جایگاه اخلاق مهندسی در شایستگی های حرفه ای مهندسان

مقدمه

اخلاق حرفه ای، از رشته ای علمی فراتر رفته و گستره معرفتی وسیعی را به میان آورده است. تولد و رشد رشته های فراوان در اخلاق حرفه ای معطوف به حرف و صنعت ها، حاصل دغدغه های اخلاقی در حرفه و عرضه نیازهای پژوهش حاصل از آنها به دانشگاه هاست. اخلاق حرفه ای پیشینه ایبیش از سه هزار سال در ایران باستان دارد و از منزلت اساسی در آموزه های اسلامی برخورداراست. امروزه به تبع تطور مفهوم حرفه، تنوع و درهم تنیدگی حرفه ها و چالش های فراوان برخاسته از جهانی شدن، اخلاق حرفه ای جایگاهی راهبردی در محیط جهانی کسب و کار یافته است. جامعه ما بر سر سه گنج پنهان در اخلاق حرفه ای نشسته است: میراث اخلاقی ایران باستان، میراث غنی اخلاق حرفه ای در آموزه های اسلامی و میراث اخلاق حرفه ای در تمدن اسلامی. ولی در عین حال، در مقایسه با کشورهای صنعتی، در توسعه اخلاق حرفه ای، وضعیت مطلوبی نداریم. این وضعیت اسف بار، ما در چنین حالی قرار داده است که (قراملکی، 1387: 5) :

 

بر سرِ گنج از گدایی مرده ام

ز آنکه اندر غفلت و در پرده ام!

 

 (مولوی)

اخلاق حرفه ای، شاخه ای از اخلاق کاربردی است که به مباحث اخلاقی در حرفه می پردازد. صاحبان حرفه، از دانش اخلاق دو توقع دارند: یکی بیان نظام مند مسئولیت های اخلاقی در حرفهو دیگری، تشخیص دقیق و حل اثربخش مسائل اخلاقی در آن حرفه (قراملکی، 1387: 25). مراد از اخلاق حرفه ای، مسئولیت اخلاقی فرد، از حیث شغل وی است. یک پزشک یا مهندس به عنوان یک شخص حقیقی، قطعا مسئولیت اخلاقی دارد، ولی مسئولیت های حرفه ای اوبرخاسته از شغلی است که بر دوش گرفته است، به گونه ای که اگر شغل دیگری را می پذیرفت، مسئولیت های حرفه ای او نیز تغییر می کرد. لذا از این نگاه، اخلاق وابسته به شغل است و تنوعکاربردی دارد: اخلاق پزشکی، اخلاق مهندسی، اخلاق مدیریت، اخلاق معلمی، اخلاق پژوهش، اخلاق خبرنگاری، اخلاق تجارت، اخلاق قضاوت، اخلاق وکالت و....

اگر ماهیت اخلاق را «رفتار» بدانیم، مقولات اخلاقی مستقل از یکدیگر می باشند؛ یعنی می توان تصور کرد که کسی اخلاق فردی مطلوبی نداشته باشد ولی اخلاق حرفه ای او مطلوب باشد. در مقابل، اگر ماهیت اخلاق را صفت باطنی، روحی و قلبی انسان بدانیم که اعمال آدمی را جهت دهی می کند و او را بدون نیاز به تفکر و تأمل آشکارا، به عمل وا می دارد (بهادری نژاد، 1388 و سعادت پرور، 1370) ، در این صورت اخلاق، واقعیت بسیط و یکپارچه ای است که هم در جایگاه حقیقی انسان و هم در جایگاه حقوقی و شغلی او، نمود و ظهور دارد و تضاد دراخلاقیات امکان پذیر نیست یا بسیار به ندرت یافت می شود.

یکی از مشکلات علوم، کلمات و واژگان مشابه برای مقاصد متفاوت است. خصوصا برخی کلمات که بار ارزشی بیشتری در میان مردم دارند، بیشتر دچار این آفت شده اند. یکی از این قبیل واژگان، واژه «اخلاق» است که به دلیل بار ارزشی آن، توسط افراد و صنوف مختلف، برای مقاصد گوناگون به کار برده می شود.

در مقاله حاضر برای آن که بحث به ارائه راهکار مناسب و مؤثر در آموزش اخلاق مهندسی، منتهی گردد، نیاز به واکاوی مفهوم اخلاق است، تا از این طریق، فهم دقیق تری از اصطلاح «اخلاق مهندسی» حاصل شود. ضمنا در این مقاله، بیش از بهره گیری از منابع خارجی، ازمتون و منابع دینی و داخلی استفاده شده است، چرا که به تعبیر قراملکی (1387) بر سر گنج سه گانه ای نشسته ایم که باید بیش از گذشته قدر آن را بدانیم. مقوله اخلاق، هدف غایی یا حد اقل هدف میانی بعثت پیامبر (ص) است (بهادری نژاد، 1388) پس چه منبعی غنی تراز متون دینی خود می توانیم در این زمینه بیابیم؟

هدف از پژوهش حاضر اولا شناسایی شایستگی های حرفه ای مهندسان و ثانیا بررسی جایگاه اخلاق مهندسی در میان آن شایستگی هاست. بر این اساس پژوهش حاضر، به دنبال ارائه پاسخی مناسب برای پریش های زیر است:

1- شایستگی های اصلی حرفه ای مهندسان چیست و مؤلفه های هریک از آنها چیست؟

2- منظور از کاربرد واژه اخلاق در اصطلاح «اخلاق حرفه ای» چیست؟

3- پیچیدگی های موجود در تصمیم های اخلاقی در حرفه های مهندسی چیست؟

4- بنیان و ریشه اخلاق حرفه ای و همچنین اخلاق مهندسی چیست؟

5- جایگاه واقعی اخلاق مهندسی در نسبت با سایر شایستگی های حرفه ای مهندسان چگونه است؟

1- اهمیت اخلاق حرفه ای و اخلاق مهندسی

بهادری نژاد (1388) معتقد است که در ایران، مشکل و مسئله ای در کشاورزی، خدمات، علم و فناوری نداریم، تنها مشکل ما از نوع اخلاق و فرهنگ است. مهم ترین چالش در تربیت مهندسی در کشور پرورش ارزش های انسانی و اخلاقی مهندسی در دانشجویان مهندسی است. اگر می خواهیم به عنوان یک کشور کهن در جهان سرافراز باشیم و حتی ادامه حیات بدهیم، راهی جز آموزش و پرورش اخلاق در جامعه نداریم. لازم است اصول اخلاقی مهندسی را دردانشکده های مهندسی آموزش و مهم تر از این است که این اصول را در دانشجویان مهندسی پرورش دهیم. الگو بودن استادان مهندسی از حیث اخلاقی، بهترین روش برای پرورش اخلاق مهندسی در بین جوانان است (بهادری نژاد، 1388).

با توجه به این که پنج دهه گذشته بسیاری از مهندسان در رأس تصمیم گیری، مدیریت، اقتصاد و سیاست گذاری های کشور بوده اند، اگر اخلاق در حرفه فنی و مهندسی حاکم و نهادینه نشده و مقبولیت نیافته باشد، فرهنگ روزمرگی، فرصت طلبی، سودجویی، زیاده خواهی و بسیاری از خصایل غیر اخلاقی در تصمیم گیری ها دخیل خواهد شد و آنچه تاریخ گواه آن است؛ یعنی رشد اقتصادی، رشد علم و توسعه سیاسی به معنای تقسیم قدرت که عمران، آبادی، رفاه وامنیت را در درازمدت به همراه خواهد داشت، به صورت پایدار به دست نخواهد آمد. همچنانکه شرایط حاضر کشور ما آنچنان مبهم است که نمی توان آن را در تقسیم بندی توسعه یافته یا در حال توسعه قرار داد. عملکرد اخلاقی یا غیر اخلاقی مهندسان با عملکرد سایر گروه های عملی از نظر تأثیری که بر محیط می گذارد، مشابه نیست. برای نمونه، عملکرد غیر اخلاقی مهندسان با عملکرد پزشکان دارای تأثیر متفاوت است. همیشه آثار خوب یا غیر اخلاقی رفتار پزشکان بلافاصله قابل محاسبه و دریافت است. اما نتایج خوب یا غیر اخلاقی مهندسان سال ها طول می کشد تا ظاهر و معلوم شود. لذا، استادان در حوزه ارزش دانش نیکو، بینش عمیق، ضمیر آگاه، خودشناس، مسئول و باکرامت را در خواهند یافت و بی شک، در تربیت دانشجویان و پرورش آنها ثمرات فراوانی خواهد داشت (یعقوبی، 1389).

2- دو رویکرد متفاوت به اخلاق

رویکرد اول، اخلاق را صفت فعل می داند و نه واقعیتی مستقل در وجود انسان. از این منظر، برخی افعال انسان، اخلاقی است و برخی غیر اخلاقی. این رویکرد، در نظام فکری غرب، با تعبیر Moral به کار می رود. Moral بودن یک فعل، یعنی ستودنی بودن آن فعل در نزد وجدان ها و عقل های سلیم بشری. در این رویکرد، نوشتن کدهای اخلاقی[1] و پیمان نامه های اخلاق حرفه ای، ارزش و اهمیت ویژه ای می یابد. چرا که محتوای این اسناد، اعمال و افعال اخلاقی است، یعنی آنچه رعایت آنها در آن حرفه، ستودنی و گرانبهاست. یکی از ابزارهای بسیار رایج برای این موضوع، کدهای اخلاقی است که تدوین، آموزش، اعمال نظارت و تأکید بر پیروی و رعایت آنهاحاصل تعامل اندیشمندان دلسوز هریک از حرفه هاست.

 «کارهایی که ما به آنها کار اخلاقی می گوئیم، فرقشان با کار عادی این است که قابل ستایش و آفرین و تحسین اند. به عبارت دیگر، بشر برای این گونه کارها ارزش قائل است. تفاوت کار اخلاقی با کار طبیعی (عادی) در این است که کار اخلاقی در وجدان هر بشری دارای ارزشاست و گرانبهاست»  (مطهری، 1371: 14)

و اما رویکرد دوم، اخلاق را واقعیتی مستقل از رفتار می داند. در این رویکرد، اخلاق در باطن، قلب یا روح آدمی شکل می گیرد و «فضائل اخلاقی، حاصل همراهی علم نافع و عمل صالح دریک دوره طولانی و ممارست بر این دو است»  (سعادت پرور، 1370: 10). از این منظر، اخلاقبه تدریج شکل می گیرد و هرچند در ابتدای بلوغ عقلی، عمل انسان، در شکل گیری اخلاق وی تأثیرگذار است ولی پس از چند سال از گذشت عمر، اخلاق بر عمل سیطره پیدا می کند و آنرا جهت دهی و فرماندهی می کند (امام خمینی، 1371: 17) در این رویکرد، اخلاق حقیقی و اخلاق حقوقی (مراعات حقوق) قابل تفکیک نیستند، بلکه دو نمود از یک واقعیت هستند. ازاین نگاه، اخلاق، صفت فعل نیست، بلکه صفت قلب است و فضائل یا رذائل اخلاقی، در قلب شکل می گیرند. قیاس بین این دو رویکرد، در دو نمودار 1 و 2 خلاصه شده است و در نهایت تلاش مقاله حاضر بر تلفیق دو رویکرد ذیل معطوف خواهد شد.

نمودار 1: طرح شماتیک ارتباط میان اخلاقیات یک فرد (با رویکرد اول)

نمودار: طرح شماتیک ارتباط میان اخلاقیات یک فرد (با رویکرد دوم)

3. بیان مسئله

همه فلسفه های آموزش عالی اتفاق نظر دارند که دانشگاه ها، در کنار روسی که با دانشجو ارائه می کنند و با برگزاری آزمون های متعدد و ارائه نمرات، او را تحصیل کرده محسوب می نمایند، هرگز کفایت نیاز جامعه و حتی بنگاه های صنعتی و تجاری را نمی کنند (آراسته، 91: 1383). از یک مهندس، انتظاراتی بسیار فراتر از دانستن مجموعه ای از دانش های بنیادسن و فناوری های نوین است. «امروزه مشکلاتی در مورد عدم سازگاری برنامه های درسی با تقاضای بازار کارو موفق نبودن برنامه های درسی در کمک به دانشجویان برای کسب اطلاعات و مهارت های لازم جهت ایفای نقش مؤثر در دنیای کار متحول امروزی، مشاهده می شود»  (عارفی، 1384: 45). آنچه به عنوان مسئله اساسی پژوهش، مطرح است، فقدان چارچوب جامعی از معیارها و شاخص های مورد نیاز برای ارزیابی دانش آموختگان دانشکده های مهندسی در نقش شغلی و حرفه ای آنان است. به علاوه اینکه اخلاق مهندسی به عنوان یکی از رایج ترین موضوعات مورد تأکید موسسات و نهادهای اعتبارسنجی آموزش مهندسی، چه جایگاهی در میان سایر شایستگی ها دارد؟ این نکته وقتی به صورت یک مسئله جدی بروز و ظهور می کند که پیچیدگی های موجود در عملکرد و تصمیم گیری های متخصصان و از جمله مهندسان مورددقت قرار گیرد. موضوع اخلاق حرفه ای بعضا بسیار پیچیده تر از آن چیزی است که ما تصورمی کنیم و نیاز به تحلیل دقیق و عمیق دارد.

گاهی در مرزهای علم و در طرح هایی که موجب تغییرات بزرگ می شود، دانشمند خود را با مسائل اخلاقی مواجه می بیند و باید تصمیم بگیرد. صاحبان تصمیم و مشاوران طرح های بزرگ تکنولوژیک نباید سود و زیان کارها و تصمیم ها و طرح هایشان را بسنجند، بلکه در عالم مهندسی باید کسانی باشند که بیاندیشند فناوری چه می کند و آثار غیر مستقیم آن در جهانو در زندگی مردمان چیست. وقتی ساختن یک سدّ موجب می شود که منطقه ای آباد و بهره مندو در مقابل، آبادی هایی خشک و ویران شود، چگونه خیالمان درباره طرح های بزرگ تکنولوژیک آسوده باشد. دانشمندان زمانی که می بینند جهانشان ممکن است با تصمیمی که غیر اهل علم می گیرند، زیر و بر شود، نباید چندان غافل باشند و نپرسند که این جهان به کجا می رود. شاید در نظر کانت، دانشمندی که صلاح اتمی و هیدروژنی ساخته است، مسئول به کار بردن این سلاح و آثار ویران گر آن نباشد، اما در خصوص دانشمندی که به سیاست مداران، ساختن و بهکار بردن آن را پیشنهاد کرده است، چه باید گفت؟ خلبان هایی که بمب اتمی را بر سر مردم شهرهای هیروشیما و نکازاکی انداختند چه حکمی دارند؟ آیا آدمکش و تبهکارند و اگر چنین است تبهکاریشان در کدام حریر پوشیده شده است که در نظام دموکراتیک مدعی رعایت حقوق بشر، تبهکاری به حساب نمی آید. آیا سیاست هم در عرض علم قرار دارد و تصمیمات سیاست مداران مانند تاریخ پژوهش های علمی از حکم و محاکمه اخلاقی معاف و مستثناست؟ (داوری اردکانی، 1389)

تضاد منافع وضعیتی است که با تأثیر بر روی کار مهندس، مانع از برآورده شدن نیازهای مشتری و کارفرما می شود. پذیرفتن یک هدیه از یک فروشنده باعث تضاد منافع می شود، زیراباعث نادیده گرفتن تولیدکنندگان دیگر، که حتی ممکن است کالای بهتری نسبت به آنفروشنده ارائه دهند، شود. هرچند پذیرفتن و اهدا کردن هدایای کوچک در فعالیت های شغلی معمول است، ولی بسیاری از شرکت ها پذیرش هدایای قابل توجه، که ممکن است به عنوان رشوه قلمداد شود، را ممنوع کرده اند. آگاهی از اطلاعات داخلی یک شرکت و داشتن منافع در یک شرکت رقیب، مصادیقی از تضاد منافع هستند. قواین اخلاق مهندسی، مهندسان را صریحا به خودداری از قرارگیری در وضعیت هایی که قضاوت حرفه ای مهندسان را به مخاطره می اندازد، ملزم کرده است (ظهور و خلج، 1389).

مدیران برحسب تصور خود از اخلاقی بودن و یا غیر اخلاقی بودن با مسائل مواجه می شوند. عده ای برحسب تصور ناقص و یا وارونه از مسائل اخلاقی، صرفا عمده ترین و بارزترین مفاسد رفتاری و مالی مانند اعتیاد، دزدی، روابط نامشروع جنسی و اختلاس بیّن را مسائل شرعی می دانند و اهل دقت به دلیل داشتن تصور کامل از مسائل اخلاقی، در بن هر تصمیم مدیریتی ده ها مسئله و معضل اخلاقی را رصد می کنند (قراملکی، 1382: 225).

قراملکی (1382: 225) ویژگی های اساسی یک مسئله اخلاقی در حرفه را که نیاز به تأمل و واکاوی دارد، چنین فهرست کرده است:

1- فراگیری.

2- بسترهای فراسازمانی (اجتماعی و تاریخی).

3- آثار پایدار و زنده.

4- نتایج مرکب.

5- آثار فراسازمانی (ملی و بشری).

6- نتایج ناپیدا و نامعلوم.

7- دارای جایگزین های مختلف.

8- وابسته به شخص یا اشخاص معین (و اندیشه های آنها).

9- چندتباری (متضلّع و چندبعدی).

10- صعوبت در تشخیص و حل.

آموزه های سنتی، تعارضات اخلاقی را به وسیله اصل «دفع افسد به فاسد»  حل می کند. این روش مبتنی بر سنجش اهمیت دو طرف تعارض (اصول یا مسئولیت ها) و محاسبه میزان خسارت و آثار زیان بار هریک از اقدام ها است. وقتی بر سر دو راهه قرار می گیریم، اخذ هریک از آنها خلاف اصول یا تعهدات اخلاقی است. میزان خلاف بودن را می سنجیم و راه خلاف کمتر را برمی گزینیم تا در راه خلاف بیشتر نیفتیم. فاسد و بد را انتخاب می کنیم تا از افسد و برتر مصون باشیم. براساس این اصل در مواردی، گریزی از کار بد نیست زیرا در صورت عدم انجام آن فساد بیشتری حاصل می گردد. بنابراین، در موارد ضروری به تعبیر مولوی «مردار، مباح می شود و فساد صلاح»  (قراملکی، 1382: 250).

توسل به روش دفع افسد به فاسد غالبا چشم فرد را از جستن راه سوم باز می دارد. درمواضع فراوانی این که تنها و تنها بر سر دو راهه هستیم پنداری غیر واقعی است و راه های متعدد دیگری وجود دارد. در چنین مواضعی عمل کردن به روش دفع افسد به فاسد قبل از جستجوی راه های دیگر خطا و فسادانگیز است. روش قابل توصیه در حل تعارضات اخلاقی، جستجو از راه های سوم است. این که در همه موقعیت ها راه سوم می تواند وجود داشته باشد رهیافت مهم در مواجهه با تعارضات اخلاقی است. جستجو از چنین راه هایی وظیفه اخلاقیاست که ما را از تصمیم ساده انگارانه در تعارضات رها می سازد. این راه حل ها واقعا خلاقانه اند زیرا مستلزم ابداع گزینه هایی هستند که غالبا مورد توجه نیستند. روش جستجو از راه های سوم توصیه می کند که فرد به نحو خلاقانه، گزینه های متنوعی را ابداع و فهرست کند. آنگاه هریک از آنها را به دقت توزین (وزن دهی) کرده و بالاخره گزینه های مطلوب تر را مورد آزمون قرار دهد (قراملکی، 1382: 251).

4- نگاهی به پیشینه اخلاق حرفه ای

در باب اهمیت پرداختن به اخلاق حرفه ای، اندیشمندان متعددی اظهارنظر کرده اند و پیشینه موضوع، حتی به حکومت هخامنشیان و یونان باستان هم می رسد. بحث آن در یونان وقتی آغاز شد که تدوین یک نظم سیاسی جدید مطمح نظر قرار گرفت. این سیاست در نظریونانیان می باید مجالی را برای نیل اهل مدینه به فضایل اخلاقی فراهم سازد. در آن زمان اخلاق حرفه ای مطرح نبود. البته، اصناف و اهل حرفه رسوم و شعایری داشتند. اما چیزی مثل اخلاق مهندسی نداشتند (داوری اردکانی، 1389).

قراملکی (1387) در مجموعه مقالاتی که گردآوری کرده است پیشینه اخلاق حرفه ای را به تمدن ایران باستان و حتی بیش از 3000 سال قبل می رساند. این روند با ظهور ادیان آسمانی خصوصا اسلام با جهش بزرگی همراه می شود. امروزه در هریک از حرفه های تخصصی و مهارتی یکی از مطرح ترین مباحث، اخلاق مناسب آن حرفه است.

در سال 1994 یک تحقیق پیمایشی پیرامون تأثیرگذاری تدوین و ترویج اخلاق حرفه ای در میان کارکنان و مدیران تعدادی از صنایع گوناگون، صورت گرفت. یافته های این پژوهش نشان داده که بین رفتارهای اخلاقمند کارکنان سازمان هایی که برای کدهای اخلاقی بهایی قائل شده اند و سازمان هایی که به آنها بی توجهی کرده بودند، تفاوت آشکار و معناداری وجودداشته است (میلن[2]، 200).

لشکر بلوکی (1387) در یک پژوهش استقرایی، پیرامون اخلاق حرفه ای پژوهشگران، جدولی از تعهدات اخلاقی را تدوین کرده است. در این جدول، ده گروه ذینفعان با پنج مرحله مطرح در فرایند یک پژوهش، تضارب سطر و ستونی کرده، 50 مقوله اخلاقی را به وجود آورده است. چارچوب ارائه شده توسط وی که با استفاده از اسناد 30 سازمان پژوهشی تدوین شده، برای سایر حرفه ها نیز قابل بهره برداری است.

5- جایگاه اخلاق مهندسی در الگوهای شایستگی مهندسان

فردوسی در شاهنامه خود «مهندس» را به معنای «سازنده بنا و ساختمان»  آورده است. او درباره مهندسان در ایران باستان چنین می نویسد: «آنان در حرفه خود ماهر و استاد و متبحّر و از اخلاق والایی چون مسئولیت پذیری برخوردار بوده اند. ارزش هایی چون قدردانی، سخاوت جوانمردی، دادگری، خردمندی، دانایی، خداپرستی، وطن دوستی، و بی توجهی به ثروت و مالو منال از صفات بارز آنها بود»  (بهادری نژاد، 1388: 90).

منظور از شایستگی های حرفه ای مهندسان، قابلیت ها و توانمندی هایی است که تجمیعآنها در یک مهندس منجر به موفقیت او در وظایف شغلی و اقتصادی او می گردد. اهمیت اینشایستگی ها به اندازه ای است که حتی فقدان یکی از آنها (در عین وجود سایر شایستگی ها) شکست وی را در وظایف حرفه ای او در پی خواهد داشت (فیض، 1389). مطالعه و بررسی پیشینه موضوع نمایانگر این نکته است که علیرغم پراکندگی و وسعت مقوله های مطرح شده در فهرست شایستگی های مهندسان که توسط نهادها و مؤسسات معتبر ارائه شده است، وجوه مشترک متعددی وجود دارد و در مواردی وجه اختلاف، مربوط به ادبیات به کار رفته و یا میزان تأکید بر برخی از آنهاست. یک مقایسه گذرا در جدول 1 براساس علائم اختصاری مندرج درپیوست 1 و با تأمل بر مستندات 21 نهاد و شورای معتبر، در حوزه آموزش مهندسی ارائه شده است (دوین[3]، 1998؛ سینگلا[4]؛ پوردو[5]، 2008؛ ابت[6]، 2009؛ یو. آی. سی. ای. ای[7]، 1998و واشینگتن اکورد[8]، 2005).

جدول 1: مهم ترین شایستگی های مورد تأکید

در این جدول، از بین 44 شایستگی مورد تأکید مراکز و نهادهای مختلف، تنها به 20شایستگی دارای تأکید بیشتر اشاره شده است (فیض، 1389). چنانچه جدول 1 نشان می دهد درهمه نهادها و مؤسسات مذکور، به نوعی به مقوله اخلاق مهندسی به عنوان یکی از شایستگی هایاساسی مهندسان تأکید شده است. این تنوع ادبیات در ردیف های 5، 8، 12 و 16 مشهود است. در برخی از این عناوین به جنبه حساسیت داشتن نسبت به معیارهای اخلاق مهندسی توجه شده و در برخی نسبت به داشتن دانش مرتبط با این مقوله.

ضمنا در اینجا ضروری است دو مفهوم کلیدی تعریف شود:

الف: الگوی شایستگی:

اگر همه شایستگی های مورد انتظار از مهندسان را در یک مدل مفهومی تصور کنیم، مفهوم (سازه) جدیدی تحت عنوان الگوی شایستگی مهندسان شکل می گیرد. الگوی شایستگی مفهوم نسبتا جدیدی است که بسیاری از انتظارات مورد توجه صاحب نظران را در خود جای می دهد. با نگاهی به ادبیات رایج در توسعه منابع انسانی اصطلاح مدل یا الگوی شایستگی برای مشاغل و حرف مختلف به کرات دیده می شود. برای مثال: الگوی شایستگی مدیران، الگوی شایستگی پزشکان، الگوی شایستگی معلمان، الگوی شایستگیمشاوران و نهایتا الگوی شایستگی مهندسان. «در 75 درصد از مراکز ارزیابی موفق و پیشرو جهان، تداد این قابلیت ها، بین 7 تا 10 مورد است. فقط در 10 درصد از مراکز ارزیابی، تعداد این شایستگی ها، بیش از 15 مورد گزارش شده است»  (ابو العلایی، 1385).

ب: مدل عمومی هر شایستگی:

منظور از مدل عمومی هر شایستگی، تشریح و توصیف صریح یک شایستگی در قالب مؤلفه های تشکیل دهنده آن است، چرا که هر شایستگی، آمیزه ای ازچند مؤلفه نسبتا مستقل است. «با پخته تر شدن مفهوم شایستگی، دیدگاه شایستگی، حوزه های مشخص تری را دربر گرفت. برای مثال: «ترکیب دانش، مهارت ها، توانایی ها و سایر ویژگی ها» [9] که عملکرد بالاتر از متوسط را متمایز می کند»  (درّی و همکاران، 1385). مدل عمومی شایستگی، به دلیل تنوع دیدگاه ها خود نیازمند بررسی است که در پژوهش حاضر مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. در این پژوهش برای هر شایستگی 5 مؤلفه در نظر گرفته شده بود که پساز مرحله کمی و ارزیابی مدل تئوری، مورد تجدیدنظر قرار گرفته، به 4 مؤلفه تغییر یافت.

6- ریشه یابی بنیان اخلاق حرفه ای و اخلاق مهندسی

ظهور و خلج (1389) معتقدند: «اصول اخلاق از جهان بینی، دین، اجتماع و فرهنگ جامعه تأثیر می گیرد. باور به ارزش های اخلاقی در واقع، مبنا و ضامن تعهد به انجام دادن امور با حس مسئولیت است. ارزش های اخلاقی هر فرد مجموعه ای از اصول و ارزش هایی است که از عقاید، آداب یا فرهنگ اجتماع و خانواده نشئت می گیرد. این اصول و ارزش های اخلاقی جنبه آرمانیدارند و دستیابی و تحقق آنها در سایه تلاش و مراقبت حاصل می شود.»

در موقعیت دشوار حرفه ای یا سازمانی فقط با استفاده از آیین نامه ها نمی توان تصمیمات مناسب اخلاقی اتخاذ کرد، بلکه با کمک ارزش های اخلاقی می توان از میان گزینه های دشوار، گزینه ای را که همخوانی بیشتری با اخلاقیات دارد، برگزید. در واقع، آیین نامه های حرفه ای وسازمانی راهنما و هشداردهنده هستند، ولی ضمانت اجرایی ندارند.

وقتی توصیه می کنیم کارکنان باید علایق و منافع سازمان را بر علائق شخصی ترجیح دهند، ممکن است بپرسند: چرا؟ غالبا در توصیه های فنی، بهداشتی، ایمنی پرسش از چرا را صرفا کارشناسان و متخصصان به میان می آورند اما غالب کارکنان آنها را بدون چون و چرا به کار می برند در خصوص توصیه های اخلاقی، هر فردی می تواند بپرسد: چرا؟ این سؤال، بدون تردید، موجّه و معقول است و بدون پاسخ به آن نمی توان به ترویج اخلاق در فرهنگ سازمانی و حل نهایی مشکلات اخلاقی امید بست (قراملکی، 1387).

قراملکی (1387) معتقد است: طبیعت آدمی را دو ساحت متمایز اما مرتبط است: شناختو رفتار ما. ما موجوداتی عالم و عامل هستیم. می شناسیم و اقدام می کنیم و در هر دو ساحت سخت خطاپذیر هستیم؛ اندیشه های روا و ناروا، رفتارهای شایسته و ناشایست. تشخیص خطا از صواب و پیشگیری و درمان خطا ضرورت تکامل حیات بشری است. آنچه بین خطا و صواب تمایز می آورد، قواعد و نظام مندی فعالیت های آدمی است. اگر ذهن براساس قواعد معین (قواعد منطقی) حرکت کند، از بی راهه مصون می گردد و خطاپذیری و ناکامی آن کاهش می یابد. در ساحت رفتار نیز تمایز بین رفتار شایسته و رفتار ناشایست به وسیله اصول اخلاقی معین می شود. فکر و رفتار درست به ترتیب مرهون تفکر منطقی و اقدام اخلاقی است و این دو (منطقی فکر کردن و اخلاقی عمل نمودن) تمایز اساسی بین انسان و سایر موجودات انگاشته می شود. اگر به عنوان انسان، موجودی عاقل و خردمندیم، رفتار ما نیز باید معقول باشد. نکته مهم در این مقام، ارتباط معنادار بین دو ساحت یاد شده است. همان گونه که کیلفورد نشان می دهد در ساحت اندیشه نیز اخلاقی و غیر اخلاقی بودن در میان است. تأمل در زنجیره استدلال ها نشان می دهد که در تصمیم اخلاقی، محتاج سه امریم: قواعد کاربردی، اصول راهبردی و ملاک نهایی.

طرح سؤال «چرا» در اخلاقی بودن هر اقدامی و ارائه آن سؤال به صورت زنجیره استدلال خواهی، ما را به صورت هرمی با سه عنصر مواجه می سازد (شکل 3). قواعد کاربردی، اخلاقی بودن رفتارهای موردی و عینی را نشان می دهند و لذا مورد کاربرد در کسب و کارند. به دیگر سخن، اخلاقی بودن تصمیم های عینی در کسب وکار به وسیله قواعد کاربردی تبیین می شوند و قواعد کاربردی نیز به وسیله اصول راهبردی تبیین می گردند و در نهایت اصول راهبردی به وسیله ملاک نهایی اخلاق تبیین می شوند و ملاک نهایی محتاج تبیین نیست. ملاک نهایی، معنا بخش همه اقدام های اخلاقی است و خود، محتاج معنا نیست. آن، آرمان همه تلاش های اخلاقی است و ترویج اخلاق در نهایت به سوی آن، جهت گیری شده است (قراملکی، 1382: 262).

نمودار 3: هرم موجه سازی رفتارهای اخلاقی (قراملکی، 1382)

صرف نظر از نزاع های بی پایان فیلسوفان اخلاق در این که آیا ملاک نهایی واحد است یا گوناگون، امر واقعی است یا قراردادی، عقلی است یا نه و... می توان گفت: کارآیی و اثربخشی ملاک نهایی در ارائه نظام اخلاقی سازگار و کارآمد، مرهون برخورداری از ویژگی های خاصی است. ملاک نهایی به دلیل نهایی بودن باید نسبت به همه رفتارهای آدمی فراگیر باشد به گونه ای که به مدد آن بتوان خوبی و بدی هر رفتاری را تعیین کرد. ملاک نهایی همچنین باید نامشروط باشد چرا که، امر مشروط، نهایی نیست زیرا موجّه به غیر است و از دلیل آن می توان پرسید.

ملاک نهایی، نظام ساز است به معنای این که برحسب ملاک نهایی می توان اصول راهبردی اخلاق را به دست آورد و براساس آنها جدول فضائل و رذائل اخلاقی را ترسیم و قواعد کاربردی را ارائه کرد. به همین دلیل، برحسب پاسخ معین بر این که ملاک نهایی چیست، نظام خاص اخلاقی حاصل می آید. دانشمندان براساس ملاک های متعددی به نظام های مختلف اخلاقی رسیده اند. نظام اخلاقی ارسطویی در این میان سابقه طولانی تری دارد. اخلاق حرفه ای در تفکر سنتی بیش و کم بر نظام ارسطویی استوار بوده است. اما امروزه نظام های دیگری نیز مورد توجه قرار گرفته است. امروزه غالبا پنج نظام عمده اخلاقی در بیان اخلاق حرفه ای مورد استفاده قرار می گیرد. ملاک مقبولیت این پنج نظام در میان ده ها نظریه اخلاقی، توانایی آنها در بیان سیستماتیک فضائل و رذائل اخلاقی و ارائه سازگار، فراگیر و کارآ است. این پنج نظام یانظریه عبارت اند از: نظام فایده گرا، نظام وظیفه گرا، نظام مبتنی بر عدالت فراگیر، نظام مبتنیبر آزادی فردی و نظام مبتنی بر زیبایی و خیر مطلق (قراملکی، 1328: 267).

از میان 5 نظام اخلاقی فوق، در این مقاله به تناسب نیاز بحث، فقط به نظام مبتنی برزیبایی و خیر مطلق پرداخته می شود. در خصوص اخلاق، این اتفاق نظر وجود دارد که توقع ما از دین، در این خصوص یعنی ارائه نظام اخلاقی، و این طبیعی ترین توقع از دین است. پیامبرگرامی اسلام (ص) بعثت خود را برای اتمام مکارم اخلاق دانسته است. در این نکته هم توافق نظر وجود دارد که ادیان آسمانی، خداوند را ملاک نهایی اخلاق دانسته اند. خداوند زیبای محض است و معنابخش زیبایی، خیر مطلق و آفریننده هر امر خیر و حقیقت نامشروط است که خود شرط تحقق همه موجودات است. تکلیف و پذیرفتن الزامات و تعهدات اخلاقی در قبال دیگران، وجود آدمی را معنادار می کند و آن را از سطح تعیّنات حیوانی فراتر می برد اما تکلیف فرد، محتاج معنا است و با خدا می توان تکالیف را معنادار ساخت. الهی بودن تکالیف، بالاترین ارزش را به میان می آورد و چون خداوند متعال نامشروط و مطلق است، محتاج ملاک دیگری برای ارزش یافتن نیست. برمبنای این که خداوند متعال را ملاک نهایی ارزش ها بدانیم شاخص خوب، رفتار مقرّب به خدا و شاخص بد، رفتار دورکننده از خدا است. بنابراین، رضایت و عدم رضایت خدا، فضائل و رذائل اخلاقی را متمایز می کند. ان ملاک نسبت به نظریه های پیشین از مواضع قوت زیر برخوردار است (قراملکی، 1382: 270) :

رضایت و عدم رضایت خدا هر دو بعد اخلاقی بودن یعنی حسن فاعلی (نیّات و مقاصد) و حسن فعلی (آثار و نتایج) را فرا می گیرد زیرا شرط رضایت خداوند، نیکو بودن هر دو امر است درحالی که نظریات پیشین فقط یکی از این دو امر را فرا می گرفته اند.

رضایت خدا همه ملاک های یاد شده را فرا می گیرد. زیرا در روابط اجتماعی و رفتار ارتباطی، شاخص رضایت خدا، رعایت حقوق دیگران و رضایت مردم است. حرمت انسانیت و کرامت آدمی (و همچنین مفید بودن برای مردم) مهم ترین اصل راهبردی است که در رفتار آدمی، تحقق عینی رضایت خداوند را نشان می دهد. عدالت، آزادی و بیشترین منفعت برای بیشترین کسان، قواعد راهبردی هستند که به حرمت انسانیت و کرامت آدمی قابل برگشت اند. کسی که دغدغه رضایت خداوند را دارد، عدالت را رعایت می کند، دغدغه آزادی خود و دیگران را می یابد و تلاش در رساندن بیشترین سود برای بیشترین کسان دارد. به این ترتیب همه آنچه ملاک نهایی انگاشته می شدند در پرتو رضایت خداوند به صورت اصول راهبردی اخلاقی تلقی می شوند.

این ملاک علاوه بر تعریف بایدها، به آنها قداست نیز می بخشد، قدسی بودن ارزش ها ضامن اجرایی اخلاق است و اخلاق از این طریق به سطح متعالی در حیات آدمی ارتباط می باید. اینک به سهولت و با عقلانیت کامل می توان منافع شخصی را تحت الشعاع منافع عام قرار دادو منافع اعم را بر منفعت عام ترجیح بخشید.

ملکی و همکاران (2009) در یک پژوهش پیمایشی در میان دانش آموختگان دانشگاه های صنعتی شریف، تهران و شهید بهشتی به این نتیجه رسیده اند که اعتقاد به سنت های قرآنی وباورهای مرتبط با فلسفه زندگی، بر انتخاب شغل آنها و سپس نحوه عملکرد آنها در آن شغل تاثیر بسیار قابل توجه و معناداری داشته است.

7- رویکرد و طرح کلی پژوهش گزارش شده

در اینجا گزارش پژوهشی که در قالب یک رساله دکترا (فیض، 1389) در دانشگاه شهیدبهشتی اجرا شده است، به طور فشرده و گزینشی به تناسب موضوع مقاله، ارائه شده است. طرح کلی پژوهش، اکتشافی ترکیبی[10] متوالی از نوع کیفی و کمی است که بخش اصلی آن، پژوهش کیفی می باشد.

راهبرد اکتشافی متوالی، که مبنای پژوهش حاضر است، «شامل گردآوری و تحلیل داده های کیفی در مرحله اول و به دنبال آن گردآوری و تحلیل داده های کمّی در مرحله دوم است. داده های کمی در این رویکرد، خود براساس نتایج کیفی مرحله اول بنا نهاده می شوند. معمولا مرحله اول مطالعه، مورد تأکید قرار می گیرد و ترکیب داده ها از طریق برقراری ارتباط بین تحلیل داده های کیفی و گردآوری داده های کمّی انجام می گیرد (کیامنش، 1389: 33).

8- چارچوب نظری پژوهش

چارچوب موردنظر در پژوهش حاضر، در شکل 4 نمایش داده شده است. در این مدل، شایستگی های مورد انتظار از یک دانش آموخته دانشکده مهندسی، در موقعیت شغب مرتبط با تخصص وی و هدف اصلی دانشکده، مدنظر می باشد. چرا که یک دانش آموخته دانشگاه، درحال و آینده، در نقش های متعددی حضور می یابد و در هریک از این نقش ها از وی انتظارات متفاوتی مدنظر می باشد که اکثر آنها ارتباط چندانی با شایستگی های مورد انتظار از یک مهندس ندارد. در عوض آنچه مورد انتظار است، صرفا ویژگی ها و قابلیت های مرتبط با حرفه مهندسی اوست. دیدگاه ارائه شده توسط بهادری نژاد و یعقوبی (1382) و همچنین یعقوبی و همکاران (1383) که در آن، پرورش مهندسان شایسته در سه سطح متمایز هدف گذاری شده اند و تأیید تجربی این دیدگاه در یک پژوهش میدانی (فیض و زارع، 1388) چارچوب نظری پژوهش حاضر را شکل می دهند.

نمودار 4: سطوح پرورش و ارزیابی شایستگی های مهندسی، برگرفته از فیض و زارع (1388)

بر این اساس، یک دانش آموخته دانشکده فنی -مهندسی نمی تواند فارغ التحصیل شایسته ای خصوصا از حیث داشتن اخلاق و نگرش مطلوب مهندسی باشد، مگر آنکه در دو سطح زیربنایی (پیش زمینه) آن، به وضعیت مطلوبی رسیده باشد. این ارتباط سطوح، در پژوهش مذکور، بامحاسبه ضرایب همبستگی دوگانه بین سطوح مختلف به اثبات رسیده است.

9- مراحل و روش اجرای پژوهش

چنانچه ذکر شد، از آنجا که موضوع پژوهش، گسترده و چند وجهی است، برای یافتن پاسخ های سؤالات مطروحه، از روش ترکیبی (آمیخته) به صورت پژوهش کیفی و کمی متوالی شامل مطالعه اسنادی، روش دلفی[11] و پیمایش نظرسنجی، متناسب با نوع سؤال استفاده شدهاست.

10- روند بخش کیفی پژوهش و روایی آن

بخش کیفی پژوهش، عمدتا براساس الگوهای مطرح شده در بخش اول طراحی گردید. بدین منظور ابتدا زندگی نامه 12 نفر از مهندسان برجسته ایرانی و غیر ایرانی نیز مورد مطالعه قرار گرفت تا ویژگی های بارز و مشترک آنها شناسایی و استخراج گردد. سپس حدود 90 نفراز خبرگان موضوع در سه گروه، شامل مدیران پرسابقه بخش صنعت، برنامه ریزان نظام آموزشمهندسی کشور و اعضای پرسابقه هیئت علمی دانشکده های فنی-مهندسی (به عنوان ذینفعان مشارکت کننده) شناسایی و به مشارکت دعوت شدند. از این میان 47 نفر از خبرگان منتخب، در فرایند پژوهش مشارکت نمودند.

لازم به ذکر است که برای نمونه گیری افراد مورد مشاهده در پژوهش های کیفی، بهجای نمونه گیری احتمالی، از راهبردهای نمونه گیری قصدی یا نمونه گیری هدفمند استفاده می شود. در این نوع نمونه گیری، پژوهشگر سعی بر آن دارد که افراد را چنان انتخاب کندتا هدف تحقیق، تحقق یابد (بازرگان، 1387: 46). سپس متون معتبر در توصیف و تعریف مهندس و شایستگی های مورد انتظار از وی، مورد مطالعه قرار گرفت. پس از آن، در چارچوبیک پژوهش کیفی به روش دلفی، این بخش از پژوهش، با هدف دستیابی به شایستگی هایمورد انتظار از مهندسان نظام آموزش عالی ایران طراحی و اجرا شد. مواد خام این پژوهش کیفی، حاصل مطالعات کتابخانه ای گسترده، جستجو در منابع اینترنتی و همچنین برگزاری2 جلسه هم اندیشی (مصاحبه گروهی) در تابستان 1388 با حضور 35 نفر از خبرگان موضوع طی دو جلسه و نهایتا دقت و تأمل در 21 اظهارنظر مکتوب ارسالی توسط برخی دیگر ازصاحب نظران بود.

با نگاهی به متون معتبر و نظرات خبرگان این حوزه، مشاهده می شود که حدود 50 شایستگی در سطوح مختلف و با جنس متفاوت قابل احصاء می باشد. انتخاب تعداد محدودی از این شایستگی ها به عنوان شایستگی های کلیدی حرفه مهندسی کاری بس دشوار و شایدغیرممکن باشد. کاربرد مدل فرکتال به ما این امکان را می دهد که از اکثریت قریب به اتفاق شایستگی های موجود در متون معتبر، برای تدوین الگوی شایستگی استفاده کنیم و تا حدامکان، از هیچ عنوان مفید و مؤثری چشم پوشی نکنیم، چرا که پژوهش حاضر نشان داده کهاکثریت قریب به اتفاق این شایستگی ها از اهمیت نسبتا هم ترازی برخوردار می باشند. در اینمرحله، در قالب یک مدل فرکتالی برای هریک از وصف های کلی مهندس شایسته، سه مؤلفه به دست آمد. این الگو پس از نظرسنجی، مورد بازنگری کلی قرار گرفت که ابتدا به پنج مؤلفه افزایش یافت و در نهایت با اجرای مرحله کمی پژوهش به چهار مؤلفه تبدیل شد.

11- بررسی روایی بخش کیفی پژوهش

باید توجه داشت که در پژوهش کیفی، مفهوم روایی و پایانی (بررسی ثبات یا همسانی پاسخ ها) و همچنین تعمیم پذیری، بیانگر همان مفاهیم ضمنی موجود در پژوهش کمّی نیستند. پایان کیفی[12] نشان می دهدکه رویکرد پژوهشگر با رویکرد پژوهشگران دیگر و همچنین درپروژه های دیگر یکسان و مشابه است (کیامنش، 1389). در پژوهش کیفی، روایی پژوهش به معنای معتبر بودن نتایج پژوهش از منظر خبرگان موضوع و سازگاری نتایج حاصله، بادیدگاه های صاحب نظران است. به علاوه اینکه پژوهش کیفی، معمولا نیازمند بررسی پایانی نمی باشد.

به منظور ارزیابی روایی[13] (اعتبار) الگوی شایستگی تدوین شده، به عنوان محصول بخش کیفی پژوهش، ابتدا در جلسه ای با حضور 12 نفر از خبرگان موضوع، ارائه و پس از دریافت موافقت کلی آنها با این الگو، چارچوب کلی و جزئیات الگو برای همه خبرگان مشارکت کننده (47 نفر) ارسال شد. در نهایت براساس 34 پاسخ دریافتی، کلیت الگو تأیید و جزئیاتی از آن، نیازمند اصلاح تشخیص داده شد که مورد توجه قرار گرفت و اصلاحات ضروری اعمال گردید.

12- روند بخش کمّی پژوهش و روایی آن

از آنجا که بخش عمده پژوهش، مطالعات کیفی بود و انجام پژوهش کمی صرفا برای آزمون نتایج حاصل از پژوهش کیفی بوده است، لذا برخی از اصول و قواعد رایج در مطالعات کمی از قبیل روش نمونه گیری تصادفی و تعیین حجم نمونه در این پژوهش مراعات نشده است. به عبارت دیگر هدف ما از اجرای طرح پیمایشی در میان بخشی از فارغ التحصیلان دانشگاه صنعتی شریف، صرفا ارزیابی مدل نظری (الگو یا نقشه مفهومی) حاصل از انجام مرحله کیفی است و نه قضاوت (و تعمیم یافته ها) درباره شایستگی های حرفه ای عموم مهندسان فارغ التحصیل دانشگاه صنعتی شریف. در بخش کمی پژوهش، جامعه آماری پژوهش، دانش آموختگان دانشگاه صنعتی شریف بودند که اکثرا طی سال های 68 تا 87 در مقطع کارشناسی، در رشته های مختلف مهندسی فارغ التحصیل شده اند. این امکان برای حدود 6000 نفر که آدرس اینترنتی آنها درانجمن فارغ التحصیلان دانشگاه موجود بود، مهیا گردد. پرسشنامه ارسالی، توسط پژوهشگر وبه صورت خودارزیابی طراحی شده بود (فیض، 1389) در نهایت حدود 460 فرم تکمیل شده دریافت شد که به علت نقض برخی از آنها، تحلیل آماری بر روی 41 نمونه صورت گرفت. اطلاعات به دست آمده از پرسشنامه های تکمیلی، با نرم افزارهای [14]SPSS و [15]AMOS 4موردتجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت.

13- ارزیابی روایی و پایانی بخش کمّی (پرسشنامه خودارزیابی مهندسان)

الف) روایی بخش کمی: از آنجا که پرسشنامه خودارزیابی، برمبنای نتایج حاصل از بخش کیفی طراحی گردیده بود، لذا روایی بخش کیفی، در واقع، روایی این پرسشنامه نیز محسوبمی شود. به عبارت دیگر، روایی بخش کیفی پژوهش، برای پرسشنامه استفاده شده در بخش کمی نیز معتبر است.

ب) پایانی بخش کمی: پس از اطمینان از روایی ابزار اندازه گیری، پایانی ابزار مورد ارزیابی قرارگرفت. به منظور بررسی پایانی پرسشنامه، آلفای کرونباخ[16] (که معرف جنبه همگنی پایانی ابزاراست) برای 8 قسمت اصلی پرسشنامه مهندسان، به تفکیک و براساس 7 پرسش مستقل پیرامونهر شایستگی، محاسبه شد. با توجه به عدم وجود ابزار اندازه گیری پرسابقه در این حوزه، نبایدانتظار مقدار آلفای کرونباخ بالایی را از ابراز محقق ساخته این پژوهش انتظار داشت. لذا آلفاهای به دست آمده اکثرا قابل قبول بودند. یافته ها نشان می داد که شایستگی های «فعال و پرانرژی بودن» و «اخلاقمند و پاسخگو بودن» از ضریب آلفای پایین تری (635/0 و 653/0) برخورداربوده، نیاز به تجدیدنظر داشتند. این واقعیت، در ارزیابی الگوهای مفهومی این دو شایستگی، توسط نرم افزار AMOS نیز مورد تأیید قرار گرفت. لذا به عنوان یک راه حل، شایستگی های1 و 2 با یکدیگر ادغام شدند و شایستگی جدید با عنوان «انگیزه متعالی داشتن» شکل گرفتکه آلفای کرونباخ آن با 10 پرسش مستقل ارزیابی شد و مقدار نسبتا قابل قبول 767/0 راکسب کرد. برای ارزیابی میزان پایانی پرسشنامه طراحی شده، در اندازه گیری شایستگی کلی مهندسان، مقدار کمّی شایستگی کل، با استفاده از 5 بخش مستقل پرسشنامه، محاسبه شدکه آلفای کرونباخ برابر 807/0 به دست آمد. این آلفا نشان دهنده همگنی کلی پرسشنامه در ارزیابی شایستگی حرفه ای مهندسان و شاهد دیگری بر پایانی پرسشنامه محقق ساخته محسوب می شود.

14- روش ارزیابی الگوی مفهومی (برازش مدل)

در پژوهش حاضر، به منظور ترکیب دو مرحله، آنچه از مرحله کیفی بدست آمد، در مرحله کمی مورد ارزیابی قرار گرفت تا صحت و سقم الگوی مفهومی هریک از شایستگی ها، باتحلیل های آماری سنجیده شود. این ارزیابی، با استفاده از نرم افزار تخصصی AMOS که درروش های تحلیل مسیر[17] کاربرد دارد صورت پذیرفت. سپس الگوی پیش فرض، مورد بازنگری قرار گرفت و نتایج نهایی دو مرحله در قالب دو موضوع تدوین شد: الف) الگوی مفهومی هریک از شایستگی ها ب) الگوی کلان شایستگی حرفه ای مهندسان

15- بخشی از یافته های پژوهش

در پیش فرض الگوی شایستگی مهندسان که حاصل مرحله کیفی بود، 8 شایستگی اصلی وجود داشت که هرکدام دارای 5 مؤلفه فرعی بود (یعنی جمعا 40 شایستگی فرعی). براساس داده های حاصل از خود ارزیابی مهندسان، الگوی 5 مؤلفه ای هریک از8 شایستگی ها، به تفکیک به وسیله نرم افزار 16 SPSS و 16 AMOS ارزیابی شد. نرم افزار 16 AMOS برای هریک از الگوهای مورد بررسی، 10 جدول ارزیابی تحت عنوان Fit Model ارائه می کند که حاوی اطلاعات متعددی درباره برازش مدل تعریف شده، نسبت به داده های کمّی و آماری است. ولی در جدول 1 فقط 4 پارامتر مهم تر ارائه شده است. خلاصه نتایج ارزیابی 8 الگوی شایستگی، و مقدارهای پارامترهای هرکدام از آنها و همچنین مقدارضریب استاندارد شده هریک از مؤلفه های هر شایستگی، در ترکیب خطی آن شایستگی، در جدول 2 ارائه شده است.

جدول 2 پارامترهای برازش مدل هریک از شایستگی ها و ضرایب استاندارد شده مؤلفه های پنج گانه آنها

حذف بدین معناست که اثر این مؤلفه بر شایستگی مربوط، بسیار ناچیز بوده است.

 نمودار 5: مدل پیش فرض تحلیل مسیر الگوی شایستگی حرفه ای مهندسان

جدول 1 نشان می دهد که مؤلفه تقیدی، در اکثریت قریب به اتفاق الگوهای ارزیابی شده، با ضریب رگرسیون استاندارد بسیار پائین، همراه و یا به کلی حذف شده است. لذا می تواننتیجه گرفت که مؤلفه تقیدی می باید از الگوی عمومی شایستگی ها حذف گردد، ولی برایحذف این مؤلفه از هر شایستگی باید تبیین و تحلیل مناسبی را عرضه کرد که در بخش پنجمبیان می شود. ضمنا در هر شایستگی، در خصوص مؤلفه هایی از این نتایج که ضریب رگرسیونپائینی داشت، تجدیدنظر صورت گرفت که الگوی نهایی شایستگی مهندسان و مؤلفه هرکدام، تحت تأثیر این اصلاحات تدوین شده است. بر این اساس، الگوی اولیه (پیش فرض) 5 مؤلفه ای هر شایستگی، به الگوی 4 مؤلفه ای، شامل موارد زیر تغییر یافت:

-مؤلفه عمدتا نگرشی/انگیزشی

-مؤلفه عمدتا دانش کاربردی

-مؤلفه عمدتا توانایی ذهنی

-مؤلفه عمدتا مهارت عملی

این الگوی عمومی شایستگی، در 6 عنوان از 8 عنوان شایستگی ها تأیید شد و لذا می تواند الگوی عمومی شایستگی ها محسوب شود. بر این اساس می توان الگوی نمودار 6 را حاصل این پژوهش دانست.

نمودار 6: الگوی عمومی هر شایستگی

16- الگوی شایستگی حرفه ای مهندسان

جدول 3 حاوی پارامترهای برازش دو مدل برای رابطه بین شایستگی کلی یک مهندس وفهرست شایستگی های حرفه ای او می باشد. در مدل پیش فرض، 8 شایستگی و در مدل اصلاحشده، با ادغام شایستگی اول و دوم، در قالب یک شایستگی جدید با عنوان «انگیزه متعالی[18]» ، 7 شایستگی مطرح بوده است. پارامترهای برازشی دو مدل، برای رابطه بین شایستگی کلی یکمهندس و شایستگی های حرفه ای او، در جدول 3 آمده است. در جدول 3 هریک از پارامترهای چهارگانه، دارای دو حد نصاب (بیشینه یا کمینه) است که مقادیر آن در جدول نیامده ولی برای هریک از مقدارهای به دست آمده از پارامتر، وضعیت نسبی آن در قیاس با حد نصاب درج شده است.

جدول 3: مهم ترین پارامترهای برازش دو مدل (در دو الگوی پیش فرض و اصلاح شده)

بدین ترتیب، الگوی شایستگی حرفه ای مهندسان، به عنوان محصول نهایی این پژوهش، شامل 7 شایستگی اصلی است که حاصل ترکیب نهایی پژوهش کیفی و کمی می باشد. این 7شایستگی عبارت اند از:

1- دارای انگیزه متعالی برای ارائه مؤثرترین خدمت مهندسی (خدمتی بی ریا به نیازمندترین افراد، همراه با پرهیزگاری کامل و عشق ورزی بی توقع).

2- توانایی ابتکار و خلاقیت در تبیین علمی و حل نظام مند مسئله های مهندسی

3- بهره مندی از حجم وسیعی از دانش پایه مهندسی و دانش تخصصی رشته خود.

4- مهارت در انجام فعالیت اثربخش در یکی از عرصه های 14 گانه کاربرد مهندسی.

5- مهارت در انجام فعالیت در یک گروه کاری به عنوان عضو موثر گروه.

6- اهتمام به یادگیری مستمر و مادام العمر خصوصا در حوزه علوم و فنون مهندسی.

7- اهتمام خودجوش به ثبت آموخته ها و یافته ها و انتقال دانش، تجارب و قابلیت های خودبه همکاران و همگنان.

17- جایگاه اخلاق حرفه ای در الگوی شایستگی مهندسان (حاصل پژوهش)

در میان 7 شایستگی اصلی مهندسان، به جای عنوان رایج اخلاق مهندسی، که در تمامیفهرست های شایستگی های حرفه ای مهندسان مشاهده می شود، عبارت زیر آمده است:

دارای انگیزه متعالی برای ارائه موثرترین خدمت مهندسی (خدمتی بی ریا به نیازمندترین افراد، همراه با پرهیزگاری کامل و عشق ورزی بی توقع)

این عبارت دربردارنده اخلاق مهندسی نیز می باشد. ضمنا در متن مؤلفه های انگیزشی هریک از شایستگی ها، ویژگی اخلاقمندی و پاسخگویی مدنظر قرار گرفته است. لذا ادعا می شود که وجود این دو نکته، جایگزین مناسبی برای اخلاق مهندسی خواهد بود. یکی از مهم ترین مباحثی که در حوزه اخلاق مهندسی در منابع مختلف دیده می شود، حل تعارض در تصمیم گیری های مهندسی است. این موضوع نیازمند در دست داشتن معیارهایی است که بتوان با استفاده ازآنها اولویت ها را سنجید. وجود انگیزه متعالی در یک مهندس و همکاران او، تصمیم گیری در موقعیت های تعارض مصالح و منافع را، از پیچیدگی های رایج، خارج می سازد. به اعتقاد برخیروان شناسان، انگیزه، قلب روان شناسی است (شعاری نژاد، 1380). انگیزه که معمولا مترادف با انگیزش به کار می رود (ولی متفاوت هستند) ، چرایی رفتار و عامل است که سبب ایجاد رفتاری معین (یا ترک آن) می شود. انگیزه، پاسخ یک سؤال مهم درباره رفتار فرد است: چرا فلان شخص، آن رفتار خاص را انجام داد؟ یا انجام نداد؟ (سیف، 1378). بر این مبنا به نظرمی رسد که انگیزه متعالی را باید شایستگی محوری یک مهندس شایسته به حساب آورد، کهسایر شایستگی ها را نیز، به شدت تحت تأثیر قرار می دهد. این نگاه با رویکرد بهادری نژاد (1388) که ثمربخشی یک مهندس برای جامعه خود را در فرمول . M .E .R .K .S خلاصه کرده است، تطابق دارد. در این فرمول، M مخفف Motivation [انگیزه]است که فقدان آن، سایر سرمایه هایانسان را نیز بی تأثیر می کند. علیرغم فقدان ظاهری شایستگی «اخلاق مهندسی» در فهرستشایستگی های 7گانه مهندسان، در عوض، به مصادیق آن در قالب موارد زیر توجه شده است:

*داراری انگیزه متعالی برای ارائه موثرترین خدمت مهندسی (خدمتی بی ریا به نیازمندترینافراد، همراه با پرهیزکاری کامل و عشق ورزی بی توقع)

*گرایش به خلق سرمایه و ایجاد ارزش افزوده و مزیت رقابتی برای سازمان متبوع و کشوربا توجه به فوریت های کشور و سازمان

*گرایش به همکاری با یک گروه کاری و علاقمندی به موفقیت همه اعضا با عنایت بهمسئولیت فردی خود

*گرایش به حفظ و ارتقاء اثربخشی و کارآمدی زندگی شخصی و حرفه ای با رعایت اولویت های حال و آینده سازمانی

*گرایش به مشارکت بی منت در ارتقاء اثربخشی و کارآمدی دیگران با رعایت حقوق مالکیت معنوی و حفظ اسرار ملی و سازمانی

لذا هرچند اخلاق مهندسی در ردیف 7 شایستگی اصلی نیامده است، ولی توجه به آن، در پیوندی که با سایر شایستگی ها دارد، حتی بیشتر از سایر الگوها، مدنظر بوده است و نموداخلاق مهندسی در سایر شایستگی ها مشهود است. به علاوه اینکه قلب هریک از شایستگی ها، مؤلفه انگیزشی آن است و این مؤلفه بدون مقارنت با ارزش ها و فضائل اخلاقی مهیا نمی شود. لذا نباید اخلاق مهندسی، در عرض (هم ردیف) سایر شایستگی ها، محسوب شود، چرا که دراین صورت تعارض های واقعی در فعالیت های مهندسی، کار را چنان دشوار می کند و در اکثر مواقع، اخلاق مهندسی به خطر می افتد و ضوابط آن، زیر پا گذاشته می شود. در عوض، ضوابط اخلاق مهندسی می باید در متن و بطن انگیزه فعالیت مهندسی، حضور داشته باشد. انگیزهفعالیت یک مهندس، اگر به موضوعاتی پست و کم ارزش مربوط باشد، هرگز نمی تواند او را بهمهندسی شایسته و اخلاقمند تبدیل کند.

18- بحث، نتیجه گیری، پیشنهادهای پژوهشی و کاربردی

یک مهندس، نقشه های مختلفی را در زندگی خود، تجربه می کند که با نگاه اجمالی می توان این نقش ها را چنین برشمرد:

*نقش بنده ای در برابر خدا

*نقش فردی برای خودش

*نقش عضوی از خانواده (سرشرست خانواده).

*نقش تعامل با مردم.

*نقش یک عنصر اقتصادی-شغلی (به عنوان یک مهندس).

*نقش یک عنصر سیاسی-اجتماعی در سطح جامعه.

*نقش یک انسان آکادمیک (تحصیل کرده دانشگاهی).

*نقش جزئی از نظام هستی و موجودی در طبیعت زنده.

هر انسان، اگرچه در نقش های مختلف، حضور می یابد، ول وجودی بسیط و یکپارچه داردکه بی توجهی به این ویژگی، ما را از تحلیل واقعیت ها و اجرای راهکارهای بنیادین در تربیت مهندسان شایسته، دور می کند. در این زمینه، استفان کاوی (صاحب یکی از پرفروش ترین کتاب های دنیا) تأکید دارد:

همه نقش ها حائز اهمیت اند، لذا موفقیت در یک نقش نمی تواند شکست در نقش دیگررا توجیه کند. به بیانی دیگر موفقیت در کسب وکار، ناکامی در زندگی زناشویی را توجیه نمی کند و یا کامیابی در خدمت و ایثار به جامعه، نمی تواند قصور در وظیفه پدر نسبت یه فرزند را برطرف کند. از سوی دیگر موفقیت یا ناکامی در هر نقش، کیفیت نقش های دیگر و کل زندگی را تحت تأثیر قرار می دهد. بدون توجه به این «تصویر بزرگ از کلیت وجود انسان» که نمایانگر هشیاری ما نسبت به نقش هایمان است ممکن است به سادگی، اوقات خویش رابه چند نقش خاص اختصاص داده و از توجه و صرف وقت در نقش های دیگر غافل بمانیم (استفان کاوی، 1386: 176).

به نظر می رسد بهترین روش در توجه همه جانبه به همه نقش ها، همانا داشتن یک رسالت واحد[19] و منحصربه فرد در کل زندگی و شناسایی مأموریت های متفاوت برای هریک از نقش ها براساس همان رسالت واحد است. به عبارت دیگر، انسانی با یک رسالت واحد ولی چند مأموریت همزمان، که هریک از این مأموریت ها چیزی جز ظهور همان رسالت واحد در موقعیت هر نقش و به اقتضای ضرورت های آن نقش نیست. این راه حل را برای نجات از تعارض میان انتظارات مطرح در هر نقش، استفان کاوی با رسم یک درخت با تنه ای واحد و شاخه های متعدد به خوبیبه نمایش گذاشته است (استفان کاوی، 1386).

الف: بحث درباره نتایج

وجوه تمایز و مزایای قابل توجه در الگوی نهایی این پژوهش را، در قیاس با سایر الگوهای شایستگی حرفه ای مهندسان می توان در نکات زیر خلاصه کرد:

1- ساختارمندی الگوی نهایی در قالب سطوح سه گانه شامل 1، 3، 6 و 24 ویژگی.

2- بازنگری صورت گرفته در الگوی نظری، با استفاده از نتایج بخش کمی پژوهش که درکمتر پژوهشی دیده می شود.

3- هرچند اخلاق مهندسی در ردیف 7 شایستگی اصلی نیامده است، ولی توجه به آن، در پیوندی که با سایر شایستگی ها دارد، حتی بیشتر از سایر الگوها، مدنظر بوده است.

4- تفکیک صریح شایستگی های عمومی مهندسان از شایستگی های ضروری برای هریک ازعرصه های 14گانه کاربرد مهندسی و یا حوزه های 5گانه اشتغال مهندسان، که در هیچ یک از پژوهش های مرور شده، سابقه نداشته است.

در ابتدای مقاله، دو رویکرد به مفهوم «اخلاق» بیان شد. این دو رویکرد، علیرغم تفاوت هاییکه با یکدیگر دارند، مکمل یکدیگر نیز هستند. الگوی نهایی شایستگی های مهندسی، در نمودار7 نمایش داده شده است. در این الگو، تلفیق دو رویکرد مذکور، مشاهده می شود. تلفیق دورویکرد فوق، از این جهت حائز اهمیت است که از رویکرد اول می توان این نکته مثبت را برداشت کرد که دانش اخلاق در حوزه های کاربردی مختلف، متفاوت است. به عبارت دیگر، دانش مورد نیاز در اخلاق خانوادگی، با دانش مورد نیاز در اخلاق حرفه ای و همچنین با دانشمورد نیاز برای اخلاق زیست محیطی متفاوت است. لذا برای عامل بودن به قواعد هریک از این اخلاقیات کاربردی، دانستن دانش آن حوزه ضروری است. بنابراین از حیث دانش، قابل تفکیک و تجزیه هستند. اما از رویکرد دوم، این نکته کلیدی را می توان برداشت کرد که انگیزه رعایت اخلاقیات در همه حوزه های کاربردی، انگیزه ای واحد و منحصربه فرد است. این انگیزه در روحو جان آدمی جایگاه دارد و از جنس دانش نیست که در ذهن آدمی جای دارد.

بر این مبنا، هسته انگیزشی همه اخلاقیات، مشترک است. تلفیق دو رویکرد مذکور در ابتدای مقاله، بدین معناست که اولا انگیزه مراعات همه ضوابط اخلاقی، مشترک، واحد و منحصربه فرداست و ثانیا دانش مورد نیاز هریک از حوزه های اخلاقیات کاربردی، با دانش حوزه دیگر متفاوت است. این ترکیب، در شکل 6 نیز قابل مشاهده است. هسته مرکزی شکل 7، انگیزه متعالی یک مهندس است که سرچشمه سایر شایستگی های اوست و به سایر شایستگی های او نیز رنگ و بوی تعالی می بخشد. در عین حال، دقت در هریک از 6 شایستگی حلقه میانی اینمدل، و شرح تحلیلی آنها که در قسمت 17 ارائه شد نشان می دهد که در متن هرکدام از اینشایستگی ها، هم مؤلفه ای انگیزشی نهفته است و هم مؤلفه ای دانشی. مؤلفه انگیزشی این 6شایستگی در حقیقت، ارزش اخلاقی آن شایستگی است که از هسته مرکزی سیراب می شود (رویکرد دوم) و مؤلفه دانشی آن، همان نقطه تفاوت بین آنهاست که به تفکیک باید آموخته شود و برای هریک از آنها متفاوت است (رویکرد اول). در بین عناصر 24گانه ای که در حلقه خارجی شکل 7 وجود دارد 6 مؤلفه انگیزشی است که به شش شایستگی اصلی مرتبط است. این شش مؤلفه که در شکل 7 با زمینه تیره متمایز شده است، عبارتند از:

1- گرایش به کارگشایی در حل مسئله های مهندسی با استفاده از اطلاعات و امکانات دردسترس و بهینه کردن دقت، سرعت و هزینه

2- گرایش به تعامل حرفه ای با متخصصان رشته های مختلف مهندسی و غیرمهندسی

3- گرایش به خلق سرمایه و ایجاد ارزش افزوده و مزیت رقابتی برای سازمان متبوع و کشوربا توجه به فوریت های کشور

4- گرایش به همکاری با یک گروه کاری و علاقمندی به موفقیت همه اعضاء، با توجه به مسئولیت فردی خود

5- گرایش به حفظ و ارتقاء اثربخشی و کارآمدی در زندگی شخصی و حرفه ای با رعایت اولویت های حال و آینده سازمانی

6- گرایش به مشارکت بی منت در ارتقاء اثربخشی و کارآمدی دیگران با رعایت حقوق مالکیت معنوی و حفظ اسرار ملّی و سازمانی.

تأمل در شش مؤلفه فوق نشان از حضور آثار اخلاق مهندسی در مؤلفه انگیزشی همه شایستگی های مهندسان دارد. این حضور پررنگ، نیاز واقعی عملکرد مطلوب مهندسان است که فقدان هریک از آنها می تواند پیامدهای خطرناکی را به دنبال داشته باشد. این نگرانی، همان است که حکیمان گوشزد کرده اند: چو دزدی با چراغ آید، گزیده تر برد کالا!

نمودار 7: الگوی کلی شایستگی های حرفه ای مهندسان با تأکید بر جایگاه انگیزه متعالی

چنانچه بیان شد هسته مرکزی این الگو، انگیزه متعالی است. هرچند این ویژگی، اولین شایستگی از 7 شایستگی حرفه ای مهندسان (به عنوان حاصل پژوهش گزارش شده) می باشد، ولی در حقیقت، هسته مرکزی و موتور محرک 6 شایستگی دیگر است. به عبارت دیگر، انگیزه متعالی یک مهندس، او را به سمت کسب سه ویژگی کلان یعنی:

*تخصص علمی،

*توانمندی عملی،

*و رشد و بالندگی،

سوق می دهد و این سه ویژگی کلان، هرکدام، به دو شایستگی تجزیه می شود که درمجموع 6 شایستگی شکل می گیرد.

نکته حائز اهمیت، ماهیت شایستگی است که براساس نتایج پژوهش، همزمان دربردارنده4 مؤلفه متمایز است:

*مؤلفه انگیزشی،

*مؤلفه توانایی ذهنی،

*مؤلفه دانش کاربردی،

*و مؤلفه مهارت عملی.

بر این اساس، هریک از شایستگی های 6 گانه حلقه میانی الگوی فوق، دارای یک مؤلفه انگیزشی نیز می باشد. چنانچه ذکر شد، این مؤلفه های انگیزشی، از همان انگیزه متعالی که شایستگی محوری است، سرچشمه می گیرند. از سوی دیگر، وجود مؤلفه دانشی در هریک ازشایستگی ها، ضرورت پرداختن به دانش اخلاق مهندسی را نیز ایجاب می کند. دانش اخلاق مهندسی، شامل مواردی از قبیل استانداردهای ضروری، انواع آلاینده ها، خطرات احتمالی محیط کاری، قوانین و ضوابط حرفه ای و... می باشد. دانستن این اطلاعات مشابه اگاهی فرداز پیام های نهفته در رنگ های سه گانه چراغ راهنمایی و همچنین پیامد عدم توجه به آنها چه از حیث جریمه و چه از حیث خطرات است. لذا داشتن انگیزه متعالی، برای رعایت الزامات اخلاق مهندسی کافی نیست بلکه دانش مرتبط را نیز طلب می کند. بنابراین وجود دروس اخلاق مهندسی یا مشابه آن ضروری است. از طرف دیگر، رعایت ضوابط اخلاقی مهندسی، نیازمند توانایی ذهنی خاصی است تا یک مهندس بتواند در موقعیت تصمیم گیری، بین گزینه های ممکن، گزینه مفیدتر یا گزینه کم ضررتر را بیابد و یا اساسا به دنبال راه حل جدید (به تعبیرقراملکی (1382) راه حل سوم) و خلاقانه ای باشد تا از بحران تصمیم های متعارض نجات یابد.

ملکی و همکاران (2009) نیز در یک پژوهش پیمایشی خود به این نتیجه رسیده اند که اعتقاد به سنت های قرآنی و باورهای مرتبط با فلسفه زندگی، بر انتخاب شغل دانش آموختگان دانشگاه هاو سپس نحوه عملکرد آنها در آن شغل تأثیر بسیاری داشته است. الگوی زندگی موحّدانه که برگرفته از آموزه های قرآن کریم است، مهندسی را توصیف می کند که در برابر انتظارات چندگانه قرار ندارد؛ انتظارات وجدان، انتظارات کارفرما، انتظارات قانونی، انتظارات پیمانکار، انتظارات خانواده، انتظارات ملی و انتظارات جهانی. بلکه در عوض، یک مهندس موحّد، خود رادر برابر یک حقیقت و فقط همان حقیقت پاسخگو می داند و آن کسی جز خدا نیست، همان گونه که قراملکی، (1382) با تعبیر انگیزه تقرب به خدا از آن بحث کرده و مزایای این انگیزه را درتحقق اخلاق حرفه ای برشمرده است. این پاسخگویی به خداوند و انگیزه تقرب به او، قطعا به تعالی فرد و جلب منافع عمومی نیز منجر خواهد شد. قدر و منزلت این الگوی زندگی موحدانه در قیاس با سبک های رایج زندگی، در مثال مندرج در آیه 29 سوره زمر، آشکار شده است:

«ضرب اللّه مثلا رجلا فیه شرکاء متشاکسون و رجلا سلما لرجل، هل یستویان مثلا؟... » (زمر: 29)

 «خداوند مثالی زده است: مردی (فردی) را تصور کنید که همزمان، برای او اربابی ناسازگارو سخت گیر وجود دارد و فردی که به صورت مسالمت آمیز، فقط فرمانبردار یک نفر است، آیاحال این دو باهم یکسان است؟»

در این میان، قرآن کریم تنها رسالت انسان را بندگی خالص خداوند بیان کرده:

«و ما امروا الاّ لیعبدوا اللّه مخلصین» (بیّنه: 5) (آدمیان به چیزی جز بندگی خالصانه خداوند امر نشده اند.)

بندگی؛ همان نوع رفتاری است که ریشه در انگیزه مقدس تقرب دارد و انسان را به مقام قدس ربوبی نزدیک تر می گرداند. یک مهندس شایسته، کسی است که انگیزه متعالی او، همانرسالت واحد او در کل زندگی است. این رسالت واحد، او را هم مهندس شایسته ای کرده و همسرپرست خانواده ای شایسته و هم یک شهروند شایسته و... و همین رسالت واحد، در همه شایستگی های حرفه ای او ظهور کرده و او را در همه شایستگی های حرفه ای، در اوج قرار داده است. بدین ترتیب، اخلاق مهندسی، در حقیقت، ظهور تعهد یک مهندس نسبت به انگیزه متعالی خویش در همه موقعیت های شغلی او و همه شایستگی های حرفه ای او می باشد. ایننگاه به مقوله اخلاق مهندسی، سطح موضوع را بسیار فراگیرتر از سطح رایج قرار می دهد وشکل گیری آن را نیز پیچیده تر و دقیق تر از آن که صرفا با برگزاری کلاس رسمی تحقق یابد، آشکار می سازد. اگر بخواهیم ریشه بسیاری از تخلفات حرفه مهندسی را شناسایی کنیم روایتزیر محل تامل است:

پیامبر اکرم (ص) فرموده اند: حبّ الدنیا، راس کلّ خطیئه (دنیا دوستی، سرمنشأ همه خطاهاست).

لذا تا این سرمنشأ و سرچشمه، پابرجاست، پیوسته، اخلاق مهندسی در معرض تهدید استو اگر به ریشه مشکل پرداخته نشود، نمی توان از طریق مقابله با شاخ و برگ ها، به رفع مشکل پرداخت. اگر انگیزه های یک مهندس توانمند به مظاهر دنیاخواهی آلوده باشد، هرگز نمی تواناز وی انتظار داشت که در برابر فشارهای دورنی و بیرونی مقاومت کند و ضوابط اخلاقی را درفعالیت حرفه ای خود مراعات نماید. امام سجاد (ع) مظاهر دنیاخواهی را چنین برشمرده اند:

*ثروت اندوزی-فخرفروشی (علمی و...)

*شهرت طلبی -جاه طلبی

*شهوت رانی -گزافه گویی

*راحت طلبی (محمدی ری شهری، 1383).

بنابراین در تربیت مهندسان شایسته می باید انگیزه آنها را نیز تعالی بخشید، چرا که اگرتوانمندی های مهندسی، با انگیزه های پست و زودگذر از قبیل رسیدن به رفاه مادی، شهرت و مقام، همراه باشد، قطعا ضررش بیشتر از منفعت است. در این زمینه، امام خمینی (1378) این چنین هشدار داده اند:

 «ممکن است یک مهندس درست کنید که در علم خودش خوب است، اما وقتی می خواهد نقشه ای بدهد، استادی های خود را طوری به کار می گیرد که مفید به حال مردم نباشد و به شکل منفعت طلبی باشد، اگر چنانچه تقوا در کار نباشد.»

پس بیشترین سرمایه گذاری برای ارتقای اخلاق حرفه ای مهندسان باید بر ایجاد و تقویت انگیزه های متعالی (از قبیل خدمت صادقانه به مردم، رفع مشکلات زندگی بشر، رفع محرومیت ها، نجات مستضعفان، آبادکردن زمین، احیای منابع طبیعی و امثال آن) باشد.

ب) پیشنهادهای پژوهشی

جهت تکمیل پژوهش حاضر پیشنهاد می شود در موضوعات زیر پژوهش های مستقلی صورت پذیرد:

*نسبت میان باورهای دینی و رعایت ضوابط اخلاق مهندسی با یک پژوهش میدانی درمیان مهندسان پرسابقه و موفق

*تحلیل محتوای آموزه های رساله حقوق امام سجاد (ع) از منظر اخلاق حرفه ای.

ج) پیشنهادهای کاربردی

1- چنانچه پژوهش حاضر نشان داد، تعهد به اخلاق مهندسی، جز با وجود انگیزه متعالی امکان پذیر نیست. شکل گیری این انگیزه، می باید در دوره دانشجویی به عنوان یکی از اساسی ترین ضروریات تربیت مهندسان شایسته، مدنظر قرار گیرد. لذا می باید در وهله اول نسبت به ایجادو تقویت این انگیزه در اساتید محترم تلاش گردد و در وهله دوم، نسبت به محدودسازی اساتیدی که نه تنها این انگیزه را تقویت نمی کنند، بلکه با تمام توان می کوشند تا انگیزه های پست دنیایی را ایجاد و یا تقویت نمایند، اقدام نمود. در غیر این صورت توقع تربیت مهندسان اخلاقمند و مسئولیت پذیر، انتظاری رؤیایی و دست نیافتنی است.

2- تجربه زیست شده[20] یکی از مفاهیم جدید علوم اجتماعی و علوم رفتاری است. این مفهوم اشاره بدان دارد که مهم ترین یافته های ماندگار انسان ها، همانا تجربه های شخصی آنها درصحنه های مختلف زندگی (در محیط خانه، جامعه، محل کار و...) است (فراستخواه، 1389). یکی از مهم ترین راه کارهای شکل گیری انگیزه متعالی در دوره دانشجویی، همراهی دانشجویان بااساتید خود در یک محیط زندگی واقعی است تا تجربه زیست شده مشترک آنها، اثر ماندگاری بردانشجو گذارد. این موقعیت ها در شرایطی از قبیل اردو، بازدید علمی، همراهی در مجامع علمیو سفرهای فرهنگی به خوبی شکل می گیرد و اساتید دانشگاه ها در این زمینه باید تشویق شوند.

3- در تربیت مهندسان شایسته، نباید از مقوله برنامه درسی پنهان[21] غافل بود. «از این منظربرنامه درسی عبارت است از کلیه فعالیت هایی که توسط یک مؤسسه آموزشی، برنامه ریزی و هدایت شده باشد، خواه این فعالیت ها به صورت تدریس و یادگیری در کلاس باشد، خواهدر قالب مراسم، بازدیدها و هرگونه فعالیت دیگر برنامه ریزی شده صورت پذیرد. برنامه درسی پنهان را می توان حد اقل در سه محور عمده مورد توجه قرار داد:

*آموخته های یادگیرندگان از یکدیگر،

*تعاملات یادگیرندگان با اساتید و مسئولان نهاد آموزشی،

*فضا و جوّ موجود در محیط آموزشی.»  (نوروززاده و فتحی، 1387: 49).

4- چنانچه در جای جای پژوهش تأکید شد، توفیق در یک نقش، به توفیق یا عدم توفیق در سایر نقش های یک انسان، وابستگی شدید دارد. لذا برنامه ریزان و متولیان دانشگاه ها می باید علاوه بر احساس تعهد و مسئولیت نسبت به ایجاد شایستگی در حرفه مهندسی، در ایجاد شایستگی در سایر نقش ها نیز، خود را موظف و مسئول بدانند، تا از این طریق تربیت یک مهندس شایسته امکان پذیرتر باشد. *

پیوست 1: علائم اختصاری مؤسسات و نهادهای مطرح شده در جدول 1

(*) در اینجا ضروری است، مراتب سپاس و تشکر خود را از اساتید محترم مشاور؛ جناب آقای دکتر علیرضا کیامنش و جناب آقای دکتر حمید رضا آراسته و همچنین همه عزیزان و بزرگوارانی که پژوهشگران را در انجام پژوهش حاضر، با شرکت فعال در چندین جلسه هم اندیشی، مشارکت در اجرای روش دلفی و ارائه راهنمایی های سازنده، یاری فرمودند، ابراز نماییم.

منابع

1- قرآن کریم. ترجمه برگرفته از علامه طباطبایی. قم: نشر معارف اسلامی.

2- آراسته، حمید رضا. (1383). فلسفه های آموزش عالی. دایرة المعارف آموزش عالی. تهران: بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی.

3- آراسته، حمید رضا. (1383). اخلاق در آموزش عالی. دایرة المعارف آموزش عالی. تهران بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی.

4- ابو العلایی، بهزاد. (1385). چارچوب نظری مراکز ارزیابی و توسعه مدیریت. مجموعه مقالات اولین همایش توسعه شایسته سالاری در سازمان ها. تهران: جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران.

5- استفان کاوی. (1386). آیین زندگی مردمان مؤثر. محمد رضا آل یاسین. چاپ سوم. تهران: اطلس چاپ.

6- اسلامی، محمد تقی؛ احمد دبیری و مهدی علیزاده. (1386). اخلاق کاربردی. قم: پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامی.

7- امام خمینی، سید روح اللّه. (1378). دانشگاه و دانشگاهیان. تبیان: دفتر چهارهم. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

8- بازرگان، عباس. (1387). مقدمه ای بر روش های تحقیق کیفی و آمیخته، رویکردهای متداول درعلوم رفتاری. تهران: دیدار.

9- بهادری نژاد، مهدی. (1385). نکته هایی در اخلاق مهندسی. فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری. سال1385- شماره 1-

10- بهادری نژاد، مهدی. (1388). اخلاق مهندسی و مهندسی اخلاق. تهران: انتشارات یزدا.

11- حجازی، جلال. (1389). اخلاق و آیین مهندسی جهان پایی است. فصلنامه آموزش مهندسی ایران. شماره 46- تابستان.

12- خوشدست، حمید و عباس سام. (1388). ارائه الگویی برای آموزش مؤثر اخلاق مهندسی در دوره کارشناسی. فصلنامه آموزشی مهندسی ایران. شماره 43- پائیز.

13- داوری اردکانی، رضا. (1389). ملاحظاتی درباره اخلاق در جهان علم و مهندسی. فصلنامه آموزش مهندسی ایران. شماره 46- تابستان.

14- درّی، بهروز؛ حسین نجات؛ علی معماری و لادن بهروزی. (1385). طراحی و توسعه الگوی شایستگی. مجموعه مقالات اولین همایش توسعه شایسته سالاری در سازمان ها. تهران: جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران.

15- سعادت پرور، علی. (1370). سیری به سوی انسانیت. جلد 1- تهران: انتشارات حکمت.

16- سیف، علی اکبر. (1378). روان شناسی پرورشی. چاپ بیست و دوم. تهران: انتشارات آگاه.

17- شعاری نژاد، علی اکبر. (1380). نگاهی نو به روان شناسی آموختن یا روان شناسی تغییر رفتار. تهران: چاپخش.

18- عارفی، محبوبه. (1384). برنامه ریزی درسی راهبردی در آموزش عالی. تهران: جهاد دانشگاهی واحد شهید بهشتی.

19- ظهور، حسن و محمد خلج. (1389). فصلنامه آموزش مهندسی ایران. شماره 46- تابستان.

20- فتحی و اجارگاه، کوروش. (1378). نیازسنجی در آموزش و توسعه منابع انسانی سازمان ها. چاپاول. تهران: ایران زمین.

21- فراستخواه، مقصود. (1389). مذاکره حضوری در مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی.

22- فرامرز قراملکی، احد. (1382). اخلاق حرفه ای. تهران.

23- فرامرز قراملکی، احد فرامرز. (1387). اخلاق حرفه ای در تمدن ایران و اسلام. تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی. 22-

24- فیض، مهدی. (1389). الگوی شایستگی حرفه ای دانش آموختگان دانشکده های مهندسی نظام آموزش عالی ایران (موردپژوهی: دانش آموختگان دانشگاه صنعتی شریف) رساله دکتری. دانشکده علوم تربیتی

دانشگاه شهید بهشتی. شهریور 1389- (گزارشی از روند و نتایج این پایان نامه. در فصلنامه آموزش مهندسی. تابستان 1389- شماره درج شده است.)

25- فیض، مهدی و احسان زارع. (1388). معیارهای ارزیابی شایستگی مهندسان. نشریه دانشکده فنی دانشگاه تهران. زمستان 1388- تهران دانشکده فنی.

26- کیامنش، علیرضا. (1389). روش های پژوهش کمی، کیفی و ترکیبی در علوم رفتاری (کتاب دردست چاپ).

27- لشکر بلوکی، مجتبی. (1378). چارچوب تدوین ارزش ها و اخلاق حرفه ای پژوهش های علمی وفناوری. فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری. سال 1387- شماره 1 و 2

28- محمدی ری شهری، محمد. (1383). میزان الحکمه. تهران: انتشارات دارالحدیث.

29- مطهری، مرتضی. (1371). فلسفه اخلاق. تهران: انتشارات صدرا.

30. یعقوبی، محمود و بهادری نژاد، مهدی. (1382). در فضائل انسانی مهندسان. بخش سوم: اخلاق حرفه ای. مجله آموزش مهندسی ایران. شماره 18- تابستان 1382.

31- یعقوبی، محمود. (1389). مسئولیت اخلاق حرفه ای در آموزش مهندسی. فصلنامه آموزش مهندسی ایران. شماره 46- تابستان 1389.

32- یعقوبی، محمود. کیان عزیزیان و مهدی بهادری نژاد. (1383). ویژگی های اجتماعی مهندسان در صنعت. فصلنامه آموزش مهندسی ایران. شماره 22- تابستان 1383.

33. ABET .(2009) .Web site :WWW .ABET.Org/Criteria for Accrediting Programs

34. Duyen Q .Nguyen.(1998) .The Essential Skills and Attributes of an Engineer .Journal of Engineering Education .Australia.

35. Khazaei Z .(2007) .Applied Ethics :It's nature,methods and related Challenges Theological Research .Fall 7002lacihposolihP.

36. Maleki A .H;A .Gholipour & H .Abedi Jafari .(2009) .Effects of Religious Belives On Tendency Towards new Business Venture .Journal of Entrepreneurship Development .Spring 2009

37. Milne Gr .(2000) .Privacy and Ethical Issues in Database Interactive Marketing And Public Policy Policy :A research Framework and Overwiev of the Special Issue .Journal of Public Policy & Marketing 2000 :19

38. Shafiei A,Farsam H .(2008) .Teaching and Learning Pharmaceutical Code of Ethics as a labus .Iranian Journal of Public Health .Januarylys

39. Institute Singla P .K;K .M .Rastogi & Jain Sunita Rani .)2005) .Developing Competency-Based riculum For Technical Programms .National sympasium on Engineering Education .India ruC. of Science .Banglore

40. Purdue University .(2008) .What Is Engineering Technology .Available At Website :Purdue .edu

41. UICEE .(1998) .Journal of International Centre for Engineering Education .1998 .Vol .2 .No .1.

42. Washington Accord .(2005) .Graduate Attributes and Professional Competencies .Ver 1

پی نوشت ها