جایگاه گردشگری مذهبی حضرت عبدالعظیم(ع) در چگونگی حیات شهری شهر ری

1- مقدمه

گردشکری مذهبی یکی از اشکال توریسم می باشد که با توجه به شرایط ایران و وجود اماکن مذهبی زیاد لازم است برنامه ریزی دقیق در مورد آن صورت پذیرد (کریمی و هاشمی، 1389). توریسم مذهبی فعالیتی است که افراد گردشگر طی آن از اماکن مذهبی نظیر زیارتگاه ها، مقابر، امامزادگان و.... بازدید می کنند. توریسم مذهبی متشکل از دو دسته گردشگر است. دسته اول کسانی هستند که از اماکن مقدس در دین خود بازدید می کنند و فعالیت های این دسته اعمال خاص مذهبی را نیز علاوه بر سایر فعالیت های توریستی در بر می گیرد و دسته دوم گردشگرانی هستند که از اماکن مقدس سایر ادیان دیدن می نمایند.[1] در واقع گردشگری و مسافرت های زیارتی یکی از انواع گسترده گردشگری است که خود تحت تاثیر تقویم و ضوابط و قوانین شرعی است که قوانین و ضوابط شرعی نقش اساسی در اقتصاد و فرهنگ گردشگری دارند(پاپلی یزدی و سقایی، 1385). گردشگری مذهبی یکی از قدیمی ترین گردشگری های گذشته و حال حاضر در سراسر جهان است(آجیت[2]، 2004). که قدمت آن به فرهنگ دینی می رسد. اگر نگاهی به تاریخ گذشته در زمینۀ سفرها و گردش های مذهبی داشته باشیم به گردش های مذهبی چون مراسم مقدس یونانیان باستان در معابد آپلون و... ، سفرهای مصریان برای دیدار از فراعنه و... (دورانت، 1370: 205)، ایرانیان باستان به معبد اناهیتا در کنگاور و (کریستن سن، 1369) و نظایر آن بر می خوریم که هر یک به گونه ای، قدمت و رواج این شکل از گردشگری را در میان ملل مختلف نشان می دهند. شخصیت حضرت عبدالعظیم(ع) از همان ابتدای حضور خود به واسطۀارتباط و ارادت جامعه شیعه، منشاء خیر و برکت معنوی و مادی بوده و پس از فوت نیز مقام شامخ و جایگاه زیارتی مدفن وی، جدا از تابش انوار معنویت، سرچشمه تحولات کالبدی، اجتماعی و اقتصادی شهر بوده است. گنبد و بارگاه ملکوتی آن حضرت، تجسمی از هویت اسلامی شهر را نمایان ساخته و از دیرباز با ظهور فضاهای خاصی در جوار خود چون: سازمان های خیریه و ایتام، موسسات عام المنفعه، مدارس دینی، مراکز علمی مذهبی، هیئت های مذهبی، اماکن موقوفه و نیز مراکز خدمات رسانی به زائران چون کاروانسرا، گرمابه، مسافرخانه، مهمان خانه، مراکز عرضه کتاب و کالاهای مذهبی، مراکز عرضه سوغات، و.... ویژگی های کالبدی خاصی به شهر بخشیده است. کارکرد مذهبی بارگاه از نظر سازمان بخشی مذهب و گروه های مذهبی شهر قابل توجه است. مرقد حضرت عبدالعظیم حسنی درکانون توجه دل ها و قلب های شیعیان قرار داشته و تاثیرگذاری این شخصیت در زمان حیات و پس از فوت موجب ریشه دارتر شدن و عمیق تر شدن روح و بنیان مذهب در میان مردم گردیده و زایش و سازمان گروه ها و هیئت ها ی مذهبی را بیش از هر جای دیگری سبب گردیده است. به جهت اقتصادی، موقوفات ونذورات نه تنها منبع درآمدی برای توسعه و عمران فراهم آورده، مشاغل زیادی نیز ایجاد کرده و برای انبوهی از مردم ممر معاش و گذران زندگی بوجود آورده است. درآمدهای حاصله همچنین وسیله سرپرستی و تامین معاش نیازمندان بسیار و راه اندازی مراکزی بوده که بهره مندی از خدمات آن ها جنبه عمومی دارد(فصیحی، 1389).

2- توصیفی کوتاه از زندگی حضرت عبدالعظیم

حضرت عبدالعظیم حسنی، در چهارم ربیع الثانی سال 173هجری در شهر مدینه چشم به جهان گشود. ایشان فرزند عبداللّه بن علی، از نوادگان امام حسن مجتبی (ع) بودکه نسبتش با چهار واسطه به آن حضرت می رسید. عبدالعظیم، از دانشمندان شیعه و از راویان حدیث ائمۀمعصومین (ع) و نیز از چهره های بسیار محبوب و مورد اعتماد، نزد اهل بیت عصمت و طهارت (ع) به شمار می رفت. دوران وی، گر چه عصر حاکمیت عباسیان و ایجاد خفقان و سخت گیری نسبت به شیعیان بوده است، ولی مدافعان دین و حافظان مکتب که روایات امامان را ثبت و نقل می کردند، نقش عمده ای در پاسداری و صیانت از فرهنگ والای اهل بیت (ع) داشتند و این بزرگوار نیز یکی از سنگربانان عقیده تابناک تشیع محسوب می شودکه درحفظ و انتشار سخنان ائمه اطهار، سخت کوشا بود و ستایش های فراوان ائمه (ع) از وی نشان دهنده شخصیت والای علمی و معنوی وی می باشد. علت مهاجرت حضرت عبدالعظیم (ع) از مدینه به ری و سکونت در غربت را باید در اوضاع سیاسی و اجتماعی آن عصر، جستجو کرد. خلفای عباسی نسبت به خاندان پیامبر (ص) و شیعیان ائمه (ع) بسیار سخت گیری می کردند. یکی از خشن ترین و بد رفتارترین این خلفا، «متوکل » بود که دوران خلافتش، نه تنها چندین بار مزار سیّدالشهداء (ع) را در کربلا تخریب کرد، از زیارت قبر آن حضرت نیز جلوگری می نمود. امام هادی (ع) با پنج نفر از خلفای عباسی - از جمله متوکّل - هم عصر بود. متوکّل، برای مصون ماندن از خشم انقلابی مردم مظلوم و جلوگیری از تجمع شیعه بر محور وجود امام هادی (ع) آن حضرت را از مدینه به سامرا برد، تا تمامی فعالیت ها و ارتباطات آن امام را زیر نظر داشته باشد. حتّی چندین بار مأموران خلیفه به خانه امام ریختند و با گستاخی تمام، به تفتیش خانه آن حضرت پرداختند. وقتی نسبت به امام معصوم، با آن موقعیت حساس، اینگونه برخوردهای تند وجود داشت، درباره پیروان آنان و شخصیت های رده بعدی، سختگیری و خوف و خطر بیشتری بود. از آنجا که حضرت عبدالعظیم (ع) بعضاً به خدمت امام هادی (ع) در سامرا می رسید و از محضرش استفاده می نمود، جاسوسان خلیفه ارتباط ایشان را با امام هادی (ع) گزارش نمودند و در پی آن، خلیفه دستور تعقیب و دستگیری وی را صادر کرد و لذا حضرت عبدالعظیم حسنی برای مصون ماندن از خطر خلیفۀعباسی، خودرا از چشم مأموران پنهان می کرد و در شهرهای مختلف به صورت ناشناس، رفت و آمد می کرد و این وضع ادامه داشت تا اینکه حضرت عبدالعظیم به شهر «ری » رسید و در آنجا قصد اقامت نمود(صداقت، 1385).

3- زیارت

زیارت[3] درلغت به معنی دیدار با شخصی بزرگ و محترم، حضور در مشاهد مشرّفه و بُقاع متبرکه و زیارت اهل قبور است. که در روایات و احادیث اسلامی از جایگاه ویژه برخوردار است و آثار و برکات بیشماری دارد و بسیار مورد سفارش و تأکید پیشوایان معصوم قرار گرفته است. چنانکه از رسول خدا(ص) نقل شده که فرمود: «زیارت، مهر وموّدت را در دلها می رویاند». در احادیث متعدّد بر زیارت حضرات معصومین(ع) از فاصله دور و نزدیک توصیه و تأکید شده است که در ذیل به بعضی از آنها اشاره می شود: «هرکس بعد از رحلت من مرا زیارت کند گویی مرا در زمان حیاتم زیارت کرده است». کمال زیارت بیت الله الحرام به زیارت پیامبراکرم(ص) است، چنانکه در حدیثی آمده که: «وقتی به قصد زیارت بیت الله الحرام از خانه خارج شدید، سفر خود را با زیارت رسول خدا(ص) انجام رسا نید که ترک زیارت آن بزرگوار جفاست! ضمن آنکه این یک دستوراست که بدان امر شده اید». زیارت پیامبراعظم (ص) از راه دور، هم مستحب است چنانکه خود آن بزرگوار فرمود: «هرکس بعد از رحلت من، قبر مرا زیارت کند مانند کسی است که در دوران حیاتم به سوی من هجرت کرده باشد؛ پس اگر قادر به حضور در کنار قبرم نبودید از فاصله دور به من سلام بفرستید، آن هم به من می رسد».

4- گردشگری مذهبی

در یک تعریف کلی می توان گردشگری مذهبی[4] را گونه ای از گردشگری دانست که شرکت کنندگان درآن دارای انگیز های مذهبی(منحصرا و یا به صورت ترکیب با سایر انگیزه ها) هستند که از اماکن مقدس نظیر کلیساها، مساجد، مقابر امامزاده ها و نظایر آنها بازدید می کنند. با توجه به تعریف بالا، ما در این زمینه با دو دسته مختلف از گردشگران رو به رو هستیم. دسته اول کسانیکه از اماکن مقدس دین خود بازدید می کنند مانند مسلمانانی که به زیارت اماکن مقدس خود نظیر کعبه، عتبات عالیات و یا سایر اماکن متبرکه می روند و دسته دوم کسانیکه از اماکن مقدس سایر ادیان دیدن می کنند به عنوان مثال افراد زیادی وجود دارند که مسیحی نبوده اما از کلیساهای نقاط مختلف بازدید می کنند و یا مسیحیانی که به دیدن معابد بودایی ها یا سایر ادیان می روند (نیکنام و حسینی، 1389). در یک تعریف دیگر می توان توریسم مذهبی را بخشی از توریسم فرهنگی دانست که قدرت زیادی برای اتصال احساسات دینی، هنر و ارزش های روحانی است. گفته می شود خواستگاه گردشگری به سفرهای زیارتی بر می گردد که متدینین برای زیارت اماکن مذهبی انجام می دادند و گردشگری شکل جدید و مدرن از سفرهای زیارتی است(گرابن[5]، 1997).. یکی از قدیمی ترین انواع گردشگری که از جمله بزرگترین بخش های بازار سفر نیز به شمار می رود، گردشگری مذهبی است. در گردشگری مذهبی، مکان های زیارتی، مراسم و شعائر مذهبی مدنظر گردشگران قرار می گیرد مانند؛ زیارت کعبه و مزار ائمه(ع)، در مشهد، نجف، کربلا و غیره (قادری و همکاران، 1388). گردشگری مذهبی به بیان دیگر عبارت است از بازدید گردشگران از اماکن مقدس نظیر؛ زیارتگاه ها، امامزاده ها و غیره. گردشگری مذهبی و زیارتی به لحاظ مفهوم تخصصی تا حدودی متفاوت هستند. زائران کسانی هستند که انگیزه آنها از مسافرت فقط انجام امور مذهبی است. ولی گردشگران مذهبی ضمن انجام زیارت و شرکت در مراسم مذهبی از مکان های دیگر گردشگری اعم از مذهبی و غیر زیارتی نیز دیدن می کنند(نیازی و همکاران، 1389). ادیان جهانی همواره این باور را در پیروانشان پرورانده اند که بازدید و زیارت از یک مکان مقدس و مذهبی امری ستودنی است و تا حدودی می تواند گره های اعتقادی و روحانی و یا مشکلات معیشتی و جسمانی آنان را برطرف کند (بمانیان و محمودی، 1389). گردشگری مذهبی یکی از رایجترین نوع گردشگری در سراسر جهان به حساب می آید که سابقه آن به اعصار و قرون گذشته بر می گردد. بدون تردید یکی از مهم ترین و کهن ترین عوامل و انگیزه های مسافرت انسان باورهای مذهبی و احساسات دینی وی بوده است. انسان از ابتدای تاریخ، مکان هایی را مقدس می دانسته است و به منظور تامین نیازها و خواسته های روحی و روانی و از ترس بلایای طبیعی و غیر طبیعی، که زندگی او را تهدید می کرده به زیارت مکان های مقدس می رفته است، که از آن جمله می توان به کعبه اشاره نمود، که قبل از اسلام به عنوان بتخانه اعراب تلقی می گردید و با پیدایش اسلام زیارتگاه میلیون ها مسلمان گردید ه است. بودائیان، مسیحیان و قوم یهود نیز مانند دیگران برای زیارت به مکان های مقدس خویش سفر می کنند(محلاتی، 1380، 12). جهانگردی با انگیزه مذهبی و زیارتی در عصر حاضر رونق زیادی یافته است به طوریکه عبادتگاه ها، مساجد، آرامگاه ها، امامزاده ها، کلیساها و غیره، هرساله پذیرای میلیون ها نفر زائر و معتقد به خود هستند. امروزه گردشگری مذهبی به سبب ویژگی های ساختاری و کارکردی خاص توانسته خود را در متن گردشگری جهانی جای دهد به طوریکه حوزه نفوذ آن سراسر جهان را فرا گرفته است و بر اساس برآوردهای صورت گرفته، 26 درصد از کل جریان های گردشگری به گردشگری مذهبی اختصاص داده شده است. (نمودار1)(مومنی و همکاران، 1387).

نمودار1- میزان گردشگری مذهبی

کنفرانس بین المللی گردشگری مذهبی، درآمد صنعت گردشگری مذهبی جهان را 18 میلیارد دلار تخمین زده است و بر اساس برآورد سازمان گردشگری جهانی هر ساله 330 میلیون زائر، از مکان های مذهبی دیدن می کنند. سیر و سیاحت و گردشگری در مکتب اسلام جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده است. به طوریکه با نگاهی به آیه های مختلف قرآن کریم و احادیث پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) می توانیم به ارزش و جایگاه مسافرت در دین اسلام پی ببریم. تاکید اسلام به سیر و سیاحت بنا به فواید و آثار گوناگونی است که در سفر نهفته و انسان در طی مسافرت به آنها می رسد. از جمله فوائد سیر و سیاحت که در آیات و روایات متعدد به آنها اشاره شده؛ می توان به مطالعه آثار تاریخی، عبرت گیری از گذشتگان، رشد نیروی تعقل انسان، تفکر در اسرار افرینش، دانش اندوزی، کسب تجربه، تحصیل منافع اقتصادی، سلامت جسم و روح و دفع اندوه ها و ناراحتی هاست (زین العابدین عموقین و همکاران، 1390).

5- نقش گردشگری مذهبی استان مقدس حضرت عبدالعظیم در شهر ری

شهرری نیز از حدود سال های250 هجری به واسطه دفن حضرت عبدالعظیم حسنی و دو تن دیگر از امامزادگان، واجد مکان متبرکه ای بوده که در نزد شیعیان جایگاه و ارزش والایی داشته است. اعتقاد به اجر معنوی و اخروی زیارت این مکان متبرکه، در هر زمان زائران زیادی را از جاهای دور و نزدیک کشور و حتی از کشورهای همسایه به خود متوجه ساخته است. گفته می شود که اکنون هر سال 2 میلیون نفر برای زیارت از نقاط مختلف به این مکان مراجعه می نمایند. رفت و آمد و اقامت زوار در جوار حرم و نیازهایی که برخاسته از ماهیت سفر و به خصوص سفر زیارتی و آداب و عادات آن در جامعه اسلامی و فرهنگ ایرانی است و یا به رفع حوایج مادی و معنوی دیگر مربوط می گردد، در کنار تاثیرات مهم دیگر، از نظر اجتماعی- اقتصادی نیز پدیدآورنده مشاغل ویژه و تنظیم کننده سازمان و مراتب مربوط بوده است(فصیحی، 1389). وجود پدیده گردشگری مذهبی داخل شهری و فرصت مبادله داده های اقتصادی در این چرخه، نقش مؤثری در بازسازی حیات اقتصادی شهرری در طول تاریخ و امروز داشته است که همچون یک شبکه گسترده اجتماعی از اعتماد و مشارکت گرفته تا بحث هنجارها و امنیت، اغلب مسائل و مشکلات شهری این سامان را پوشش می دهد، امری که بسیار ارزشمند و حیاتی است. امروزه رشد و حیات اجتماعی کلانشهر تهران و پیوند میان مناسبات گسترده اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی آن به واسطه نقش و عمل مؤثر شهرری، این کهن شهر ایران، در شکل دهی به این مناسبات است اما اینکه خود شهرری چگونه توانسته است از پس مصایب گسترده تاریخی برآید و به رشد و حیات خویش ادامه دهد، پرسشی است که جواب آن را می بایست در ظرفیت های مذهبی این سامان یافت. در شهر ری، بالغ بر 26 امامزاده و آرامگاه وجود دارد که هرکدام آنها در شکل دهی به سرمایه اجتماعی و مقولات مشارکت و تقویت حس اعتماد و امنیت، نقش ویژه ای داشته است که در این میان جایگاه حضرت عبدالعظیم(ع) خاص تر از دیگران است. حضرت عبدالعظیم(ع) 79سال سن داشته اند که بخش بیشتر و مؤثرتر عمر خویش را در شهرری گذرانده اند. حیاتی که در قرون آتی علاوه بر تأثیرات گسترده مذهبی در حفظ و نگهداری از فرهنگ بومی، هویت یابی مکانی، ایجاد شبکه ای از تعاملات اجتماعی، مذهبی، فرهنگی و اقتصادی، به ساکنان این شهر کمک زیادی کرده است. ایشان در مقام راوی احادیث و درک کننده امامان بزرگواری چون حضرت امام هادی (ع)، مستقیماً نقش گسترده ای در تداوم فرهنگ تشیع در شهرری و غیرمستقیم در دیگر شهرهای کشور داشته اند. جایگاه دینی و روحانی این بزرگوار به مثابه سرمایه اجتماعی عظیمی است که در پیوند لایه های متکثر و متعدد جامعه شهر ری و تهران و کنترل آسیب های اجتماعی گسترده در طول تاریخ و بالاخص امروز، از خود نقش ویژه ای بر جا گذاشته است. نقش مذهب در تولید و بازتولید سرمایه اجتماعی اتفاقی نیست که تنها در شهر ری صورت گرفته باشد، عمده کلانشهرهای ما که به نحوی از برکت وجود یک امام عظیم الشأن یا امامزاده ای بزرگوار برخوردارند، موقعیت مشابهی داشته و حیات اجتماعی آرام و همراه با ویژگی های ارزنده و قابل ستایشی را تجربه کرده اند. سفرهای گسترده درون یا برون شهری برای زیارت آرامگاه های مذهبی، نقش مهمی در تبادل فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و مذهبی داشته و در پویایی جامعه تأثیر زیادی از خود برجای گذاشته است. با این همه با مدیریت و سیاستگذاری مناسب شهری در ایجاد فضاهایی قابل دسترس تر همچون پیوند عناصر چندگانه حیات اجتماعی با عنصر مذهب و برمحوریت بارگاه های مذهبی به صورت تئوریک و سرویس حمل ونقل عمومی مناسب، فضای مناسب گردشگری داخلی به صورت عملیاتی ایجاد شده است. برجسته سازی نقش محلات و اعتقاد به تأثیر گسترده انسجام گری آنها در کنار رویکرد اجتماعی سازی نهاد مدیریت شهری و واگذاری امور به مردم محلات، زمینه ساز ظهور فرصت های گوناگون و گسترده تری از تمام جهات است و این مدیریت پهنه های مذهبی در شهرها را با ابتکار و نوآوری و خلاقیت محلی پیوند می زند و منشأ برکات و خیرات فراوانی به حساب می آید. مجموعه مدیریت شهری در رسیدن به افق توسعه چشم انداز شهر تهران، نیازمند همت والای مردم و مسئولیت های شهروندی آنان و حرکت آنها در قالب سرمایه های اجتماعی (اعتماد، مشارکت، مسئولیت پذیری، امنیت) است تا به برکت وجود بارگاه حضرت عبدالعظیم (ع) و نقش مؤثر آن، فاصله ایجاد شده میان شمال و جنوب تهران را در قالب علمی و جامعه محور، کم کرده و رشد و شکوفایی ری باستانی را به این پهنه برگردانیم(طلایی، 1390). از زمان صفویه با رسمی شدن مذهب شیعه، اماکن زیارتگاهی و امامزاده ها در وضعیت کالبدی شهرها و تحولات اجتماعی اقتصادی آن ها نقش آفرین گردیدند. گرچه مدفن حضرت عبدالعظیم حسنی و امامزادگان مدفون در حرم، از اواسط قرن سوم در کانون توجه شیعیان قرار داشته اما حاکمیت ضد شیعه و رویدادهای تاریخی و طبیعی دیگر مانع از تاثیرگذاری اقتصادی قابل توجه آستانه یاد شده تا قرن هفتم گردید. باقدرت یابی تشیع مراکز ثقل جمعیتی و تجاری شهر به سمت حرم متوجه شده تا این که بازار شهر متصل به حرم شکل گرفت و عملا تمام تجارت شهر را در خود جای داد. کارکرد مذهبی زیارتی، حرم را محل مراجعات مردم ری و جمعیت های نزدیک قرار داده و نیز زائرانی از اطراف و اکناف به خود جلب نمود. از روزگاران گذشته مکان گزینی مشاغل و حرف متاثر از نیازهای مذهبی – مسافرتی زوار یا ساکنان خود شهر بوده و ترکیب خاصی از مشاغل و حرف را استقرار بخشیده که بسیاری ماهیت مذهبی داشته یا مستقیما برخاسته از نیازهای سفر و زیارت و آداب مربوط در تهیه سوغات هستند(فصیحی، 1389).

6- بحث و نتیجه گیری

در حال حاضر گردشگری یکی از پررونق ترین و سودآورترین صنایع در جهان شناخته شده است و بسیاری از کشورها علاوه بر منافع اقتصادی از آن به عنوان ابزار اساسی در جهت هویت یابی و حفظ میراث معنوی کشور خود استفاده می نمایند. کشور ایران دارای جذابیت های بسیار فراوانی در تمامی جنبه های فرهنگی و طبیعی می باشد. ایران به لحاظ دارای بودن جذابیت های فرهنگی-میراثی دارای توان بسیار بالایی بوده و باید از این پتانسیل بهره برداری مناسبی را بنماید تا بتواند در کنار بهره مندی از سود اقتصادی آن از پتانسیل نقش آن در حفظ چنین میراثی نیز استفاده نماید. گردشگری مذهبی به عنوان یکی از پررونق ترین گردشگری ها در کشور ایران مطرح می باشد که توانسته است بسیاری از میراث های معنوی و تاریخی ما را حفظ و همچنین بازتابی اساسی را در مناطق دارای چنین پتانسیلی فراهم نماید. آرامگاه حضرت عبدالعظیم حسنی به عنوان یکی از این عناصر در کشور ایران سالانه تعداد زیادی هواخواه را به سوی خود جلب نموده است و مایه رونق و شادابی معنوی در این شهر شده است. بسیاری از مشاغل، اماکن، حس وحدت و همچنین تبادل فرهنگی، مذهبی، اقتصادی و سیاسی را برای آن فراهم نموده است. برای بهره برداری بیشتر از این پتانسیل باید امکانات بیشتر و همچنین تبلیغات مناسب در این زمینه گسترش یافته و نیز می توان از تجربیات موفق این مکان در مکان های دیگر بهره گرفت.

منابع

1- بمانیان، محمدرضا و هادی محمودی نژاد(1389)، مبانی برنامه ریزی و توسعه گردشگری روستایی، انتشارات هله، چاپ دوم.

2- پاپلی یزدی، محمد حسین و سقایی، مهدی (1385). گردشگری(ماهیت و مفاهیم)چاپ اول

3- دورانت، ویلیام جیمز(1370). تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام/ع پاشایی، انقلاب اسلامی، جلد اول و دوم، چاپ سوم، تهران.

4- زین العابدین عموقین، یوسف و همکاران(1389)، تحلیل مقولۀگردشگری مذهبی با رویکرد شیعی، مجموعه مقالات اولین همایش بین المللی مدیریت گردشگری و توسعه پایدار، دانشگاه ازاد واحد مرودشت.

5- صداقت، علی اکبر، 1385، روح و ریحان، نشر بکاء، چاپ دوم، قم.

6- طلایی، مرتضی، 1390، حضرت عبدالعظیم(ع) و حیات اجتماعی ری، پایگاه همشهری آنلاین.

7- فصیحی، حبیب الله، 1389، نقش حرم حضرت عبدالعظیم حسنی در زایش مشاغل خاص، مجموعه مقالات همایش تعامل دینداری و مدیریت شهری – شهرری – شهرداری منطقه 20 تهران.

8- قادری، اسمائیل و همکاران(1388)، راهکارهای استفاده از مراسم تاسوعا و عاشورا به عنوان پتانسیل توریسم فرهنگی- مذهبی در محدوده بخش مرکزی تهران، مجله فضای جغرافیایی اهر.

9- کریستن سن، آرتور(1369). ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، دنیای کتاب، چاپ ششم، تهران.

10- کریمی، جعفر و محمد هاشمی، 1389، شناخت آسایش اقلیمی شهرهای زیارتی استان اصفهان با روش ترجونگ در ماههای فروردین و تیر، مجموعه مقالات همایش منطقه ای کاربرد جغرافیای طبیعی در برنامه ریزی محیطی، دانشگاه آزاد خرم آباد.

11- محلاتی، صلاح الدین، (1380)، درآمدی برجهانگردی، چاپ اول، انتشارات دانشگاه شهیدبهشتی.

12- مومنی، مصطفی و همکاران(1387)، ساختار و کارکرد گردشگری مذهبی- فرهنگی و ضرورت مدیریت یکپارچه در کلانشهر مشهد، فصلنامه جغرافیا و توسعه، شماره یازده، ص11-

13- نیکنام، کامبیز و سید صادق حسینی(1389)، شناخت صنعت گردشگری، انتشارات محقق اردبیلی، چاپ اول.

14. Ajit, K. S. , (2004). Quest for good governance, contribution and potential of religious institution as stakeholdersh

15. Graburn , N. (1977). Tourism: the sacred journey, in Smith, V. (ed) , Hosts and Guests , The Anthropology of Tourism , Blackwell , Oxford.

پی نوشت ها