ویژگی های فکری شهید سید محمد باقر صدر (ره)

در میان چهره‌های برجسته حوزه‌های علمیه در دهه‌های اخیر، آیت‌الله شهید سید محمدباقر صدر، یکی از ممتازترین و شگفت‌انگیزترین آنهاست و به تعبیر مقام معظم رهبری بی‌شک یک نابغه و یک ستاره درخشان است.

خصوصیات فکری

نبوغ: ایشان کتاب «العقیده الالهیه فی الاسلام» را پیش از ده سالگی تألیف کرد. «فدک فی التاریخ» نیز که نمونه ای کم نظیر در روش بحث از مسائل اختلافی میان مذاهب است در سیزده سالگی شهید صدر به رشته تحریر درآمده است. شهید صدر پیش از چهارده سالگی از جمعی از اساتیدش اجازه اجتهاد گرفت. برای اولین بار در ١٩سالگی نظرات اصولی اش را در کتاب «غایه الفکر» به چاپ رساند. ٢4 ساله بود که دست به نگارش «فلسفتنا» زد؛ کتاب بی نظیرش یعنی «اقتصادنا» را در ٢5 سالگی تألیف کرد. این مختصر، تنها چکیده ای از نشانه هایی است که می تواند نشان دهنده نبوغ علمی و فکری شهید صدر در عرصه های مختلف باشد. اما برای دریافتی کامل از این نبوغ باید به آثار شهید صدر مراجعه کرد.

اصالت: شهید صدر در تمامی مراحل تفکرش، به مضامین و مفاهیم بنیادین اسلامی وفادار است. روش او، اصولی- فقاهتی است و در مبانی نظریه پردازی اش وحی محور و نص محور است.

معاصرت: از ویژگی های فکری جالب توجه ایشان، جمع دو ویژگی معاصرت و اصالت است. با تدبر در آثار شهید صدر می توان دریافت که تلاش های فکری ایشان چه در موضوعات، چه در مسائل و حتی در روش؛ متناسب با مقتضیات عصر است. به نحوی که دغدغه او ارتباط مسائل امروز با متن دینی است.

نوآوری: به جرئت می توان ادعا کرد که شهید صدر (ره) در هر عرصه ای قلم زده است، مرزهای دانش را به پیش برده و یا مکتب آفرینی کرده است.

رویکرد تطبیقی: رویکرد شهید صدر (ره) در تبیین نظرات اسلام، رویکردی تطبیقی است. بدین معنا که نظرات اسلام در تطبیق و مقایسه با اندیشه های مسلط اروپایی (چه لیبرالی، چه کمونیستی) بیان شده است.

جامعه نگری: از دیگر ویژگی های فکری شهید صدر (ره) جامعه نگری است. تفکر برای تفکر بدون توجه به مسائل امروز جامعه، در نزد ایشان جایگاه چندانی ندارد. کل نگری، شمول، ثبات، روشمندی و ساختارمندی از دیگر ویژگی های فکری شهید صدر (ره) هستند.

پروژه فکری شهید صدر (ره)

نظریه پردازی و برنامه ریزی برای تحقق اسلام شامل (دربرگیرنده همه ابعاد زندگی انسان، در همه زمان ها و در همه مکان ها) اصلی ترین پروژه شهید صدر (ره) است. مراحل نظری تحقق این پروژه را می توان این چنین برشمرد:

1- تبیین مفاهیم، مبانی، قاعده فکری، و نظام اجتماعی اسلام

2- تطبیق و مقایسه این مفاهیم و مبانی با سایر مکاتب

3- دفاع نظری و پاسخگویی از و درباره قاعده فکری اسلام و نظام اجتماعی اسلام

4- اثبات نظری و روان شناختی نسبت به جاودانگی اسلام

5- نشان دادن چگونگی اجراپذیری احکام اسلام در همه عصرها.

اندیشه های فقهی شهید صدر

شهید صدر در طول حیات علمی پربار خویش، در بحث های فقهی، اعم از فردی و اجتماعی، ابداعات قابل توجهی داشته اند. این نوآوری ها را در سه محور می توان بررسی نمود: 1- باب بندی جدید فقه 2- دیدگاه های حکومتی 3- دیدگاه های اجتماعی. ایشان را می توان مبدع رویکرد جدیدی در تفقه دانست که درصدد استنباط «نظامات اجتماعی» از منابع دینی است. در این نگاه، مسائل و موضوعات فقهی، به صورت موضوعات از هم منفصل مطالعه نمی شود ـ آن چنان که در فقه موجود رایج است ـ بلکه «نظام»، یک کل به هم پیوسته است که موضوعات آن، به یک شبکه یکپارچه تبدیل شده اند. استنباط «نظام» به عنوان یک «مجموعه» و «کل»، غیر از استنباط حکم تک تک «عناصر» آن از طریق احکام «موضوعات کلی» است که نیازمند باب جدیدی از تفقه می باشد. به بیان دیگر در این نگاه، اسلام تنها مجموعه ای از احکام فقهی خُرد نیست، بلکه دارای یک نظام است. احکام اسلامی به طور سیستماتیک با یکدیگر در ارتباط اند و برای برپایی حکومت اسلامی، کشف نظامی که این احکام در ذیل آن تعریف شده اند ضرورت دارد. پس از ذکر این مقدمه، محتوای این درس گفتار را معرفی خواهیم کرد:

تبیین دیدگاه های شهید صدر در باب فقه حکومتی، آسیب های فقه موجود و ویژگی های فقه مطلوب از منظر شهید صدر، تبیین دیدگاه های شهید صدر در باب فقه نظام، ضرورت دست یابی به آن و همچنین منابع و مراجع استنباط فقه نظام از منظر شهید صدر قابل بررسی است.

مؤلفه ها و عناصر اصلی اندیشه فقهی

عناصر اصلی اندیشه فقهی شهید صدر (ره) معرفی خواهد شد. از مؤلفه ها و عناصر اصلی اندیشه فقهی ایشان می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1- مکتب: در نگاه شهید صدر آنچه باید از متن دین استنباط شود صرفاً «احکام کلی ناظر به موضوعات کلی» نیست، بلکه باید «کل» را از اسلام استنباط نمود. مجموعه قواعدی که به صورت یک کلّ به هم پیوسته، قابل مطالعه هستند، مذهب یا مکتب نامیده می شوند.

2- منطقه الفراغ: شهید صدر در نظریه منطقه الفراغ از قلمرو مباحات اصلی خبر می دهد که فارغ از احکام الزامی (وجوب و حرمت) است. در این دایره، حاکم و ولی امر می تواند و حق دارد که احکام الزامی جعل کند. طبیعتاً این احکام الزامی، متغیّر و همچنین واجب الاتباع می باشند.

3- نظریه حق الطاعه: به عقیده شهید صدر (ره)، دایره شمول حق طاعت مولای حقیقی نه فقط تکالیف مقطوع را شامل می شود که تکالیف مظنون و محتمل را نیز دربرمی گیرد. لذا ایشان برخلاف مشهور اصولیان، معتقد است در مواردی که احتمال تکلیف وجود داشته باشد(تکلیف مشکوک باشد)، عقل حکم به برائت نمی کند و می بایست که از مسلک حق الطاعه پیروی گردد.

4- تقسیم «احکام» به احکام ثابت شریعت که از نظر فقهی کاملاً مسلّم هستند؛ و احکام حکومتی که در شرایطی خاص از سوی حاکم اسلامی جعل می شود.

5- مقاصد شریعت: بنا بر این نظریه، احکام اسلامی تابع مصالح و مفاسد واقعی است و در صورت کشف مقاصد و اهداف عالیه مدنظر شارع مقدس، فقیه موظف است در مواردی که نصی وجود ندارد، بر اساس مقاصد کشف شده فتوا دهد. شهید صدر اهداف شریعت را در استنباط احکام شرعی به کار نمی برند؛ بلکه این اهداف را در فقه حکومتی، در اندیشه نظام سازی و مکتب سازی، و در آنچه به مدیریت دولت اسلامی معطوف است، به کار می برند.

اندیشه های اجتماعی شهید صدر

بحث «قلمرو آزادی و قانون در حکومت اسلامی مبتنی بر اندیشه شهید صدر» اختصاص دارد. بحث آزادی و قانون از منظر شهید صدر را در دو ساحت پی ریزی می شود. ساحت اول، ساحت معارف و نظریات است که در طی آن مفهوم آزادی؛ مرز آزادی، مفهوم قانون و قلمرو قانون از منظر شهید صدر تبیین می شود. ساحت دیگر، قلمرو مبانی است، یعنی پایه ها یا اصول موضوعه ای که این نظریه بر آن استوار است. در این بخش مباحث زیر موردبحث قرار خواهد گرفت: تفاوت قانون و شریعت؛ اهم وظایف دولت ها؛ قانون ابزاری برای تأمین اهداف شریعت؛ شریعت برنامه ای برای تأمین زیرساخت ها؛ شریعت، مبنای قانون؛ اختیارات قانون گذار از منظر شهید صدر (ره).

بخش دوم از این درس گفتار به موضوع حکمرانی عادلانه در نظریه اقتصادی شهید صدر اختصاص دارد. مسئله اصلی در علم اقتصاد، توزیع و تخصیص منابع و امکانات و مواهب در میان جامعه یا همان حکمرانی عادلانه است. هرکدام از مکاتب اقتصادی پاسخ های متفاوتی را به این مسئله ارائه داده اند که مبتنی بر نوع نگاه آن ها به مقوله عدالت است. دکتر علی سعیدی معتقد است در نظام اندیشه ای شهید صدر، برخلاف رویکردهای سکولار که با روش تکوین، به جعل یک مبنا برای عدالت می پردازند و سپس آن را در سطوح مختلف تسری می دهند، این مجتهد است که با رجوع به منابع دینی و از طریق اجتهاد در متون و نصوص دینی تلاش می کند معیار عدالت را در هر موضوع به طور جداگانه کشف کند. شهید صدر در مسئلۀ حکمرانی عادلانه، یافتن ملاک عدالت را به اجتهاد فقیه در هر موضوع وابسته می داند. با این نگاه تفکیک حوزه های فقاهت و کارشناسی بی معناست و می توان گفت که هر دستگاه کارشناسی، چارچوب فقهی خاص خود را دارد و این چارچوب فقهی ممکن است مبتنی بر فقه لیبرالیسم یا سوسیالیسم یا اسلام باشد.

نوآوری شهید صدر

آخرین بخش نیز به موضوع نوآوری شهید صدر در مواجهه با تجدد اختصاص دارد. یکی از ادوار مهم در تاریخ فقه و تفقه، مواجهه فقه و فقاهت با جریان تجدد است. ورود جریان تجدد، ابتدا از طریق محصولات، سپس دانش ها و درنهایت از طریق ساختارهای اجتماعی صورت گرفته است. در مواجهه با این جریان، موضع گیری های متفاوتی در میان فقها وجود داشته است؛ اما در مجموع، می توان گفت در مواجهه با تمدن غرب و تجدد، سه نوع رویکرد وجود داشته است. یک نوع، مواجهه منفی است، که با تمدن غرب در تمامی سطوح آن (از ورود محصولات تا دانش و ساختارها اجتماعی) مقابله کرده و در برابر آن مقاومت می کند. رویکرد دیگر اسلامی کردن جریان تجدد است که در طی آن مسائل جدید، به فقه عرضه می شود و فقه پاسخ مقتضی می دهد؛ در این رویکرد هیچ نیازی به تکامل فقه نیست، چراکه تنها موضوعی جدید به فقه عرضه شده و فرایند پاسخگویی فقیه نیز روشن است. اگر آن موضوع، بر عنوان خاصی از عناوین موضوعه، قابل انطباق بود، تطبیق می دهد و اگر عنوان قابل انطباقی پیدا نکرد، به عمومات رجوع می کند. رویکرد سوم، ارائه نظام، در برابر نظام های تمدن غرب است.

مهم ترین نوآوری شهید صدر این است که ایشان، آسیب شناسی مواجهه دنیای اسلام با تمدن غرب را یک سطح ارتقاء بخشیده اند. شهید صدر (ره) به درستی توجه دارد که آنچه دنیای مدرن به ما تحمیل می کند، یک نظاماتِ به هم پیوسته مبتنی بر یک قاعده است؛ لذا قواعد اجتماعی بر خطا گذاشته می شود، و اصلاحات جزئی کمکی نمی کند. لذا شهید صدر رویکرد دیگری مطرح کرده و معتقد است آنچه از غرب آمده، نظام و سیستمی است که سعی در تغییر مبنا و قواعد حیات دارد و باید در مقابل آن، نظامی مبتنی بر قواعد خود، طراحی کرد. شهید صدر در این راه به موفقیتی نسبی دست یافته است که به ابعاد و جزئیات نظام پیشنهادی شهید صدر در برابر نظام های تمدن غرب، می پردازند.