وبا؛ یک بیماری باکتریایی

دکتر بیژن صدری زاده

اشکال بالینی وبا

از دست دادن مقادیر زیاد مایع ناشی از یک اگزوتوکسین است که بر روده باریک تأثیرمی‌گذارد.

تهوع و استفراغ فراوان در مراحل اولیه بیماری اتفاق می‌افتد.

در اغلب موارد، عفونت، بدون علامت است یا ایجاد اسهال خفیف می‌کند به ویژه در مواردی که عامل بیماری «بیوتیپ التور» باشد.

افراد بدون علامت می‌توانند عفونت را به دیگران انتقال دهند.

در اشکال شدید درمان نشده بیماری، دزیدراتاسیون سریع، اسیدوز، کلاپس عروقی، هیپوگلیسمی در کودکان و نارسایی کلیه ممکن است به سرعت به مرگ منجر شود.

در موارد شدیدا دزیدراته (وبای وخیم) ممکن است مرگ در ظرف چند ساعت اتفاق بیفتد و میزان کشندگی به50 درصد برسد.

با رهیدراتاسیون مناسب و به موقع، بایستی میزان کشندگی کمتر از 1 درصد باشد.

تشخیص وبا

علت بیماری با جدا کردن ویبریوکلرا سروگروپ O1 یا O139 از نمونه مدفوع تأیید می‌گردد.

در همه‌گیری‌ها پس از تأیید آزمایشگاه و تعیین حساسیت به آنتی بیوتیک، تأیید کلیه موارد بعدی ضرورت ندارد و برای تشخیص بیماری بایستی از تعریف موارد بالینی سازمان جهانی بهداشت (WHO Clinical Case Definitions) به شرح زیر استفاده شود:

1 ) بیماری ناشناخته در یک ناحیه:‌ دزیدراتاسیون شدید یا مرگ ناشی از اسهال آبکی در یک بیمار 5 ساله یا بزرگتر

2 ) وبای بومی (Endemic Cholera): اسهال حاد آبکی با یا بدون استفراغ در یک بیمار 5 ساله یا بزرگتر

3 ) وبای اپیدمیک (Epidemic Cholera): اسهال آبکی با یا بدون استفراغ در هر بیمار

وقوع وبا

وبا یکی از قدیمی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین بیماری‌های همه‌گیر (Epidemic Disease) است.

همه‌گیری‌ها و عالم‌گیری‌ها، قویا با مصرف آب و غذای ناسالم، بهداشت ناکافی، بهسازی محیط نامطلوب و شرایط زندگی شلوغ و پرجمعیت ارتباط پیدا می‌کنند.

مخزن بیماری: مخازن بیماری انسان ها  و محیط می‌باشند.

دوره نهفتگی: از چند ساعت تا 5 روز، معمولا 3-2 روز می‌باشد.

راه‌های انتقال: انتقال بیماری از طرف مصرف آب یا غذای آلوده صورت می‌گیرد. آب معمولا توسط مدفوع افراد مبتلا (Infected) آلوده می‌شود.

آلودگی آب آشامیدنی ممکن است در منبع (Source)، در جریان حمل و نقل‌، یا در طی ذخیره آب در منزل اتفاق بیفتد.

غذا نیز ممکن است به وسیله دست‌های کثیف (Soiled Hands) در جریان تهیه غذا یا موقع خوردن غذا آلوده شود.

در مراسم تدفین افرادی که به علت وبا فوت کرده‌اند، انتقال بیماری ممکن است از طریق مصرف غذا و نوشیدنی‌هایی که توسط افراد خانواده پس از دست زدن به جسد، تهیه شده، اتفاق بیفتد.

ویبراکلرا O1 و O139 می‌توانند برای مدت‌های طولانی در آب باقی بمانند و در غذای پس مانده مرطوب تکثیر پیدا کنند.

نوشیدنی‌هایی که با آب آلوده تهیه شده و به وسیله فروشندگان دوره گرد (Street Vendors) به فروش می‌رسند، همچنین یخ و بطری‌های آب تجارتی در انتقال وبا نقش داشته‌اند.

سبزیجات پخته و میوه‌جاتی که با آب فاضلاب درمان نشده ( Untreated Wash water) تازه شده‌اند (Refreshened) نیز در انتقال وبا مؤثر بوده‌اند.

اغلب موارد بیماری با غذای دریایی خام یا نیمه پخته در ارتباط بوده‌اند.

وبا تا زمانی که مدفوع از نظر ویبریوکلرا مثبت است واگیردار می باشد. سرایت از افراد علامت‌دار معمولا تا چند روز پس از بهبودی، و از افراد بدون علامت بین 7 تا 14 روز امکان‌پذیر است.

در حالی که دفع متناوب ویبریو ندرتا برای چند ماه ادامه می‌یابد. حاملی مزمن نادر است.

گروه های خطر وبا

1) افزایش خطر: گروه‌های که در حد پایین‌ترین سطح شرایط اجتماعی اقتصادی قرار دارند، به ویژه آنهایی که به آب آشامیدنی سالم و بهسازی محیط دسترسی ندارند، مبتلایان به فقدان اسید معده (Gastric Achlorhydria)  دارندگان گروه خونی O در صورت ابتلا، در برابر وبای شدید آسیب‌پذیر‌تر می‌باشند.

2) کاهش خطر: شیرخوارانی که از شیرمادر استفاده می‌کنند.

ابتلا به وبا در برابر ابتلای مجدد (Reinfection) محافظت کوتاه مدت ایجاد می‌کند. در نواحی بومی،  اغلب مردم در اوایل بلوغ آنتی بادی پیدا می‌کنند.

پیشگیری از وبا

1) پیشگیری از وبا و انتشار آن متکی است بر قطع انتقال مدفوعی – دهانی از طریق دسترسی به آب آشامیدنی سالم، بهسازی مناسب و دفع فاضلاب و رعایت اصول بهداشتی از جمله شستن دستها.

از مصرف سبزی‌جات و میوه‌جات خام یا غذای دریایی نپخته باید اجتناب شود.

2)  2 نوع واکسن خوراکی بوسیله سازمان جهانی بهداشت مورد قبول واقع شده‌اند و در بسیار از کشورها (به جز آمریکا) موجود می‌باشند.

3) اقداماتی که از جابجایی مردم یا غذاها یاسایر کالاها جلوگیری می‌کند از نظر اپیدمیولوژیک موجه نیستند و اثر آنها در کنترل وبا هرگز به ثبوت نرسیده است.

4) سازمان جهانی بهداشت، غربالگری جاری (Routine) و قرنطینه مسافرانی را که از نواحی آلوده به وبا می‌آیند، توصیه نمی‌کند.

مدیریت بیمار مبتلا به وبا

1 ) بستری کردن در بیمارستان، همراه با احتیاطات روده‌ای (Enteric Precautions) برای بیماران مبتلا به اشکال شدید بیماری ضرورت دارد، در حالی که جداسازی کامل لازم نیست.

اشکالی را که از شدت کمتری برخوردارند، می‌توان به طور سرپایی با مایع درمانی خوراکی (Oral Rehydration) درمان کرد.

داروهای ضدمیکربی از نظر بالینی برای بیمارانی تجویز می‌شوند که شدیدا" دزیدراته هستند یا دزیدراتاسیون متوسط دارند ولی به علت دفع مداوم مایعات فراوان، تأمین نیازهای مایع‌رسانی (Rehydration) آنان مشکل است.

2 ) درمان: پایه و اساس درمان وبا رساندن مقدار کافی و به موقع مایعات (Rehydration) است.

بیمارانی که دچار دزیدراتاسیون خفیف یا متوسط می‌باشند ممکن است با مایع درمانی خوراکی (Oral Rehydration Therapy) با استفاده از ORS به تنهایی و به طور موفقیت‌آمیزی درمان شوند.

تنها بیماران شدیدا دزیدراته یا بیمارانی که استفراغ شدید دارند و آنهایی که قادر به نوشیدن ORS نیستند نیاز به مایع درمانی وریدی (Intravenous Rehydration)  خواهند داشت.

بیمارانی که از شوک هیپوگلیسمیک و دزیدراتاسیون شدید جان به در می‌برند ممکن است به عوارضی از قبیل هیپوگلیسمی دچار شوند که باید بی‌درنگ تشخیص داده و درمان شود.