعی این پایان نامه ، توسعه اجتماعی روستایی است که در آن تلاش شده با استفاده از روش تک نگاری به ارزیابی فعالیتهای اجتماعی یک گروه جهادی بپردازد که به این دلیل با این پژوهش متفاوت است.
ج: «ارزیابی عملکرد گروه های جهادی در محرومیت زدایی از مناطق روستایی (مطالعه موردی، دهستانهای درپهن و گوهران شهرستانهای میناب و بشاگرد استان هرمزگان)» دانشگاه تهران، به راهنمایی دکتر مجتبی قدیری معصوم ، سید اسماعیل میرباقری، سال ١٣٩٢.
تفاوت این پایان نامه با این پژوهش در دو مورد خلاصه میشود:
یک. این پایان نامه به دنبال تأثیرات گروه های جهادی در عرصه محرومیت زدایی است و تنها به همین عرصه اکتفا کرده است.
دو. کار تحقیقی به صورت مطالعه موردی صورت پذیرفته است؛ لذا این پایان نامه هم به لحاظ روشی و هم به لحاظ موضوعی با پژوهش کنونی تفاوت دارد.
بدین ترتیب میتوان مدعی شد که این پژوهش اولین اثری است که با نگاهی کیفی اردوهای جهادی را به مثابه حرکتی جهادی و پدیده ای اجتماعی مورد کارکرد سنجی قرار میدهد؛ ثانیا با نگاه عملیاتی و نه صرفا نظری، نتایج پژوهش را جست و جو میکند.
١- چارچوب مفهومی
١ - ١ اردوی جهادی
نقشه راه حرکتهای جهادی، که توسط بسیج سازندگی منتشر شده، اردوی جهادی را این گونه تعریف کرده است: مجموعه اقدامات سازنده و اثرگذار اقشار گوناگون مردم در قالب گروه های خودجوش برای حضور فعال و کارامد در نقاط آسیب پذیر و نیازمند برآمده از اخلاص ، همت، مسئولیت پذیری، وظیفه شناسی و روحیه مبارزه با رسالت خودسازی جهادی و خدمت رسانی مادی و معنوی در راستای دستیابی به قله های اهداف انقلاب اسلامی ایران (نقشه راه حرکتهای جهادی، 1392: 3).
٢ - ١ سیستم
اندیشمندان مختلف تعاریف مختلفی از سیستم ارائه کرده اند. تعریفی که در اینجا ارائه میشود، کاربردی است و با اینکه غیر کمی است، تعریفی دقیق و جامع است. سیستم، مجموعه ای از اجزا و روابط میان آنهاست که با ویژگیهای معین به هم وابسته یا مرتبط میشود و این اجزا با محیطشان کل را تشکیل میدهد (هال و فاگن، ١٩٦٨: ٨١ به نقل از رضائیان ، ١٣٨٦: ٢٧).
٣ - ١ کارکرد
کارکرد در ادبیات علوم اجتماعی به معانی مختلف به کار رفته است: اثر و نقش، وظیفه، معلول، عمل، فایده، انگیزه، غایت، نیت، نیاز، نتیجه و حاصل از جمله این کاربردهاست (دورکیم، ١٣٧٢: ٥١). خلاصه اینکه کارکرد به مجموعه فعالیتهایی گفته میشود که در جهت براوردن یک نیاز یا نیازهای نظام انجام میشود (ریتزر، ١٣٨٠: ١٣١).
٤ - ١ کارکرد اجتماعی
هنگامی که یک رفتار یا سلسله رفتار، آثار و نتایجی را در عرصه اجتماعی به بار آورد که خود ذیل نظام اجتماعی بزرگتر قرار میگیرد، کارکرد اجتماعی به منصه ظهور رسیده است که این نوع کارکرد نیز از یک سو میتواند هم آشکار باشد و هم پنهان و از طرفی دیگر به مثبت و منفی تقسیم شود (دورکیم، ١٣٧٢: ٥٤).
٢- تاریخچه اردوی جهادی
یکی از دستاوردهای بزرگ انقلاب اسلامی، ورود فرهنگ ایثار و جهاد به تمامی عرصه های فرهنگی، اداری، علمی و... بود. واژه مقدس جهاد، که تا پیش از این در عرصه دفاعی نمود داشت با به ثمر نشستن انقلاب شکوهمند اسلامی به سایر ابعاد اجتماعی زندگی مردم راه یافت. حرکتهای جهادی تحت عنوان "اردوی جهادی" یکی از همین ابعاد بود؛ اما سیر تحول آن بویژه در میان جوانان از نهاد پربرکت جهاد سازندگی شروع شد و اکنون در قالب بسیج سازندگی حرکت به سمت قله های پیشرفت را ادامه میدهد؛ لذا ابتدا به تاریخچه و فعالیتهای جهاد سازندگی نگاهی هرچند کوتاه، و در ادامه به بسیج سازندگی پرداخته میشود که اردوی جهادی را در دامان خود رشد داد تا از این دریچه با پیامد این حرکتهای جهادی آشنایی به دست آید.
١ - ٢ جهاد سازندگی
اندیشه تأسیس جهاد سازندگی، نخستین بار با عنوان طرح اعزام گروه های ده نفره دانشجویی به مناطق محروم و با پیشنهاد یکی از اعضای هیئت علمی دانشکده فنی دانشگاه تهران مطرح شد. فکر ابتدایی تشکیل نهادی دانشجویی برای اداره مناطق بحرانی محروم ازجمله کردستان، سیستان و بلوچستان، گنبد و ترکمن صحرا، مسجدسلیمان ، خوزستان و چهارمحال و بختیاری و هدایت امور سیاسی و فرهنگی و فعالیتهای انقلابی این مناطق با استفاده از امکانات ارتش در جلسه جمعی از دانشجویان و استادان دانشگاه های پلیتکنیک، صنعتی شریف، دانشگاه تهران، دانشگاه شهید بهشتی (ملی) و دانشگاه علم و صنعت ایران در دورة نخست وزیری مهدی بازرگان مطرح شد.
اولین نماینده این گروه دانشجویی محمدتقی امان پور انتخاب شد که رابط این گروه دانشجویی با نخست وزیری بود (شکری، ١٣٩٢: ٤٣). امان پور در این باره این گونه میگوید: «جمعبندی نظریات به تهیه طرحی به عنوان تشکیل نهضت جهاد سازندگی منجر شد که اساس آن مشارکت نهضت دانشجویی در آن بویژه در قالب تشکیل اردوهای سازندگی در تابستان ٥٨ در مناطق روستایی کشور بود. این طرح طی اردیبهشت ماه ٥٨ به نظرخواهی دانشگاه های تهران و سپس سراسر کشور گذاشته، و پس از جلب موافقت آنها مدون، و از طریق آقایان رضا افشار و توسط شهید بهشتی به ١٣٩٥ محضر مبارک حضرت امام (ره) تقدیم شد. تعبیر شهید بهشتی این بود که امام با ملاحظه طرح، انگار گمشده ای را یافتند، آن را بسیار میمون و مبارک خواندند و فرمودند بروید و مقدمات را یکماهه آماده کنید؛ برای تأسیس جهاد فرمان صادر خواهم کرد » (امان پور، روزنامه شرق: ١٣٨٥).
ذکر این نکته که در اینجا مهم است، خودجوش و مردمی بودن این حرکت است؛ ویژگی که در ادامه ، آن را در مجموعه بسیج سازندگی اردوهای جهادی نیز شاهد خواهیم بود. سرانجام در تاریخ ٢٧ خرداد ١٣٥٨ فرمان امام (ره) مبنی بر تأسیس جهاد سازندگی صادر شد.
٢ - ٢ بسیج سازندگی
یکی از شاخه های این شجره طیبه، بسیج سازندگی است؛ حرکتی که آغاز آن به سال ٧٩ و قبل تر از آن بر میگردد. همانند خود بسیج، بسیج سازندگی نیز از میان جوانان و توده مردم شروع شد. در نقاط مختلف کشور گروه هایی از جوانان همانند جهادگران جهاد سازندگی و رزمندگان جبهه به خدمت به مناطق محروم کشور و آبادانی آن کمر همت بسته بودند. سردار خراسانی دومین مسئول بسیج سازندگی در زمینه رابطه احیای سنت جهادی بعد از انحلال جهاد سازندگی و حضور جوانان در این عرصه میگوید: «شاهد یک اتفاق مبارکی بودیم و آن هم حضور مجدد جوانانی در مناطق محروم که شاهد انحلال وزارت جهاد سازندگی بودند. مانند ابتدای انقلاب، جوانان نسل دوم و سوم انقلاب در این مقطع با اعزام از دانشگاه ها بویژه از مساجد و محلات تحت عنوان گروه های جهادی، دوباره حرکت ابتدای انقلاب را احیا کردند» (شکری، ١٣٩٢: ١١٤). این شروع حرکتها از میان جوانان سبب شد تا مقام معظم رهبری پیام بسیج سازندگی را صادر کنند. ایشان در دیدار سال ٨٩ با جهاد گران بسیجی در زمینۀ حرکتهای خودجوش جوانان این گونه میفرمایند: «در مورد این حرکت عظیم بسیج سازندگی و اردوهای هجرت، که به طور رسمی، ده سال است آغاز شده البته این را من باید اقرار کنم که این کار، اول از خود جوانها شروع شد. خود جوانهای دانشجو و دانش آموز در بخش های مختلف، این حرکت را شروع کردند. در سال ٧٩ گزارش این حرکت زیبا و پرشکوه به ما رسید و منجر شد به اینکه پیام بسیج سازندگی به قاطبه جوانان کشور داده شود؛ یعنی این یک حرکت خودجوش مردمی است؛ درست مثل جهاد سازندگی در آغاز انقلاب. جهاد سازندگی هم همین جور بود؛ اول، خود جوانها شروع کردند. خودشان رفتند توی روستاها مشغول خدمتگزاری شدند در آن اوضاع بسیار دشوار و پیچیده. این حرکت، امام بزرگوار را به فرمان جهاد سازندگی تشویق کرد. کار مردم، الهام بخش اقدام مدیران و مسئولان است » (مقام معظم رهبری، 29 / 6 / 1389).
٣- چارچوب نظری؛ اردوی جهادی به مثابه ساختار
در این تحقیق سعی شده اردوی جهادی به عنوان پدیده ای سیستمی به شمار آید و سپس با تمرکز بر خروجی سیستم اردوی جهادی ابتدا از شیوه مصاحبه برای شناسایی و گرداوری اطلاعات استفاده میکند و سپس به راهبرد پژوهش و تحلیل داده ها انجامید که نظریه داده بنیاد است تا سرانجام به الگوی این پژوهش منجر شود که کارکردهای اجتماعی اردوی جهادی به عنوان خروجی سیستم اردوی جهادی است.
رویکرد سیستمی سعی دارد از تمامی ابعاد و نظرهای مختلف و ممکن به موضوع نگاه کند تا شناخت کاملی از آن به دست آورد. در مقابل رویکرد سیستمی، رویکرد تجزیه گرا قرار دارد که سعی میکند به صورت بخشی، موضوعی را بررسی کند. رویکرد سیستمی، کلی نگر است که کل را با همه اجزای تشکیل دهنده و به هم پیوسته و وابسته اش در نظر میگیرد که در تعامل با یکدیگر است؛ زیرا سیستم را باید کل جداناپذیر دانست؛ نه اجزایی که سر هم شده است، و کل را به وجود آورده است (رضائیان، ١٣٨٦: ١٦).
با در نظر گرفتن رویکرد سیستمی به حرکت جهادی باید گفت که نظام و سامانه اردوی جهادی به عنوان حرکتی جهادی مجموعه ای است از اجزایی که به هم پیوسته است و کل واحدی را احراز و ایجاد میکند که در جهت تحقق هدفهای معینی با یکدیگر در تعامل است. در این سامانه، ورودی یا دروندادهایی هست که در فرایند عملیات و فراگرد وارد، و به صورت برونداد از سامانه خارج میشود. برای بیان عناصر اردوی جهادی به مثابه سیستم، باید از ورودیها شروع کرد.
با توجه به تعریف اردوی جهادی، ورودیهای سیستم داوطلبانی هستند که خودجوش و مردمی در این حرکتها شرکت میکنند که در اینجا برای توصیف و قدرشناسی از تعبیر جهادگران استفاده میشود. هم چنین مردم مناطق محروم، که از آنان به ولی نعمتان تعبیر میشود که به صورتهای مختلف وارد محیط پردازش سیستم اردوی جهادی میشوند. دسته سوم ورودیها هم مسئولان محلی هستند که این سه در کنار هم میتوانند ورودیهای سیستم اردوی جهادی را تشکیل دهند. در مورد فراگرد هم باید به اقداماتی اشاره کرد که در اردوی جهادی انجام میشود؛ از قبیل فعالیتهای فرهنگی و آموزشی، عمرانی و آبادانی، تولیدی و کشاورزی، بهداشتی و درمانی و... که اینها همه در سیستم اردوی جهادی میتواند خانه پردازش به شمار آید. آنچه در این نوشته بر آن تأکید بیشتری میشود و هدف اصلی هم استخراج آن است ، خروجیهای سیستم اردوی جهادی است.
٤- روش شناسی
١ - ٤ روش داده بنیاد
واژه گراندد در گراندد تئوری نشانگر این است که هر نظریه، که بر اساس این روش تدوین میشود بر زمینه ای مستند از داده های واقعی بنیاد نهاده شده است. در تعریف نظریه داده بنیاد گفته شده است: «نظریه داده بنیاد، فرایند ساخت نظریه ای مستند و مدون از طریق گردآوری سازمان یافته داده ها و تحلیل استقرایی مجموعه داده های گردآوری شده به منظور پاسخگویی به پرسش های نوین در زمینه هایی است که فاقد مبانی نظری کافی برای تدوین هرگونه فرضیه و آزمون آن است. » پاول میگوید: نظریه داده بنیاد روشی است که نظریه ها، مفاهیم ، فرضیه ها و قضایا را طی فرایندی منظم به جای استنتاج از پیشفرضهای قبلی، دیگر پژوهشها یا چارچوبهای نظری موجود به طور مستقیم از داده ها کشف میکند (مهرابی و دیگران، ١٣٩٠: ١٢). برخلاف نظریات مرسوم در جامعه شناسی، نظریه داده بنیاد معتقد است که نظریه ها باید در داده هایی محاط شود که در میدان تحقیق از کنشها، تعاملات و فرایندهای اجتماعی مردم جمع آوری میشود. بنابراین، نظریه داده بنیاد به منظور تولید نظریه (همراه با دیاگرام و فرضیات) از کنشها، تعاملات و یا فرایندها پیشنهاد شده است (ایمان، ١٣٩٠: ٣٣٢). میتوان فعالیتهای لازم برای نظریه پردازی داده بنیاد این پژوهش را در سه مرحله مطالعات مقدماتی، مطالعات اصلی و اقدامات تکمیلی طبقه بندی کرد.
شکل ١: گامهای فرایند نظریه سازی داده بنیاد (ثنایی، ١٣٩١: ٦٧)
٢ - ٤ گردآوری داده ها از طریق مصاحبه
در مورد روش مصاحبه باید گفت که شیوه ای است که محقق در این تحقیق از آن بهره جسته ، و مصاحبه ساختمند است؛ چرا که پژوهش در حوزه روشهای کیفی است. هم چنین پرسش های مصاحبه معلوم است و این شیوه سبب میشود هدف پژوهش را، که استخراج خروجیهای اردوی جهادی یا همان کارکردهاست بخوبی به منصه ظهور برساند. در تعیین مصاحبه شونده ها هم چند نکته مورد توجه محقق بوده است : اول اینکه تلاش شده افرادی انتخاب شوند که محقق را در رسیدن به هدف پژوهش کمک کنند. دوم اینکه تلاش شده است مصاحبه شونده ها به گونه ای انتخاب شوند که در زمینه سیاسی و اجتماعی متخصص، و هم با سامانه حرکتهای جهادی آشنایی کافی و لازم را دارا باشند. سوم تلاش شده است در مصاحبه ها به اشباع نظری برسیم تا پژوهش به لحاظ داده ها کمبودی نداشته باشد.
٣ - ٤ مراحل روش داده بنیاد
برای رعایت اختصار و پرداختن به نتایج مقاله، که در قسمت بعدی بیان خواهد شد، تنها به بیان قسمت انتهایی نظریه داده بنیاد بسنده میشود که تجزیه و تحلیل داده ها است. تجزیه و تحلیل داده ها، قلب روش نظریه داده بنیاد است. فرایند تجزیه و تحلیل داده ها به شناسه گذاری مرسوم است. اشتراوس و کوربین، که از بنیانگذاران اصلی نظریه داده بنیاد به شمار میروند، سه نوع شناسه گذاری را پیشنهاد کرده اند؛ لذا برای تنظیم و تشریح نظریه داده بنیاد سه مرحله به کار میرود: شناسه گذاری باز، محوری و انتخابی که هر کدام با توجه به مراحل این پژوهش به صورت مختصر توضیح داده میشود:
شناسه گذاری باز: فرایند خرد کردن، آزمون، مقایسه، مفهوم سازی و طبقه بندی داده ها را شناسه گذاری باز مینامند (اشتراوس و کوربین[1]، ١٩٩٠: ٦١) محصول شناسه گذاری، مفاهیم است که در ادامه در قالب مقوله ها گروه بندی میشود. در شناسه گذاری باز، پژوهشگر با تطبیق مستمر پیشامدها یا فعالیتهای واقعی (داده های خام) به شباهتها و تفاوتهای آنها پی میبرد که در نهایت به ساخت مفهوم یا مقوله یا ابعاد آن منجر میشود (ذوالفقاریان، لطیفی، ١٣٩٠: ٤٧). در این مرحله پس از فهرست کردن تمامی نکات کلیدی مصاحبه ها و یا دیگر اسناد به هر نکته یک شناسه (عنوان) تخصیص داده شده است. برای نشانه گذاری داده ها و شناسایی ارتباط داده ها از حروف انگلیسی استفاده میشود به این صورت که منظور از حرف اول هر نشانه، موضوع کارکرد است؛ حرف دوم، نشانه مصاحبه شونده و عدد همراه اینها نیز نشانگر شماره داده مورد نظر در هر موضوع است که به صورت جدول ذیل مشخص شده است:
جدول ١: نشانه های کارکرد اجتماعی
جدول 2: نشانه های مصاحبه شونده ها
جدول ٣: شناسه گذاریهای باز
شناسه گذاری محوری: فرایند ربط دهی مقوله ها به زیرمقوله ها و پیونددادن مقوله ها در سطح ویژگیها و ابعاد است. این شناسه گذاری به این دلیل «محوری » نامیده شده است که شناسه گذاری حول «محور» یک مقوله تحقق مییابد (اشتراوس و کوربین، ١٩٩٨: ٧٠). در واقع پژوهشگر در شناسه گذاری محوری یکی از مقوله ها را به عنوان مقوله محوری انتخاب میکند و آن را تحت عنوان پدیده محوری در مرکز فرایند مورد کاوش قرار میدهد و ارتباط دیگر مقوله ها را با آن مشخص میکند. در این مرحله، مجموعه ای از شناسه های اولیه، که شناسه های ثانویه نامیده میشود، ابتدا مفهوم، و سپس طبقات فرعی را شکل میدهد؛ برای مثال ذیل طبقه فرعی رسیدگی به محرومان چندین شناسه قرار دارد که به ابعاد مختلف این طبقه فرعی میپردازد.
نتایج پژوهش حول یک محور طرحریزی شد طبقه محوری اجتماعی و بر این اساس پدیده محوری ما کارکردهای اجتماعی است که مورد کاوش قرار گرفته است.
جدول ٤: شناسه گذاریهای محوری
شناسه گذاری انتخابی: هدف نظریه پردازی بنیادی، تولید نظریه است نه توصیف صرف پدیده.
برای تبدیل تحلیلها به نظریه، طبقه ها به طور منظم به یکدیگر مربوط میشود. شناسه گذاری انتخابی بر اساس نتایج دو مرحله قبلی شناسه گذاری، مرحله اصلی نظریه پردازی است؛ به این ترتیب که طبقه یا طبقه های محوری را به شکل نظام مند به دیگر طبقه ها ربط میدهد و آن روابط را در چارچوب یک روایت ارائه، و طبقه هایی را که به بهبود و توسعه بیشتری نیازمند است اصلاح میکند (دانایی فرد و اسلامی، ١٣٩٠: ١١٨). شناسه گذاری انتخابی در این تحقیق به این شکل صورت پذیرفته است که بعد از تعیین دو طبقه محوری، دیگر مفاهیم، حول این دو دسته بندی شده و سپس با رجوع به دانش تخصصی علوم سیاسی و اجتماعی سعی شده است فرایند شناسه گذاری انتخابی صورت پذیرد؛ به این صورت که نتایج هر مفهوم با مراجعه به ادبیات تخصصی آن تبیین شد تا روایت پژوهش تکمیل و نهایی شود؛ لذا میتوان گفت که پدیده سیستمی اردوی جهادی دارای ورودیها، محیط پردازش و خروجی است که با استفاده از روش داده بنیاد و مراحل مختلف آن به خروجیهای این سیستم پرداخته میشود که همان کارکردهای اجتماعی است. باید گفت که هدف این پژوهش نیز پرداختن به خروجیهای سیستم اردوی جهادی است و نه دیگر عناصر آن که به دلیل اهمیت این بخش به صورت مستقل بیان میشود.
٥- روایت پژوهش
حرکتهای جهادی به عنوان پدیده ای که سابقه ای به عمر انقلاب اسلامی را با خود به همراه دارد، همواره توانسته است بخشی از ظرفیتهای نظام جمهوری اسلامی را به عرصه عمل برساند؛ چه زمانی که تحت عنوان جهاد سازندگی به پیش میرفت و چه اکنون که با عنوان اردوهای جهادی طی مسیر میکند. تاکنون این پدیده، کارامدی خود را در عرصه های مختلف از فرهنگی و اجتماعی گرفته تا سیاسی و اقتصادی نشان داده است؛ لذا پژوهشگر در اینجا بر حسب میزان توان خویش به بخشی از این حرکت مبارک میپردازد.
در پاسخ به سؤال اصلی تحقیق، بعد اجتماعی به عنوان محور و مرکز ثقل پژوهش قرار گرفت که چندین کارکرد را در خود جای میدهد. شیوه ارائه بحث هم به این صورت خواهد بود که ابتدا هر کارکرد مختصر تعریف میشود و سپس آنچه در این تحقیق در مورد هر یک از کارکردها بدان دست پیدا کردیم با ذکر نمونه از مصاحبه هایی ارائه خواهد شد که مهر تأیید بر نتایج میزند.
١ - ٥ رسیدگی به محرومان
قشرهای مستضعف و محروم، نیروهای وفادار و ماندگار انقلاب و دولتهای مختلف بوده و هستند و خواهند بود. یکی از مهمترین مسائل نظام جمهوری اسلامی کوشش برای رفع فقر و محرومیت در جامعه و حمایت و کمک به طبقات مستضعف و محروم است. و رفع محرومیت در شمار هدفهای تراز اول انقلاب اسلامی است. امام خمینی(س) جماعت محروم و مستضعف را نقش آفرینان اصلی انقلاب اسلامی و صاحبان حقیقی انقلاب و ولی نعمتان راستین جمهوری اسلامی میدانستند و خدمت به آنان را نخستین و مهمترین وظیفه دولتهای اسلامی بر میشمردند. ایشان مسئولان و مقامات کشوری و لشکری را مرهون ایثارها و نثارهای اقشار مستضعف جامعه، و وظیفه همگان را عرضه خدمت به آنها میدانستند و آنان را به این مهم توصیه میکردند. ایشان درباره ضرورت ارتباط مسئولان با مردم بویژه مستضعفان چنین فرمودند: «همه مدیران و کارگزاران و رهبران و روحانیون نظام و حکومت عدل موظفند که با فقرا و مستمندان و پابرهنه ها بیشتر حشر و نشر و جلسه و مراوده و معارفه و رفاقت داشته باشند تا متمکنین و مرفهین ، و در کنار مستمندان و پابرهنه ها بودن و خود را در عرض آنان دانستن و قرار دادن، افتخار بزرگی است که نصیب اولیا شده » (امام خمینی، ١٣٧٨، ج ٢٠: ٣٤١). یکی از اهداف اصلی حرکتهای جهادی، چه زمانی که ردای جهاد سازندگی بر تن داشت و چه الآن که در قالب بسیج سازندگی و اردوهای جهادی طی مسیر میکند، رسیدگی به مناطق محروم بوده و خواهد بود؛ چرا که محرومان را ولی نعمت خود میداند؛ لذا باید گفت که یکی از کارکردهای اصلی اردوهای جهادی در حیطه اجتماعی، رسیدگی به محرومان و مستضعفان است. آنچه در این رسیدگی مد نظر است و هدفی برای این حرکتها به شمار میآید، کاهش محرومیت و کاهش فاصله طبقاتی و در پی آن، رفتن به سمت برقراری عدالت اجتماعی است که یکی از آرمانهای نظام جمهوری اسلامی ایران است.
اصل رسیدگی به محرومان و دفاع از مستضعفان از بنیادیترین اصول انقلاب اسلامی است.
اردوهای جهادی، نمایش داخلی این اصل است و میتواند به مثابه تمرین سازنده ای برای نمونه های برونمرزی نیز به شمار آید و امکان سنجی رفع محرومیتها شکل بگیرد (IA٣).
چنانچه کارافرینی جزو برنامه های گروه جهادی باشد، فاصله طبقاتی هم کاهش خواهد یافت و با درامدزایی سطح زندگی افراد ارتقا پیدا خواهد کرد. البته کاهش فاصله طبقاتی درون روستا نه در سطح کلان (IC١٠).
اردوهای جهادی در کاهش فاصله های طبقاتی مؤثر است و همین مسئله و از بین بردن شکافهای اقتصادی میتواند از جنبش های اجتماعی برخاسته از این شکافها جلوگیری کند. (LA4)
٢ - ٥ تقویت و انتقال گفتمان خدمت
خدمت به مردم یکی از کلیدواژه های انقلاب اسلامی است که در راستای اعتلای هر چه بیشتر وضعیت کشور و بر اساس آموزه های اسلام عزیز مورد توجه قرار گرفته و سعی تمام مسئولان در گفتار نیز این بوده است که بتوانند به این امر مهم جامۀ عمل بپوشانند. در نگاه اسلامی خدمت نه تنها وظیفه ای بر دوش مسئول، بلکه تکلیفی است الهی که بر ذمه خود قرار داده است و در مورد آن باید پاسخگو باشد و این جوابگویی در محکمه جمهور، عقل و شرع است؛ از این روست که در جای جای آموزه های اسلامی از قرآن تا احادیث از حق مردم بر حاکم و بالعکس سخن گفته شده است. یکی از جاهایی که این مفهوم، که ما از آن به گفتمان تعبیر میکنیم ، بروز و ظهور یافته، عرصه حرکتهای جهادی است؛ لذا یکی از کارکردهای اردوهای جهادی، تقویت گفتمان خدمت به مردم و انتقال آن به مسئولان و احزاب و گروه های مختلف است؛ چرا که معتقدند در رأس هرم حاکمیت و هم چنین در احزاب و گروه های سیاسی و به طور کلی در ادبیات سیاسی کشور، باید گفتمان خدمت به مردم حاکم باشد و نه گفتمان قدرت و قدرت طلبی.
موفقیت گروه های جهادی در خدمت رسانی و چانه زنیهای گسترده رده بالا برای جلب حمایتها به این مناطق و فشار اهالی مناطق مستضعف برای گرفتن حقوق خود، گفتمان خدمت به مردم را بار دیگر احیا میکند (JA١).
هم چنین اقدامات مطالبه گرانه و یادآوری وظیفه خدمت به مردم باعث تقویت گفتمان خدمت میشود (JC٣).
حرکتهای جهادی بستری است که فرصت مدیریت انسانی و مدیریت طرح را به افراد میدهد؛ از سویی تجربه کسب میشود و از سویی روحیه خدمت را به مدیران آینده انتقال میدهد. (JC4)
از یک طرف برخی از افرادی که در اردوهای جهادی شرکت میکنند در آینده از اعضای احزاب و گروه های سیاسی میشوند که این خود باعث انتقال گفتمان خدمت به مردم به احزاب میشود (JB ٥).
این اردوها با گسترش گفتمان خدمت در میان مردم، باعث میشود که احزاب و گروه های سیاسی نیز برای داشتن پایگاه اجتماعی به این گفتمان یعنی خدمت روی آورند و آن را از آنجا که مورد توجه مردم است به گفتمان سیاسی و عملی خود وارد کنند (JB٦).
این حرکتها میتواند الهامبخش اقدام مدیران و مسئولان به منظور خدمت به مردم و محرومان باشد (JF١٠).
٣ - ٥ آسیب شناسی اجتماعی روستا
بحث آسیب شناسی اجتماعی عمدتا با مسائل و مشکلات سر و کار دارد. هر جامعه ای متناسب با موقعیت خود، فرهنگ، رشد و انحطاط خود با انواعی از انحرافات و مشکلات روبه روست که تأثیرات زیانباری بر فرایند ترقی آن جامعه دارد. شناخت چنین عواملی میتواند مسیر حرکت جامعه را به سوی ترقی و تعامل هموار سازد، به طوری که علاوه بر درک عمل آنها و جلوگیری از تداوم آن عمل با ارائه راه حلهایی به سلامت جامعه کمک کند. خاستگاه آسیب شناسی اجتماعی در علوم اجتماعی، مطالعه بینظمیها و نابسامانیهای اجتماعی است. در نظام اجتماعی، هنگامی که رفتار به گونه چشمگیری با «هنجار همگانی» اختلاف پیدا میکند و مورد کیفر قرار میگیرد، آسیب اجتماعی نامیده میشود (خاکپور و پیری، ١٣٨٤: ١٥). بحث آسیب شناسی در روستاها بیشتر از شهرها خودنمایی میکند؛ چرا که میزان آسیبهای اجتماعی شاید به دلایل مختلف در روستاها بیشتر از شهرها باشد. یکی از کارکردهای اردوی جهادی در عرصه اجتماعی، شناختن و حرکت در مسیر برخی از آسیبهای اجتماعی در محیط روستایی است که در صورتی که حضور یک گروه جهادی در یک منطقه با شناسایی قبلی صورت گرفته، و دوام بیشتری نیز داشته باشد، خیلی بهتر خواهد توانست هم آسیبهای اجتماعی روستا را شناسایی، و هم با کمک و مشورت متخصصان، راه درمان آنها را پیگیری کند. هدف اینجا پرداختن مفصل به این آسیبها و چگونگی درمان آن نیست بلکه غرض، بیان این است که حرکت جهادی میتواند و توانسته است در این عرصه سودمند باشد.
بعد از حضور مستقیم دوهفته ای در منطقه و ارتباط حدودا دو ماهه بین گروه جهادی و مردم منطقه، افراد میتوانند با اتکا به دانسته های علمی خود، آسیبهای اجتماعی را که در منطقه گسترش دارد، شناسایی کنند و با بررسی ریشه های آن، راه های مقابله با آن را در اختیار مسئولان و افراد تاثیرگذار و روحانیت و فرهنگیان منطقه قرار دهند تا با در نظر گرفتن این نکات به مبارزه با آن بپردازند (LB٦).
بخشی از آسیبهای اجتماعی ناشی از بیکاری یا بیبرنامگی در اوقات فراغت است که با کارافرینی یا برگزاری برنامه های فرهنگی قابل حل است (LC ٥).
در حوزه خواهران، آموزشهای تربیت فرزند و روابط همسران برگرفته از آموزه های اسلامی به کاهش مشکلات خانوادگی کمک میکند (LC٤).
صرف اینکه مردم یک منطقه میبینند که افرادی با تفکر اسلامی و وجهه اسلامی با اهداف مقدس خانه خود را رها میکنند و برای خدمت به آنها به آنجا میآیند، محرک آنها است تا به سمت رفتار دینی تمایل پیدا، و عادات زشت خود را ترک کنند (LD٢).
آفتهای فرهنگی تحمیلی شهری مثل سوء مصرف مواد مخدر یا فحشای جنسی یا مصرفگرایی، پایه های فرهنگی روستایی را تهدید میکند؛ از این رو کمک به فهم اهمیت و زیبایی فرهنگ روستایی و ضرورت حفظ آن و تلاش برای شاخص کردن هویت فرهنگی روستایی برای روستاییان میتواند در دستورکار اردوهای جهادی قرار بگیرد (LA١).
٤ - ٥ پرکردن اوقات فراغت
یکی از دغدغه هایی که همواره مسئولان فرهنگی کشور با آن روبه رو بوده اند، چگونگی پرکردن اوقات فراغت جوانان و نوجوانان بوده است تا بتوانند ضمن استفاده از این ایام در دام خطرهای ناشی از ایام فراغت از تحصیل نیفتند. یکی از کارویژه هایی که از ابتدای تأسیس بسیج سازندگی برای حرکتهای جهادی، مدنظر بود و در بیانات مقام معظم رهبری نیز بارها بیان شده است، بحث پرکردن اوقات فراغت با حضور جوانان و نوجوانان در اردوهای جهادی و طرح هجرت ٣ است؛ لذا از آن در اینجا به عنوان یک کارکرد اجتماعی اردوی جهادی یاد میشود که توانسته است در این زمینه نقش خود را بخوبی ایفا کند.
این حرکت زیبا میتواند اوقات فراغت جوانان را چه روزش و چه شبش را غنی و پر بار کند. (MF1)
٥ - ٥ آسان سازی بوروکراسی
بوروکراسی در ایران با سازمانهای بزرگ دولتی مترادف قلمداد شده و هدف از اشاره به آن پرداختن به وضع وزارتخانه ها، سازمانها و سایر نهادهایی است که مجموعه سازمان اداره عمومی مملکت را تشکیل میدهد. هم چنین روندهای اداری که بر این نهادها حاکم است که معمولا به دلیل وجود برخی قوانین دست و پاگیر و نیز برخی فسادها و آسیبها نتوانسته آن طور که شایسته مردم ایران است، کارایی از خود نشان دهد. از نتایج مصاحبه ها این بود که یکی از کارکردهای اردوی جهادی میتواند موانع بوروکراسی را برطرف، و یا روند آن را آسان سازد.
موانع بروکراسی محو میشود؛ چون گروه های جهادی رأسا به حل مشکلات اقدام میکنند؛ مشکلاتی که مدتها به دلیل طی کردن فرایندهای بروکراتیک حل نشده باقی مانده بود در مدت کوتاهی رفع میشود (OC٢).
البته در مواردی که مشکلات باید از مراکز استان یا پایتخت پیگیری شود و روستاییان به دلیل دوری مسافت قادر به انجام آن نبوده اند، جهادگران در آسان سازی فرایند بروکراتیک مؤثر هستند. (OC3)
اردوی جهادی در حد خوبی فرایند بوروکراسی را آسان میسازد (OG١).
٦ - ٥ مهاجرت نکردن
مهاجرت یکی از ابعاد مهم فرایند توسعه اقتصادی اجتماعی به شمار میآید. جابه جایی بیسابقه انسانها در درون مرزهای هر کشور، جزو بزرگترین تغییرات قرن بیستم است. در ایران نیز مقوله مهاجرت داخلی و بویژه مهاجرتهای روستا شهری چه قبل و چه بعد از انقلاب اسلامی، یکی از مهمترین مسائلی بوده است که همواره ذهن سیاستگذاران و برنامه ریزان مملکتی را به خود مشغول داشته است (گنجیان و موسوی، ١٣٨٢: ٢١٢). مهاجرت در هر مقطع زمانی به رغم شدت و ضعف جریان، تحت تأثیر عوامل قدرتمندی چون ضعف توان اقتصادی مهاجران و لزوم تأمین معیشت آنان، مقابله با بیکاری رایج در مناطق روستایی و شهرهای کوچک، ضعفهای بخشهای کشاورزی و دامپروری، ضعف امکانات آموزشی در مناطق روستایی، تمرکز همه نوع امکانات رفاهی و معیشتی و وجود جاذبه های گوناگون در شهرهای بزرگ و در مقابل توسعه نیافتن روستاها و مناطق دور افتاده محروم کشور صورت پذیرفته است (اصلانی، ١٣٨٥: ٧٥). با توجه به این نکات، لزوم رسیدگی به مناطق روستایی در ابعاد مختلف در حیطه مهاجرت اهمیت پیدا میکند، لذا یکی از کارکردهایی که برای حرکتهای جهادی در عرصه اجتماعی میتوان در نظر گرفت، مهاجرت نکردن از مناطق روستایی است و این بدین صورت میتواند انجام شود که با توجه به فعالیتهای مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی که در این حرکتها در مناطق عمدتا روستایی صورت میپذیرد، راه ماندن مردم و بویژه جوانان در روستا و مهاجرت نکردن باز میشود.
اردوی جهادی به حفظ جمعیت در روستا کمک میکند (KC ١).
اردوهای جهادی با خدمت رسانی در عرصه های مختلف عمرانی، فرهنگی، آموزشی، پزشکی و غیره به مناطقی غیر از مراکز انباشت سرمایه و رفاه ، مقدمات تمرکززدایی را فراهم میکند و تا حدودی از مهاجرت بیحساب از مناطق محروم به سمت شهرها جلوگیری میکند (KB٢).
٧ - ٥ ایجاد خدمات عمومی
منظور از خدمات عمومی، فراهم آوری امکاناتی است که برای زندگی اجتماعی در هر محیط شهری یا روستایی مورد نیاز است و ایجاد آن عموما برعهده دولت و یا نهادهای عمومی در سطح کشور است ؛ امکاناتی چون تاسیس مدرسه، مسجد، غسالخانه، حمام، سرویسهای بهداشتی و.... از آنجا که مناطق محروم از برخی از این امکانات، که شاید خیلی ابتدایی نیز به نظر برسد، محروم است، نیاز است تا این امکانات برایشان فراهم شود. حرکتهای جهادی در این زمینه فعالیتهای در خوری انجام داده اند که هم توانسته اند بخشی از وظایف دولت را انجام دهند و هم نیاز محرومان را برطرف کنند.
تجهیزات و امکانات اولیه از جمله آب که تأمین آن در توان گروه هاست و هم چنین در سطح بعدی احداث مسجد و مدرسه و سرویسهای بهداشتی که منطقه را قابل سکونت نگه دارد، توسط گروه های جهادی انجام میشود (NC١).
یکی از کارکردهای اصلی اردوهای جهادی تأمین مسکن و مجهز کردن مناطق محروم به امکانات است؛ زیرا عمدتا برنامه اصلی گروه های جهادی کار عمرانی، و در کنار آن کارهای علمی و فرهنگی و پزشکی است (NB٢).
نتیجه گیری
خروجیهای سیستم اردوی جهادی در عرصه اجتماعی، که از آن با عنوان کارکرد اجتماعی یاد شد، هفت عرصه را شامل میشود: اولین عرصه رسیدگی به محرومان و مستضعفان است که از شعارها و اهداف اساسی انقلاب اسلامی به شمار میآید؛ لذا اردوی جهادی میتواند یکی از عرصه های نمایش این اصل اساسی انقلاب اسلامی به حساب آید که هدف از اینها نیز کاهش محرومیت و فاصله طبقاتی و حرکت در مسیر رسیدن به عدالت اجتماعی است. عرصه دوم، تقویت و انتقال گفتمان خدمت است که این عرصه میتواند با اقدامات مطالبه گرایانه و ایجاد فرصت مدیریت انسانی و مدیریت طرح و هم چنین الهامبخش بودن برای مدیران و مسئولان، راه انتقال گفتمان خدمت را به رأس حاکمیت و احزاب و گروه های سیاسی باز کند. روستاهای هدف اردوهای جهادی میتواند آسیبهای مختلف اجتماعی ببیند که این موارد با حضور گروه های جهادی میتواند شناسایی، و حتی با مشورت با متخصصان راه درمان آن نیز فراهم شود. این سبب میشود تا به کارکرد بعدی اردوی جهادی رهنمون شویم که آسیب شناسی اجتماعی روستاست.
یکی از اهدافی که از ابتدای تأسیس بسیج سازندگی از آن انتظار میرفت، پرکردن اوقات فراغت جوانان و نوجوانان بود که این هم در عرصه اجتماعی میتواند به عنوان کارکردی اجتماعی به شمار آید. آسان سازی بوروکراسی، مورد پنجم کارکردهای اجتماعی اردوی جهادی است که این حرکتها میتواند موانع بوروکراسی و سامانه دست و پاگیر اداری را، که غالبا به مناطق محروم آسیب وارد میکند، برطرف، و یا روند آن را آسان سازد. مهاجرت نکردن یکی دیگر از کارکردهای حرکتهای جهادی است که در این تحقیق بدان دست یافتیم که با توجه به فعالیتهای مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، که در این حرکتها در مناطق عمدتا روستایی صورت میپذیرد، راه ماندن مردم و بویژه جوانان در روستا و مهاجرت نکردن باز میشود. آخرین کارکردی که در این تحقیق بدان اشاره شد، ایجاد خدمات عمومی در روستاها و مناطق محروم است. شاید اگر به برخی از روستاهای جنوب کرمان یا سیستان و بلوچستان یا ایلام سر بزنید، میبینید که این روستاها حداقل امکانات عمومی را نیز ندارند. یکی از وظایف اساسی جهادگران در این گونه مناطق تأسیس این گونه بناهاست. ساخت یا بازسازی مسجد، مدرسه، جاده ، غسالخانه ، سرویس بهداشتی و... از این گونه خدمات است.
آنچه در عرصه اجتماعی در این تحقیق بدان دست یافتیم، مختصر بیان شد؛ اما کارکردهای اردوهای جهادی در این عرصه خلاصه نمیشود. عرصه های اقتصادی، فرهنگی و... میتواند بررسی شود تا برکات این حرکت مبارک در آن زمینه ها نیز مشخص شود. هم چنین میتوان گفت که نباید برای این اردوها به همین کارکردهای اجتماعی اکتفا کرد؛ بلکه باید در پی این بود که از حداکثر ظرفیت این حرکتها، بهره برد. نکته مهمی که در اینجا هست، این است که اگر جهادگران با توجه به این کارکردها به این سفرها بروند، بهتر میتوانند آنها را محقق کنند و حتی میتوانند برای تحقق بهتر و بیشتر، این کارکردها را از قبل برنامه ریزی منسجم کنند. این کارکردها، اگر در کنار ابعاد دیگری از حرکتهای جهادی قرار گیرد، میتواند شکل جدیدی از نظریه توسعه را ارائه کند. نکته مهم دیگر اینکه در صورتی از این اردوها میتوان حداکثر ظرفیت و توان را برای رسیدن به کارکردهای مختلف انتظار داشت که گروه های مختلف جهادی نگاهشان به هر منطقه ادامه دار باشد در حالی که برخی گروه ها به ادامه دار بودن حرکتشان در یک منطقه توجه نمیکنند و این خود میتواند به آسیب تبدیل شود. حرکتهای جهادی آسیبهای دیگری نیز میتواند داشته باشد؛ از جمله اینکه با حضورشان در منطقه القای محرومیت کنند که این خودش سبب میشود تا مردم نتوانند آن اعتماد به نفس لازم را برای اینکه برای پیشرفت منطقه به خودشان تکیه کنند به دست آورند و همین سبب میشود تا نگاه مرکزگرایی و تکیه و اعتماد محض به دولت برای حل مشکلات تقویت شود در حالی که نیاز هر منطقۀ محروم این است که از درون تقویت و فعال شود.
آسیب دیگری که میتوان متوجه این اردوها دانست نداشتن تخصص و تجربه کافی جهادگران است که این خود سبب میشود عملا بهره ای به مردم نرسد. نشناختن فرهنگ بومی هر منطقه هم آسیب دیگری است که گریبانگیر حرکتهای جهادی است. با نشناختن شاید رفتارهایی اتفاق بیفتد که نه تنها حل کننده مشکلات نباشد بلکه بر مشکلات نیز دامن بزند. هدف از بیان اینها صرفا توجه به آسیبها و کارکردها با هم بود تا بتوان این پدیده حرکتهای جهادی را به روز کرد. شاید پژوهشهای دیگر بتواند به صورت علمی به این آسیب بپردارد تا این دو در کنار هم مکمل حرکتهای جهادی باشد.
منابع
اصلانی، مجتبی (١٣٨٥). بررسی روند مهاجرت در جمهوری اسلامی ایران طی سه دهه اخیر و تأثیر آن بر امنیت ملی (با تأکید بر مهاجرت داخلی به تهران). جمعیت. ش ٥٥ و ٥٦: ٤٥ تا ٨٢.
امامی، مجتبی (١٣٨٥). کشف پرسش ها و جهت گیریهای اصلی تئوریهای تغییر سازمانی (با استفاده از روش داده بنیاد). تهران : دانشگاه امام صادق علیه السلام.
ایمان، محمدتقی (١٣٩٠). مبانی پارادایمی روش های کمی و کیفی تحقیق در علوم انسانی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
ثنایی، مهدی (١٣٩٠). طراحی چارچوب مفهومی خط مشیگذاری عمومی مبتنی بر آموزه های اسلامی. تهران: دانشگاه امام صادق علیه السلام.
جعفری، محسن (١٣٩٢). فعالیت های فرهنگی اجتماعی روحانیون مبلغ. تهران: دانشگاه تهران.
حقیقت، صادق (١٣٩١). روش شناسی علوم سیاسی. قم : دانشگاه علوم انسانی مفید.
خمینی، روح الله (١٣٧٨). صحیفه امام. تهران : مؤسسه حفظ و نشر آثار امام خمینی(ره).
دانایی فرد، حسن؛ امامی، سید مجتبی (١٣٨٦). استراتژیهای پژوهش کیفی: تأملی بر نظریه پردازی داده بنیاد.
اندیشه مدیریت راهبردی. پاییز و زمستان: ٦٩ تا ٩٨.
دانایی فرد، حسن؛ اسلامی، آذر (١٣٩٠). کاربرد استراتژی پژوهشی نظریه داده بنیاد در عمل: ساخت نظریه بیتفاوتی سازمانی. تهران: دانشگاه امام صادق (علیه السلام).
دورکیم، امیل (١٣٧٣). قواعد روش جامعه شناسی. ترجمه محمد علی کاردان. تهران: دانشگاه تهران.
رضائیان، علی (١٣٧٩). اصول مدیریت. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت).
رضائیان، علی (١٣٨٦). تجزیه و تحلیل و طراحی سیستم. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت).
ریتزر، جورج (١٣٨٠). نظریه های جامعه شناسی در دوران معاصر. ترجمه محسن ثلاثی. تهران : علمی.
شکری، ابوذر (١٣٩٢). از جهاد تا جهاد. تهران: کریمخان زند.
عزتی، مرتضی (١٣٩٠). روش تحقیق در علوم اجتماعی: کاربرد در زمینه مسائل اقتصادی. همدان: نور علم.
کوربین، جولیت؛ استراس (اشتراس)، آنسلم (١٩٩٠). اصول روش تحقیق کیفی: نظریه مبنایی رویه ها و شیوه ها.
ترجمه بیوک محمدی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
کیوی، ریموند؛ کامپنهود، لوک وان (١٣٧٠). روش تحقیق در علوم اجتماعی (نظری و عملی). ترجمه عبدالحسین نیک گهر. تهران: فرهنگ معاصر.
گنجیان، مهدی؛ موسوی، سید محمد (١٣٨٢). نگاهی به مهاجرت روستایی در ایران. نامه پژوهش فرهنگی. ش ٦: ٢١١ تا ٢٤٤.
لطیفی، میثم؛ چگین، میثم؛ فرجی، محسن (١٣٨٩). الگوی عملکرد شوراهای کمیته انضباطی دانشجویی: رویکردی داده بنیاد. راهبرد فرهنگ. ش ١٠ و ١١: ٦٧ تا ٩٠.
لطیفی، میثم؛ ذوالفقاریان، محمد رضا (١٣٩٠). نظریه پردازی داده بنیادبا نرم افزار ٨ nvivo. تهران: دانشگاه امام صادق علیه السلام.
لبخندق، محسن (١٣٨٨). طراحی فرایند مدیریت فعالیت های جهادی. تهران: دانشگاه امام صادق علیه السلام.
میر باقری، اسماعیل (١٣٩٢). گروه های جهادی در محرومیت زدایی از مناطق روستایی. تهران : دانشگاه تهران.
Strauss,A. & Corbin J. (1990). Basics af qualitative research. Grounded theory Procedures and
Techniques. Newbury park: Sage publications
Strauss,A. & Corbin J. (1998). Basics af qualitative research. Newbury park: Sage publications
پی نوشت
