مقدمه
یکی از معضلات جامعه ناهنجاری‌های اجتماعی است که امروز با پیشرفت تکنولوژی و آسان شدن آموزش ناهنجاری‌ها از طریق ابزارهای جدید و فضای مجازی توسط شیاطین انسی بر این مشکل افزوده شده است. اگر در گذشته برای آموزش و انجام دادن بایدها و نبایدها می‌بایست رنج حرکت و یا سفر را تحمل کرد، ولی امروزه با دسترسی راحت و آسان با ابزارهای نوپدید به راحتی می‌توان به خواسته‌های مشروع و یا غیرمشروع رسید. باید باور کرد که در این دوران زمینۀ بسیاری از بزهکاری‌ها و اعمال خلاف و انحرافات با ابزارهای نوین فراهم می‌شود.
معیار تشخیص هنجارها و ناهنجاری‌ها در جامعه دینی به‌وسیلۀ آموزه‌های دینی تعیین می‌شود. به‌عبارت‌دیگر، معیار تشخیص رفتارهای نابهنجار و بهنجار در جامعه دینی، تطبیق و سازگار و یا عدم تطبیق و ناسازگاری آنها با آموزه‌ها دینی است. اگر عمل و رفتاری با هنجارها و آموزه‌های دینی سازگار باشد، عملی بهنجار و اگر ناسازگار باشد، عملی نابهنجار تلقّی می‌شود.
ممکن است رفتاری خاص در جامعه‌ای ناهنجاری تلقّی نگردد و مرتکب آن رفتار توبیخ یا سرزنش نشود، ولی در وضعیتی خاص ارتکاب چنین عملی در یک جامعه دینی ناهنجاری تلقّی شود. برای مثال، خوردن و آشامیدن در روزهای عادی در یک جامعه دینی هنجار شکنی تلقّی نمی‌شود، ولی اگر همین عمل در ماه مبارک رمضان و در ملأعام صورت گیرد، تخلف از هنجارهای دینی تلقّی و برای آن مجازاتی از نظر دینی و شرعی تعیین شده است و حتی از نظر اجتماعی نیز ارتکاب چنین عملی ناپسند و مذموم به حساب آید.
راهبرد اسلام اعمال هنجارها و کنترل ناهنجاری‌ها، انحرافات و کجروی‌ها در جامعه است. باید بررسی کرد که آیا هنوز راهکارهای گذشته اسلامی نقش خود را در جلوگیری یا کاهش ناهنجاری‌ها دینی ایفا می‌کند یا باید به دنبال راهکاری جدید رفت. شکی نیست که باید در هر زمانی از امکانات و ابزارهای جدید، که به هنجارشکنی در جامعه می‌پردازند، بهره برد و از همان ابزار به نقد و مبارزه با ناهنجاری‌ها پرداخت، ولی از این نکته نیز نباید غافل ماند که بایدها و نبایدهایی که اسلام ارائه نموده مصالح و مفاسد جاودانی و همیشگی دارند و در هر زمانی نقش خویش را به‌خوبی ایفا کرده و می‌کنند. یکی از بایدها و اعمال واجبی که اسلام بر هر مسلمان بالغ، عاقل، سالم، مقیم یا در حکم مقیم واجب نموده روزه‌داری است. هر مسلمانی باید یک ماه قمری از دوازده ماه به فرمان خدای متعال از اذان صبح تا مغرب از خوردن و آشامیدن و برخی امور اجتناب کند. این دستور الهی آثار و برکات فراوانى در پی دارد که یکی از آنها کاهش ناملایمات و ناهنجاری‌های اجتماعی است. چنان‌که مشاهده می‌شود و ارائۀ آماری که از سوی مراکز فرهنگی و اجتماعی و انتظامی داده شده، هر سال با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان کارهای خلاف و ناهنجاری‌های اجتماعی کاهش چشمگیری پیدا می‌کند؛ ریشۀ این اصلاح اجتماعی را باید در روزه‌داری و گرایش افراد جامعه به معنویات و گسترش معنویت در ماه مبارک رمضان جستجو کرد.
از طرف دیگر، عوامل متعدد و گوناگونی در بروز ناهنجاری‌های و انحرافات اجتماعی نقش دارند که یکی از مهم‌ترین آنها پای بند نبودن خانواده‌ها به اعتقادات مذهبی و عمل نکردن به آن‌هاست. براساس مطالعات و پژوهش‌های انجام شده تا زمانی که اعضای جامعه پای‌بند به اعتقادات مذهبی خود باشند، خود و فرزندانشان به فساد و ناهنجاری‌ها روی نمی‌آورند. به هر حال، این اندیشه که کاهش ایمان مذهبی و عمل نکردن به دستورهای دینی یکی از علل عمده افزایش نرخ جرم در جوامع پیشرفته و غربی است، نظری عمومی است. بنابراین، افزایش انحرافات اجتماعی می‌تواند ناشی از عدم پای‌بندی خانواده‌ها به آموزه‌های دینی، ازجمله نماز و روزه، باشد.
با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان و روزه‌داری، می‌توان آثار تربیتی، اجتماعی و اخلاقی روزه‌داری را در جامعه لمس کرد؛ به گونه‌ای که، افراد روزه‌دار عموماً هنجارشکن نیستند و حتی افرادی که مقید به روزه‌داری نیستند نیز در این ماه کمتر در اجتماع اقدام به هنجارشکنی می‌کنند، زیرا به‌خوبی می‌دانند جامعه در این ماه رنگ و بوی معنویت به خود گرفته و قطعاً، ناهنجاری را بر نمی‌تابد.
روزه و کاهش ناهنجاری‌ها
انحرافات و کجروی‌ها که در معنایی وسیع‌تر از آن به ناهنجاری‌ها تعبیر می‌شود در هر جامعه‌ای کم و بیش وجود دارد. راهکارهای مختلفی در جوامع دینی یا غیر دینی برای کاهش آنها ارائه و برخی نیز عملیاتی شده است. دین مقدس اسلام، که دین جامع و اجتماعی‌نگر است، نیز برای این مهم راهکارهایی ارائه داده است. انواع سیاستهای کنترلی در مواجهه با انحرافات و ناهنجاری‌های اجتماعی، از راهبردهای اسلام است. یکی از مهم‌ترین آنها روزه‌داری است که قرآن کریم از آن تعبیر به ایجاد تقوا در افراد روزه‌دار دانسته است. تقوا مانند ترمزی است که روزه‌دار را هنگام روبه‌رو شدن با ناهنجاری‌ها کنترل می‌کند و او را از خطر سقوط در درۀ ناهنجاری‌ها و کجروی‌ها حفظ می‌نماید. روزه نوعی تمرین تهذیب و تزکیه نفس و راهی مناسب برای تحقق تسلط انسان بر نفس خویش و مبارزه با هوس‌های نفسانی و شیطانی است. بنابراین، روزه علاوه بر اجر و پاداش‌های اخروی، که در متون دینی از آنها یاد شده، موجب کاهش بسیاری از ناملایمات و ناهنجاری‌های اجتماعی می‌شود. در ادامه، به برخی از آثار روزه‌داری که موجب کاهش ناهنجاری‌های اجتماعی می‌گردد، اشاره می‌شود:
1. کاهش فقرا و فاصلۀ طبقاتی
یکى از مشکلات بزرگ اجتماعى که همواره انسان دچار آن بوده و هم اکنون نیز با تمام پیشرفت‌هاى صنعتى و مادى که نصیب بشر شده با آن مواجه است، مشکل فاصله طبقاتى می‌باشد. به این معنى که فقر و تهیدستى در یک طرف و تراکم اموال و ثروت در طرف دیگر قرار دارد. عده‌اى آن قدر ثروت می‌اندوزند که حساب اموالشان را نمی‌توانند داشته باشند و آن‌قدر می‌خوردند که نفس کشیدن نیز بر آنها سخت می‌شود و عده‌ای دیگر از فقر و تهیدستى و گرسنگی رنج می‌برند و به قول معروف، سنگ برشکم می‌بندند. این دسته حتی تهیه و تأمین لوازم ضرورى زندگى مانند غذا، دارو و درمان، لباس ساده، سرپناه و.. . برایشان ممکن نیست. جامعه‌اى که قسمتى از آن بر پایه غنا و ثروت و بخش مهم دیگر آن بر فقر و گرسنگى بنا شود، جامعۀ سالم و باهنجار و قابل دوام نبوده و هرگز به آسایش و سعادت واقعى نخواهد رسید. در چنین جامعه‌اى معضلات فردی و اجتماعی چون دلهره و اضطراب، نگرانى و بدبینى، حسادت، غیبت، تهمت، سرقت، فحشا، مواد مخدر، کینه‌توزی و دشمنی و نزاع اجتناب‌ناپذیر است.
بسیار دیده شده است افراد فقیری که باورهای دینی مستحکمی ندارند، حتی کلمات کفرآمیز نیز بر زبان جارى می‌کنند و هنگامى که زن و فرزند خود را گرسنه می‌بینند دست به هر کارى می‌زنند؛ قوانین اجتماعى را می‌شکنند، آداب و اخلاق انسانى را به فراموشى می‌سپارند و براى رفع فقر خود هر کارى را مجاز می‌شمارند و اگر شخص فقیر کم ظرفیت واقعاً کافر نشود، به مرز کفر نزدیک می‌شود و حداقل رضایت به قضاى الهى را از دست می‌دهد، چنان‌که پیامبر گرامی اسلام فرمودند: «کَادَ الْفَقْرُ أَنْ یَکُونَ کُفْراً (کلینی،1407ق، ج2، ص307)؛ فقر، انسان را در آستانه کفر قرار مى‌دهد».
خدای متعال علاوه بر توصیه‌های فراوان دربارۀ ادای حقوق فقرا و مستمندان با پرداخت خمس، زکات، صدقات و کفارات، رد مظالم، روزه را نیز بر هر مسلمانی، چه غنی یا فقیر، واجب کرد تا حسّ همدردی و همسویی اغنیا را با قشر مستضعف و فقرا بیدار کند. ثروتمند مسلمانی که در طول سال، از رفاه و نعمت‌های فروان برخوردار بوده هر روز با انواع غذاهای لذیذ و نوشیدنی‌ها متنوع به سر کرده، با گرسنگی و تشنگی موقتی روزهای ماه رمضان، درد گرسنگان را حس کند و عاطفه‌اش شکوفا شده و موقعیت گرسنگان و مستمندان را بهتر درک کند و مسیری در زندگی باز نماید که حقوق زیردستان را ضایع نکند. گرچه ممکن است افراد متمکن و ثروتمند را با توصیف حال گرسنگان و محرومان و توصیه‌های دینی و اجر و پاداش اخروی و.. . ، متوجه حال آنان ساخت، ولی اگر این مسئله جنبۀ حسی و عینی به خود بگیرد بهتر اثربخش است. از امام حسین(ع) پرسیدند: چرا خدا روزه را واجب کرده است؟ فرمود:«لِیَجِدَ الْغنِىُّ مسَّ الْجوعِ فَیَعُودُ بِالْفَضْلِ عَلَى الْمِسْکینِ؛ (ابن شهر آشوب مازندانی، 1379ق، ج4، ص68)؛ تا ثروتمند گرسنگى را حس کند و مازاد برنیاز را بر مستمند باز گرداند.»
امام صادق(ع) نیز در پاسخ به هشام که از علت روزه پرسید، فرمود:
إِنمَا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الصِّیَامَ لِیَسْتَوِیَ بِهِ الْغَنِیُّ وَ الْفَقِیرُ وَ ذَلِکَ أَن الْغَنِیَّ لَمْ یَکُنْ لِیَجِدَ مَسَّ الْجُوعِ فَیَرْحَمَ الْفَقِیرَ لِأَنَّ الْغَنِیَّ کُلَّمَا أَرَادَ شَیْئاً قَدَرَ عَلَیْهِ فَأَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جلَّ أَن یسَوِّیَ بَیْنَ خَلْقِهِ وَ أَنْ یُذِیقَ الْغَنِیَّ مَسَّ الْجُوعِ وَ الْأَلَمِ لِیَرِقَّ عَلَى الضعِیفِ فیَرْحَمَ الْجَائِعَ. (ابن بابویه، 1413ق، ج2، ص73).
خداوند روزه را واجب کرد تا غنی و فقیر با هم مساوی باشند. و بدان جهت که غنی رنج و گرسنگی را لمس نکرده تا به فقیر رحم کند و هروقت چیزی خواسته قدرت به‌دست آوردن آن را داشته است، خدا خواسته است که میان بندگانش یکنواختی به‌وجود آورد و خواسته است ثروتمند طعم گرسنگی را بچشد، و اگر جز این بود ثروتمند بر مستمند و گرسنه ترحم نمی‌کرد.
بنابراین، از نتایج بارز روزه‌داری، برانگیختن حس همدردی نسبت‌به مستمندان و همنوعان تنگدست است. آنان‌که زندگی آسوده‌ای دارند و رنج فقر و طعم گرسنگی و تشنگی را نچشیده‌اند، ممکن است از حال مستمندان غافل بمانند و روزه وسیله‌ای است که آنان را از غفلت می‌رهاند و رنج مستمندان را به یاد آنان می‌آورد تا به دستگیری فقیران همت گمارند و به درد دل آنان برسند.
علاوه بر آن، تشویق‌های فروانی در احادیث برای چند برابر شدن ثواب اطعام و افطاری دادن و سیر کردن شکم گرسنگان، محرومان و یتیمان شده، که این امر موجب می‌شود تا مسلمانان در این ماه بیشتر به یاری فقرا و مستمندان بشتابند. برای نمونه، پیامبر خدا(ص) در فضیلت افطاری ماه رمضان فرموده‌اند:
أَیهَا الناسُ منْ فَطَّرَ مِنْکُمْ صَائِماً مُؤْمِناً فِی هَذَا الشَّهْرِ کَانَ لَهُ بِذَلِکَ عِنْدَ اللَّه عتْقُ نَسَمَةٍ وَ مَغْفِرَةٌ لِمَا مَضَى مِنْ ذُنُوبِهِ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ لَیْسَ کُلُّنَا یَقْدِرُ عَلَى ذَلِکَ فَقَالَ(ص) اتقُوا النارَ وَ لَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ اتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاء (ابن بابویه، 1376، ج1، ص 94).
ای مردم! هرکس از شما روزه‌دار مؤمنی را در این ماه افطاری بدهد، برایش در پیشگاه خداوند پاداش آزادی بنده‌ای و آمرزش گناهان گذشته‌اش خواهد بود. پرسیده شد:ای پیامبر خدا! همۀ ما قادر بر آن نیستیم. پیامبر فرمود: از آتش جهنم بپرهیزید، گرچه با نیمی از خرما باشد. از آتش جهنم دوری کنید، گرچه با یک جرعه آب باشد.
در حدیث دیگری از امام باقر(ع) آمده است:
دَخَلَ سَدِیرٌ عَلَى أَبِی(ع) فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَقَالَ یَا سَدِیرُ هَلْ تدْرِیای اللَّیالِی هَذِهِ فَقَالَ نَعَمْ فِدَاکَ أَبِی هذِهِ لَیَالِی شَهْرِ رَمَضَانَ فمَا ذَاکَ فقَالَ لَهُ- أَ تَقْدِرُ عَلَى أَنْ تعْتِقَ فی کُلِّ لَیْلَةٍ مِنْ هَذِهِ اللَّیَالِی عَشْرَ رَقَبَاتٍ مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ فَقَالَ لَهُ سَدِیرٌ بِأَبِی أَنتَ وَ أُمی لَا یَبْلُغُ مَالِی ذَاکَ فَمَا زَالَ یَنْقُصُ حتَّى بلَغَ بهِ رَقَبَةً وَاحِدَةً فی کُلِّ ذَلِکَ یقُولُ لَا أَقْدِرُ عَلَیْهِ فَقَالَ لَه فمَا تَقْدِرُ أَنْ تُفَطِّرَ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ رَجُلًا مُسْلِماً فَقَالَ لَهُ بَلَى وَ عَشَرَةً فَقَالَ لَهُ أَبی(ع) فذَاکَ الَّذِی أَرَدْتُ یَا سَدِیرُ إِنَّ إِفْطَارَکَ أَخاکَ الْمسْلِمَ یَعْدِلُ رَقبَةً منْ وُلْدِ إِسمَاعِیلَ(ع)(کلینی، 1407ق، ج4، ص 68-69).
امام صادق(ع) می‌فرماید: سدیر در ماه رمضان نزد پدرم آمد. پدرم به او فرمود: اى سدیر! آیا مىدانى چه شب‌هایى است این شب‌ها؟ سدیر عرض کرد: بلى فدایت گردم این شب‌ها شب‌هاى ماه رمضان است، مگر این شب‌ها چگونه است؟ امام(ع) فرمودند: آیا قدرت دارى هر شب از این شب‌ها ده بنده از فرزندان اسماعیل(ع) را آزاد کنى؟ پس سدیر عرض کرد: پدر و مادرم به فدایت، ثروتم کفاف نمىدهد، پس امام پیوسته تعداد بندهها را کم کرد، تا رسید به یکى در تمام این ماه. سدیر گفت: قدرت ندارم. پس امام(ع) به او فرمود: آیا قدرت ندارى هر شب یک مسلمان روزهدارى را افطار دهى؟ سدیر عرض کرد: بلى تا ده نفر را هم مىتوانم افطارى بدهم، پس امام به او فرمود: اى سدیر، همان است که اراده کردى؛ یعنى با افطارى دادن ده روزه‌دار به ثواب عتق و آزاد کردن ده بنده از اولاد اسماعیل(ع) نایل مىگردى.
همین حس‌ها و تشویق‌ها موجب شده که بعضی از مساجد و اماکن با هزینۀ افراد خیّر در طول ماه مبارک رمضان سفره ساده و بی‌ریای افطاری را به روی همگان از فقیر تا غنی بگشایند و هر رهگذر و مهمان روزه‌داری را اطعام دهند.
علاوه‌بر‌این، در آخر ماه مبارک رمضان هم پرداخت زکات فطره بر هر مسلمانی که خود فقیر نیست و کسانی که نان خور او هستند واجب است. این نیز خود موجب آن می‌شود که گرده نانی بر سفرۀ خالی فقرا و مستمندان برسد.
2. کاهش ظلم و آزار به دیگران
یکی از قوای نفس انسان قوه غضبیه است، اگر این قوه کنترل نشود، انسان را به ظلم و طغیان، آزاررسانی و تجاوز به دیگران وادار می‌کند. ازجمله ناهنجاری‌ها در جامعه ماشینی امروز برخوردهای خشن و پرخاشگری و آزار رساندن به دیگران است که از قوۀ غضبیۀ انسان نشئت می‌گیرد. چه در برخورد حضوری و چه به با ابزارهای نوین و جدید، امثال سایت‌ها، پیامک‌های تلفنی و فضاهای مجازی، از آنجا که روزه موجب کاستن از قوۀ غضبیه می‌شود، روزه‌دار را از ناهنجاری‌های اجتماعی چون پرخاشگری، توهین و جسارت و برخورد فیزیکی به دیگران دور نگه می‌دارد و در مسیر تقوای اجتماعی و حسن معاشرت با همنوعان خود قرار می‌دهد. چنان‌که ملاحظه می‌شود این اثرگذاری در ماه مبارک رمضان، که نوع مردم در آن روزه هستند، جلوۀ بیشتری دارد.
بیشتر گناهان، از دو ریشه غضب و شهوت سرچشمه مىگیرند. و روزه، جلوى تندىهاى این دو غریزه را مىگیرد. خدای متعال دریک آیه فلسفۀ روزه را ایجاد تقوا، یعنی خویشتن‌دارى از گناه، دانسته است:«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» (بقره:183) و در آیه دیگر یکی از ویژگی‌های متقین را فرونشاندن خشم خویش و گذشت از دیگران دانسته است:
وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَةٍ منْ رَبکُمْ وَ جنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقین.الَّذینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْکاظِمینَ الْغَیْظَ وَ الْعافینَ عَنِ الناسِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ (آل عمران: 133-134).
و برای نیل به آمرزشی از پروردگار خود، و بهشتی که پهنایش [به قدر] آسمان‌ها و زمین است [و] برای پرهیزکاران آماده شده است، بشتابید. هم‌آنان که در فراخی و تنگی انفاق می‌کنند و خشم خود را فرو می‌برند و از مردم در میگذرند؛ و خداوند نکوکاران را دوست دارد.
بنابراین، روزهای موجب تقوا می‌شود که انسان متقی خشم خود را فرو نشاند و هنگام غضب به دیگران پرخاشگری نکند و حتی اگر افراد جاهل به آنان تندی و خطاب و عتابی نمایند با زبان خوش از آنان می‌گذرد:
وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا (فرقان: 25).
و بندگان خاص خدای رحمان آنان هستند که روی زمین به تواضع و فروتنی راه روند و هرگاه مردم جاهل به آنها خطاب (و عتابی) کنند با سلامت نفس (و زبان خوش) جواب دهند.
علاوه بر آن، احادیثی پیرامون روزه واقعی وارد شده که روزه‌دار باید همۀ اعضا و جوارحش را کنترل کند و از هرگونه آزار و اذیت دیگران بپرهیزد. رسول خدا(ص) شنیدند زنى روزه‌دار، کنیز خود را دشنام مى‌دهد، حضرت رسول(ص) غذایى خواستند، و به آن زن فرمودند: بخور، عرض کرد: یا رسول اللَّه، من روزه دارم، فرمودند:
کَیْفَ تَکُونِینَ صَائِمَةً وَ قَدْ سَبَبْتِ جَارِیَتَکِ إِنَّ الصَّوْمَ لَیْسَ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَ إِنَّمَا جَعَلَ اللَّهُ ذَلِکِ حِجَاباً عَنْ سوَاهُمَا منَ الْفوَاحِشِ مِنَ الْفِعْلِ وَ الْقَوْلِ یُفَطِّرُ الصائِمَ ما أَقلَّ الصُّوَّامَ وَ أَکْثَرَ الْجُوَّاعَ (مجلسی، 1403ق، ج93، ص 293).
چگونه روزه‌دار هستى و حال آنکه کنیزت را دشنام مىدهى؟ روزه [تنها امساک کردن از خوردن] غذا و نوشیدنى نیست، درواقع، خداى تبارک و تعالى آن را مانعى از غیر از آن دو از رفتار و گفتار زشت قرار داد که روزه‌دار روزه‌اش را افطار مىکند، چه اندک‌اند روزه داران و چه زیادند گرسنهها.
حضرت زهرا(ع)مىفرمایند:
ما یَصْنَعُ الصَّائِمُ بِصِیامِهِ إِذا لَمْ یَصُنْ لِسانَهُ وَسَمْعَهُ وَ بَصَرَهُ وَ جَوارِحَهُ(مجلسی، 1403ق، ج93: 295)؛ روزهدارى که زبان، گوش، چشم و اعضا و جوارحش را (از گناه) حفظ نکند، با روزه خود چه مىکند؟
یعنى این روزه چه سودى براى او دارد؟
امام راحل(ره) نیز در توصیف روزه واقعی و مقبول می‌فرمایند:
همان‌طور که شکم را از خوردن و آشامیدن نگه مىدارید، چشم و گوش و زبان را هم از معاصى بازدارید. از هم‌اکنون بنا بگذارید که زبان را از غیبت، تهمت، بدگویى و دروغ نگه داشته، کینه، حسد، و دیگر صفات زشت شیطانى را از دل بیرون کنید. اگر توانستید، انقطاع إلى اللّه حاصل نمایید؛ اعمال خود را خالص و بىریا انجام دهید؛ از شیاطین انس و جن منقطع شوید؛ لیکن به حسب ظاهر از رسیدن و دست یافتن به چنین سعادت ارزندهاى مأیوس مىباشیم؛ اقلاً سعى کنید روزه شما مشفوع به محرمات نباشد. درغیراین‌صورت، اگر روزه شما صحیح شرعى باشد، مقبول الهى نبوده، بالا نمىرود. بالا رفتن عمل و مقبولیت آن، با صحت شرعى خیلى تفاوت دارد.
ماه رمضان شد مى و میخانه بر افتاد
عشق و طرب و باده بوقت سحر افتاد
افطار به مى کرد برم پیر خرابات
گفتم که تو را روزه به برگ و ثمر افتاد
با باده وضو گیر که در مذهب رندان
در حضرت حق این عملت بارور افتاد
(موسوی خمینی، 1383: 300)
3. کاهش فحشا و منکرات
میل به مسائل جنسی یکی از گرایش‌های فیزیولوژیک انسان است که خدای متعال برای بقای نسل و آرامش روح و روان آدمی در وجود او ودیعه نهاده است. اگر این غریزه درست کنترل شود و در مسیر صحیح قرار گیرد، ثمرات مثبتی در پی دارد، ولی اگر این غریزه در مسیر صحیح و حقیقی‌اش هدایت نشود و منحرف گردد، ناهنجاری‌های و معضلات اخلاقی و اجتماعی جبران‌ناپذیری به دنبال خواهد داشت. در دوران معاصر با گسترش و تنوع ارتباطات و آسان شدن وسایل ارتباطی توجه به مسائل جنسی نیز رو به افرایش است. جهان غرب و نظام‌های سکولار نیز برای انحراف اخلاقی و فرهنگی از طریق تکنولوژی رسانه‌ای و فضای مجازی به اشاعۀ انحرافات جنسی در جوامع دینی دامن می‌زند. متأسفانه، این موضوع به دلیل تأثیرپذیری از فرهنگ بیگانه باعث ارتکاب فحشا و منکرات و شهواترانی‌های مفرط و نامشروع شده است.
اسلام برای کنترل و قراردادن این غریزه در مسیر واقعی‌اش راهکارهایی را بیان کرده است که یکی از آنها روزه‌داری است. از آنجا که خوردن و آشامیدن مفرط، قوۀ شهویه را تقویت و نیرومند می‌کند. قوۀ شهویه نیز انسان را به افراط در لذت‌خواهی نفسانی می‌کشاند، که سرانجامش، غرق شدن در فحشا و منکرات است.
انسان با ایجاد تغییر در نفس خود از طریق روزه‌داری و کم‌خوری، شهواتش کاسته و کنترل می‌شود، زیرا رسیدن دائمی غذا به نفس همان و غلیان یافتن قوۀ شهویه همان! اگر انسان بخواهد هر غذایی را که باعث شکوفایی قوای نفسیه‌اش می‌شود تهیه نموده و مصرف کند، به سختی، می‌تواند جلوی خواسته‌های نفس خود را بگیرد، اما اگر آن غذاها به واسطۀ دستورالعمل شرعیه، مانند روزه، کنترل گردد نفس در آن قوا کم کم تنزل می‌کند و در این هنگام، ایستادگی در مقابل آن، کار مشکلی نخواهد بود.
انسان با روزه داری به جنگ با دشمن خدا، یعنی شیطان، می‌رود، چون غضب و شهوت وسیله‌ای هستد که شیطان نیز از آنها بهره می‌برد. بنابراین، با گرسنگی می‌توان راه نفوذ شیاطن را تنگ نمود. پیامبر(ص) فرمودند:
إِن الشَّیْطَانَ لَیَجْرِی مِنِ ابْنِ آدَمَ مَجْرَى الدَّمِ فَضَیِّقُوا مَجَارِیهِ بِالْجُوع وَ ذَلِکَ لِأنَّ الجُوعَ یَکسِر الشَهوَة وَ مَجرَى الشیطَانَ الشهوات (مجلسی، 1403ق1408ق، ج67: 42).
شیطان مانند خون در درون آدمی جریان دارد، پس رهگذر او را با گرسنگی تنگ کنید، چون گرسنگی شهوت را می‌شکند و گذرگاه شیطان هم شهوت است.
بنابراین، روزه موجب غلبه بر شیطان، دشمن خداست، زیرا شیطان همیشه به‌وسیلۀ امور شهوانی بر انسان چیره می‌شود و نیروی شهوات هم به کمک خوردن و آشامیدن تأمین می‌شود و چون انسان روزه‌دار از آنها خودداری کند، وسیله‌ای برای پیروی شیطان باقی نمی‌ماند.
چون روزه به‌خصوص موجب سرکوبی شیطان و بسته شدن رخنه‌ها و تنگ کردن گذرگاه‌های اوست، شایستگی این اختصاص را یافته که به خداوند انتساب داشته باشد. پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید که خدای متعال فرمودند:
الصَّوْمُ لِی وَ أَنَا أَجْزِی بِهِ وَ الصَّوْمُ یُمِیتُ مُرَادَ النَّفْسِ وَ شَهْوَةَ الطَّبْعِ وَ فیهِ صفَاءُ الْقَلْبِ وَ طَهَارَةُ الْجَوَارِحِ وَ عِمَارَةُ الظَّاهِرِ وَ الْبَاطِن.. . (امام ششم(ع)، 1400ق:136).
روزه برای من است و خود پاداش آن را می‌دهم. روزه، خواستۀ نفس و شهوت طمع را می‌میراند. در روزه، زندگی قلب، طهارت اعضای بدن، آبادانی ظاهر و باطن، شکر نعمت‌های خدا، احسان بر فقرا، ریسمان و دست‌آویز تضرع، خشوع و گریه و التجا و پناه گزیدن به خداوند است و سبب شکستن امیال نفسانی، آسان شدن حساب و فزونی حسنات است.
سرکوبی دشمن خدا به منزلۀ یاری خداوند است و خدا زمانی بنده را یاری می‌کند که بنده، خدا را یاری دهد، چنان که فرموده است: «إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ» (ص:7) اگر جامعه اسلامی با اعمال صالح خویش، مانند روزه که به امر خدا واجب شده، عمل نمایند درواقع، خدا را یاری کرده و خدای متعال هم آنان را یاری می‌نماید و هدایت الهی هم نصیب آنان می‌گردد: «وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا» (عنکبوت:69). و تا جامعه‌ای در خود تغییر ایجاد نکند سرنوشت آنان تغییر نمی‌کند:«إِنَّ اللّهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ» (رعد:11).
تغییر در جامعه و برچیده شدن ناهنجاری‌ها از طریق سرکوب کردن شهوات است، و شهوات چون زمین‌های سرسبزی است که شیاطین انسی و جنی در آنها می‌چرند و تا این چراگاه‌ها سبز و پرگیاه است آمد و شد آنها برقرار خواهد بود و مادام که شیاطین تردّد دارند، جلال کبریایی بر بنده تجلّی نخواهد کرد و او پیوسته از لقای پروردگار محجوب خواهد بود. پیامبر خدا(ص) فرمود: «لَوْ لَا أَنَّ الشَّیاطِینَ یحُومُونَ عَلَی قُلُوبِ بَنِی آدَمَ لَنظَرُوا إِلَی مَلَکُوتِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ(مجلسی، 1403ق، ج60: 332).اگر شیاطین بر دل فرزندان آدم احاطه نمی‌یافتند، آنان ملکوت را می‌دیدند.»
بنابراین، یکی از اسرار روزه غلبۀ بر نیروی شهوت می‌باشد که چراگاه شیطان است. اما اگر روزه‌دار هنگام افطار و سحر غذای بسیار و متنوع ومقوی که در ماه‌های دیگر تهیه نمی‌کرد، فراهم‌کند و از آنها تناول نماید، چگونه ممکن است از شهوت وی کاسته شود و بر شیطان غلبه کند، بلکه موجب تقویت شهوت و طغیان آن می‌شود و زمینۀ وسوسه‌های شیاطین فراهم می‌گردد. حال آنکه روح روزه و سرّ آن این است که آدمی ابزار شیطانی را در خود ضعیف نماید و نگذارد به شرارت و منکرات قیام کند. ثابت است شهوت وقتی ضعیف می‌گردد که کمتر غذا بخورد و ایام روزه‌داری او با ایام دیگر فرق کند، وگرنه از روزه بهره‌ای نمی‌برد (فیض کاشانی،14.3ق، ج2:125).
یکی از راهکارها برای کسانی که به هر دلیلی برایشان ازدواج مقدور نیست، روزه‌داری است چه در ماه مبارک رمضان که روزه واجب است و چه روزه‌های مستحبی در ایام دیگر. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید:
یَا مَعْشَرَ الشَّبَابِ مَنِ اسْتَطَاعَ منْکُمُ الْباهَ فَلْیَتَزَوَّجْ فَإِنَّهُ أَغَضُّ لِلْبَصَرِ وَ أَحْصَنُ لِلْفَرْجِ وَ مَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَلْیُدْمِنِ الصَّوْمَ فَإِنَّ [الصَّوْمَ] لَهُ وِجَاءٌ (طبرسی، 1412ق، ج1: 197).
ای جوانان! هرکس از شما که از وضعیت زندگانى خوبى برخوردار باشد، ازدواج کند؛ زیرا ازدواج، برای حفظ چشم و فرج، بهتر است و هرکس توانایی مالی برای ازدواج ندارد، روزه بگیرد، زیرا روزه برای او کاهش دهنده شهوت است.
عثمان بن مظعون، یکی از صحابه معروف پیامبر(ص)، نزد آن حضرت آمد و از تصمیم خود نسبت‌به عقیم کردن خویش و راهب شدنش و فاصله گرفتن از زن و عطر و اجتماع خبر داد. حضرت فرمود:«خِصَاءُ أُمَّتِی الصِّیَام؛(شریف الرضی ، 1380: 94) عقیم شدن (عامل بازدارنده از شهوت جنسی منحرف) برای امت من روزه است.»
این حدیث به جای از بین بردن وسیله گناه (عقیم کردن خویش) راهکار دیگری را برای کنترل غریزه جنسی ارائه می‌دهد و آن روزه‌داری است.
علاوه‌بر‌اینکه روزه‌داری ناهنجاریی چون شهوت‌رانی مفرط را کنترل می‌کند، جو جامعۀ روزه‌دار در ماه مبارک رمضان چون دینی و مذهبی می‌گردد، بسیاری از هنجارشکنان اجتماعی هم در این جو شرم می‌کنند که در انظار عمومی مرتکب هنجارشکنی شوند.
4. کاهش بی‌صبری و هنجارشکنی
روزه‌داری، در تربیت روحی تک تک افراد جامعه تأثیر مستقیم دارد؛ روحیۀ خویشتن‌داری در انسان ایجاد و آن را به مرور زمان، تقویت و افزایش می‌دهد. بسیاری از مشکلات و ناهنجاری‌ها اجتماعی به علت بی‌صبری و کم‌حوصلگی است. حال آنکه صبر کردن تأثیر به‌سزایی در پیشگیری و بازدارندگی از ناهنجاری‌ها، و طغیان‌های اجتماعی دارد. از آثار مهم اجتماعی روزه‌داری، تقویت صبر و پایداری است؛ مقوله‌ای که اگر در جامعه فراگیر شود، ریشۀ بسیاری از ناهنجاری‌ها از میان می‌رود. چون روزه‌دار ملزم است که در روزهای یک ماه تمام نفس خویش را از انجام برخی از کارهای مباح پرهیز دهد. این امر تمرینی است که در ماه‌های دیگر از کارهای حرام بپرهیزد. برای نمونه، با وجود آنکه خوردن و آشامیدن در روزهای دیگر برای او مباح است، ولی روزه در روزهای ماه مبارک رمضان در برابر تشنگی و گرسنگی مقاومت می‌کند و حتی تن به برخی از خواسته‌های مشروع نفس نمی‌دهد. این مصداقی از صبر و استقامت در برابر نفس است که عامل ارتکاب جرایم است. ازاین‌رو، خدای متعال صبر را در کنار نماز که عامل مهمی در باز داشتن انسان از فحشا و منکرات است، قرار دادند و فرمودند:«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ (بقره: 153)؛ اى کسانى که ایمان آورده‌اید! (در برابر حوادث سخت زندگى) از صبر و نماز کمک بگیرید، همانا خداوند با صابران است.»
برخی از مفسّران گفته‌اند، مراد از صبر در آیه روزه است به قرینه نماز و همچنین، خداى تعالى در چند جای قرآن روزه را صبر خوانده است، مانند «سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صبَرْتُمْ فنِعْمَ عقْبَى الدَّارِ(رعد:24)؛ فرشتگان هنگام دیدارِ بهشتیان به آنان مى‌گویند: به‌خاطر استقامتى که کردید، بر شما درود باد.. .. » أىْ بما صُمْتُم، و فی قوله: وَ جَزاهُمْ بِما صبَرُوا جنَّةً وَ حَرِیراً (انسان:12) ؛ و به سبب صبرى که کردند، بهشتى بزرگ و پوششى از حریر پاداششان دهد. ای بما صامُوا. و بعضى دیگر واژۀ صبر را بر عموم حمل کرده‌اند، و گفته‌اند صبر سه گونه است: صبر بر طاعت، صبر از معصیت و صبر بر مصیبت. و گفته‌اند حمل آیه بر عموم اولی‌تر است، چون فایده بیشتر دارد (ابوالفتوح رازی، 1408ق، ج2: 236).
اگر صبر را بر عموم نیز حمل بنماییم باز صبر در مقابل معصیت، که همان صبر در مقابل ناهنجاری‌هاست، برتر از دو گونۀ دیگر صبر است. حال آنکه روزه ماه مبارک رمضان هم صبر بر طاعت است و هم صبر بر معصیت! امام راحل ضمن بیان حدیث شریف نبوی که صبر را به سه گونه پیش تقسیم کرده و اجر و پاداش صابر بر معصیت را برتر از دو گونۀ دیگر صبر دانسته می‌فرماید:
صبر بر معصیت افضل است از سایر مراتب صبر، چه که هم درجات آن بیشتر است، و هم سعه بین درجات بسیار زیادتر است. و نیز معلوم شود که سعۀ بهشت بیش از آن است که در اوهام ما محجوبین و مقیدین است. و آنچه در تحدید بهشت وارد است که عرضها کعرض السّموات و الأرض. شاید راجع به بهشت اعمال باشد. و اینکه در حدیث شریف است، بهشت اخلاق است، و میزان در بهشت اخلاق قوّت و کمال اراده است، و آن را محدود به حدى نباید کرد (خمینی، 1380:226).
از این بیان معلوم می‌شود که اگر ما بتوانیم در مقابل معاصی، که همان ناهنجاری‌های فردی و اجتماعی است، در هنگام روزه‌داری، صبر و مقاومت کنیم و خود را گرفتار آنها ننماییم، فضیلت آن از صبر بر طاعت و مصیبت برتر است.
همچنین گفته شده: «اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ»: أیْ، بالصّوم. و رمضان شهر الصبر، لکفّ صائمه عن المفطرات؛ از صبر کمک بگیرید، یعنی از روزه کمک بگیرید و ماه رمضان ماه صبر است، چون روزه‌دار از مفطرات خودداری می‌کند (شیبانی، 1376: 23) در تفسیر قمی نیز آمده است: «و قوله جل ذکره وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ قال الصبر الصوم» (قمی، 1404ق، ج1:46).
در حدیث هم به نقل از امام علی(ع) و امام صادق(ع) آمده که مراد از صبر در آیه روزه است: عن أبی الحسن(ع) فی قول الله «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ» قال: الصبر الصوم- إذا نزلت بالرجل الشدة أو النازلة فلیصم- قال: الله یقول: اسْتَعِینُوا بالصَّبْرِ وَ الصلاةِ» الصبر الصوم(عیاشی، 1380ق، ج1: 43؛ کلینی، 1407ق، ج4: 13) مراد از صبر در آیه:«وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ» روزه است. هنگامى که سختى یا گرفتارى شدید به شخص وارد شد روزه بگیرد، زیرا خداوند فرمود:«استَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ».
یکی از چیزهایی که در ماه مبارک رمضان مشاهده می‌شود کاهش نزاع‌ها و درگیری‌های خیابانی است، به این معنا که مردم در این ماه با صبر و حوصلۀ بیشتری در روابط اجتماعی خود ایفای نقش می‌کنند و مانند ماه‌های دیگر به بهانه‌های اندک و کوچک دعوایی خطرناک را شروع نمی‌کنند. افرادی که شاید اگر در ماه‌های دیگری در موقعیت‌های مشابه قرار می‌گرفتند ظرفیت بروز دعوایی فجیع و مرگبار را داشتند.
بنابراین، روزه از آن جهت که کفّ نفس را به همراه دارد، از مصادیق صبر است و براى پیشگیری از برخی رخدادهاى سخت سودمند و مفید است.
در پایان، توجه خوانندگان محترم این مقاله را به سخنی از امام راحل جلب می‌کنیم که معتقد بودند اثر فردی و اجتماعی روزه باید در بعد ماه مبارک رمضان نیز مشهود باشد:
«اگر با پایان یافتن ماه مبارک رمضان، در اعمال و کردار شما هیچ گونه تغییرى پدید نیامد و راه و روش شما با قبل از ماه صیام فرقى نکرد، معلوم مىشود روزهاى که از شما خواستهاند محقق نشده است؛ آنچه انجام دادهاید روزه عامه حیوانى بوده است» (خمینی، 1387: 39).
کتابنامه
کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق). الکافی، مصحح: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
ابن شهر آشوب مازندانی، محمد بن علی (1379ق). مناقب آل ابی طالب(ع)(لابن شهرآشوب)، قم، علامه.
ابن بابویه قمی(شیخ صدوق)، محمد بن علی(1413ق). من لا یحضره الفقیه، مصحح: علی‌اکبر غفاری، قم، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیۀ قم.
-----(1376). الأمالی، تهران، کتابچی.
مجلسی، محمدباقر(1403ق). بحارالأنوار، مصحح: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
جعفر بن محمد(ع) (1400ق). مصباح الشریعه، بیروت، اعلمی.
طبرسی، حسن بن فضل(1412ق). مکارم الاخلاق، قم، الشریف الرضی.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی (1408ق). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مصحح: محمد مهدی ناصح و محمدجعفر یاحقی، مشهد مقدس، آستان قدس رضوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
شیبانی، محمد بن علی نقی (1376). مختصر نهج البیان، تهران، منظمة الاوقاف و الشؤون الخیریة، دار الأسوة للطباعة و النشر.
قمی، علی بن ابراهیم (1404ق). تفسیر القمی، مصحح: طیّب موسوی جزائری، قم، دارالکتب.
خمینی، سیدروح الله موسوی (1383). دیوان امام، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
خمینی، سید روح الله موسوی(1387). جهاد اکبر، قم، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
مولی محسن کاشانی، محمد بن مرتضی (1403ق).؟؟؟ بیروت، مؤسسۀ الاعلمی للمطبوعات.
موسوی خمینی، سیدروح‌الله (1380). شرح چهل حدیث (اربعین حدیث)، قم، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
