نمودهای سبک زندگی اسلامی در مشاوره زوجین

مقدمه

مشاوره زوجین و ارتباط های یاورانه آنان با یکدیگر به رفتارهای تربیتی می انجامد که می تواند سبک زندگی مطلوب را برای آنان رقم بزند. تحقیقات نشان داده است که مشاوره همسران با یکدیگر بر سبک زندگی زوجین مؤثر است. همراهی و مشارکت فعال افراد به ویژه زوجین در مشاوره با یکدیگر، برای کمک به هم، به مقاومت در برابر فشارها می انجامد و حس نوع دوستی، احساس تعلق و مقبولیت اجتماعی و خانوادگی، حس هدفمندی و تعالی روان شناختی را برای آنان پدید می آورد (پارگامنت، کوهن، و هرب،[1]1990 ). برقراری رابطه عاطفی و حمایت گرانه زوجین که در مشاوره با هم به دست می آورند شرایط تنش زا را در زندگی آنان تغییر می دهد و در سازماندهی هیجان ها و الگوهای میان فردی آنان بسیار سازنده است (هانتر، و ماندر،[2]2016 ). محققان بر این باورند که با مشاوره زوجین زندگی آنان معنی پیدا می کند و این در رضایت زناشویی تأثیر مثبت دارد (کلانتر کوشه[3]، 2012) و باعث می شود اختلالات روان شناختی زوجین کاهش پیدا کرده و سلامت روانی و بهزیستی روان شناختی آنان افزایش یابد (کلافتر، و پسیرا،[4]2012 ).

در پژوهشی علیمردان، باغبان، فاتحی زاده و جلالی (1389) تأثیر فرآیند مشاوره بر کاهش تعارضات زناشویی را نشان داده اند. همچنین مرادی، اسمعیلی، شفیع آبادی و کیامنش (1391) در تحقیق خود ثابت کرده اند که مشاوره در پیشگیری از طلاق مؤثر است به طوری که در یک گروه آزمایشی 16 نفره، 10 نفر از طلاق منصرف شدند. کشاورز افشار، جهانبخشی، نوابی نژاد و ثنائی ذاکر (1390) به این نتیجه رسیدند که روشن ساختن مسائل باعث می شود زوجین درصدد حل مشکلاتشان برآیند و به مسئولیت خویش درقبال همدیگر توجه کنند و رفتار مسئولانه ای را در پیش گیرند. نتایج پژوهش عشقی، بهرامی و فاتحی (1386) نشان داده است که آموزش مشاوره رفتاری-شناختی جنسی زوجین توانسته است اعتماد به نفس جنسی زنان سردمزاج را با بهبود سردمزاجی آنان، افزایش دهد. همچنین شمس مفرحه، شاه سیا، محبی و تبرایی(1389) در پژوهش خود به این نتیجه رسیده اند که مشاوره زناشویی با افزایش سطح اطلاعات و دانش جنسی و بهبود نگرش زوجین نسبت به مسائل جنسی توانسته است در افزایش رضایت جنسی زوجین مؤثر واقع شود. فرحبخش، شفیع آبادی، احمدی و دلاور (1385) استفاده از فنون تغییر نگرش، باورها و شیوه های رفتاری در مشاوره را موجب کاهش ناسازگاری زناشویی دانسته اند. سودانی (1389) در پژوهش خود بر تمرکز بر قابلیت های زوجین برای راه حل مشکلات تأکید دارد. تحقیقات نشان داده است که مشاوره دینی و ارتباط های یاورانه معنوی با افراد به ویژه زوجین، در سلامت روانی آنان مؤثر است (دی سوزا، و رادریگو،[5] 2004) و اعتقاد به خدا و پایبندی زوجین به احکام الهی و اخلاق معنوی از مهمترین عوامل رضایت مندی آنان در زندگی است. همچنین تأکید شده است که مذهب و ازدواج اشکالی از حمایت اجتماعی هستند که به صورت انفرادی بر سلامتی اثر می گذارند و می تواند باعث افزایش سازگاری زناشویی شود (گراهام[6]، 2011). پژوهش ترقی جاه، بهادری خسروشاهی و خانجانی (1395) نشان داد که دین داری با رضایت زناشویی رابطه مثبت و معنی داری دارد. دانش (1389) نیز نشان داد که اجرای مشاوره اسلامی سازگاری زناشویی زوج های ناسازگار را افزایش داده است؛ همچنین مشاوره زوجین در هماهنگ ساختن اهداف زندگی و معنی دادن به زندگی آنان تأثیر داشته است.

با توجه به اینکه تحقیقات نشان داده است آموزش ارتباط های یاورانه به زوجین و عملیاتی کردن آنها در میان خودشان، علاوه بر اینکه در استحکام زندگی مؤثر است، از بروز تنش میان آنان جلوگیری می کند و در صورت اختلاف می توانند با اجرای فنون مشاوره میان خودشان باعث تغییر سبک زندگی زناشویی و حل اختلافاتشات باشند؛ عملیاتی ساختن فنون مشاوره اسلامی توسط همسران، می تواند زمینه نقش هدایتی و تربیتی آنان را در تغییر زندگی به سبک اسلامی، فراهم سازد و با توجه به فرموده قرآن کریم (ر.ک.، بقره: 187) که زوجین لباس یکدیگرند، همانطور که لباس برای بدن نقش پوشش، زینت و حفظ و سلامتی را دارد، زوجین نسبت به یکدیگر در هم درکی، هم حسی، همدلی و سلامت روانی و آرامش روحی یکدیگر نقش دارند (دانش، 1389). براین اساس، سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که مشاوره زوجین با یکدیگر و عملکرد تربیتی آنان چگونه باید باشد تا به سبک ز ندگی اسلامی بینجامد؟ در بررسی پاسخ این پرسش به دو سؤال دیگر نیز پاسخ داده شد: اینکه چه توانمندی های روان شناختی زمینه ساز موفقیت های زوجین در ارتباط های یاورانه است؟ و عملکردهای تربیتی که می تواند سبک زندگی زوجین را اسلامی نماید، چه عملکردهایی است؟

مشاوره زوجین

ماهیت مشاوره اسلامی انکشاف ها و هدایت های تربیتی و روان شناختی بین مشاور و مراجع است (ر.ک.، راغب اصفهانی، 1412؛ طریحی، 1375، 3/ 356) که مبتنی بر مبانی، اصول و روش های اسلامی است و شامل کوشش های یاورانه ای است که برای تشخیص و حل مسئله انجام می گیرد و قابلیت ها و توانایی های فرد، عوامل محیطی و موقعیت های زندگی و دیگر واقعیت های مربوط به وی و راه حل های مشکلات شناخته می شود، فرد هدایت می یابد و به رشد می رسد و در زندگی، معقول، تصمیم می گیرد (فقیهی، 1392).

در مشاوره زوجین منطبق با مشاوره اسلامی، زوجین کوشش می کنند با درک مسائل همدیگر و ایفای نقش هدایتی و تربیتی، زندگی مشترک خود را به صورت های مناسب، ساماندهی کنند تا از مشکلات پیشگیری کرده و در شرایط بروز مسئله، به حل آن اقدام نمایند و زندگی را به گونه های بهینه تر مدیریت کنند و موجبات تعالی و سعادت همدیگر را فراهم سازند.

ضرورت مشاوره زوجین

آموزه های اسلامی حاکی از آن است که افراد در مشاوره با یکدیگر، هدایت می شوند (ر.ک.، آمدی، 1410، ص 480)، عوامل مشکل ساز و امور مخفی و پنهانی آشکار می شود و واقعیت های زندگی، خود را نشان می دهد (ر.ک.، آمدی، 1410، ص 818) و مشاوره، خوب ترین و محکم ترین تکیه گاه همسران در زندگی محسوب می شود (ر.ک.، آمدی، 1410، ص 715). با عمل به راهنمایی های مشاور به مجموعه ای از خوبی ها، خیرها و خوشی های مطلوب می توان رسید (ر.ک.، آمدی، 1410، ص 339). مشاور کسی است که کار هدایت و تربیت را بر عهده دارد و با پرورش توانمندی های فرد، زمینه رشد وی را فراهم می کند (ر.ک.، عروسی حویزی، 1415، 4/ 584؛ حرانی، 1404) و برای زدودن اضطراب و ناراحتی فرد، بسترسازی می کند و او را به راحتی و آرامش سوق می دهد (ر.ک.، آمدی، 1410). با توجه به این آثار مهم مشاوره، زوجین می بایست این نقش را برای یکدیگر ایفا کنند؛ زیرا از اهداف خلقت و زوج آفریده شدنشان، این است که زمینه آرامش همدیگر را فراهم سازند. خداوند برای اینکه زوجین بتوانند این نقش بسیار مهم را درست ایفا کنند، توانمندی های مودتی و رحمتی به آنان اعطا کرده است که با کمک یکدیگر، آنها را پرورش دهند و زمینه آرامش خود و دیگری را فراهم سازند (ر.ک.، روم: 21).

حاکمیت بخشی به مشاوره در زندگی به همراه دیگر مسئولیت های انسان مؤمن، مسیر درست زندگی کردن را هموار ساخته است (ر.ک.، آمدی، 1410، ص 65) و موجبات زندگی سراسر خیر و سعادتمندانه را فراهم می آورد (ر.ک.، شوری: 32-44) به همین دلیل هیچ فردی از مشاوره بی نیاز نیست (پاینده، 1382). امام موسی بن جعفر (ع) (به دلیل اینکه معمولاً مردها با زنان مشورت نمی کنند) در تشویق مشاوره مردان با همسرانشان، موفقیت زوجین را در تصمیم گیری در امور مهم زندگی مرهون مشاوره دانسته و داستان زن و مرد صالح از بنی اسرائیل را نقل می فرماید:

آن مرد خواب دید که خدا عمرش را نصف کرده، یک نصف در مال و وسعت و نصف دیگر در ضیق و زندگی مشقت. او مخیر شد که اول یکی از آن دو را اختیار کند. گفت: «من زن نیکوکاری دارم که شریک من در زندگی است، با او مشورت می کنم و به شما خبر می دهم». سپس او صبحگاه با همسرش مشورت کرد. همسرش گفت: «نصف اول را اختیار کن و عافیت را ابتدا داشته باش. شاید خدا بعداً به ما رحم کند و نعمتش را بر ما تمام نماید». او در شب بعد در خواب گفت که من نصف اول را اختیار کردم. خدا هم در روزی به او وسعت داد. همسرش به وی گفت: «از این مال به اقوام و نیازمندان، همسایگان و برادرت بده». او هم همچنین کرد. وقتی نصف اول عمر تمام شد، آن مرد همان را که در خواب دیده بود، دوباره دید. به وی گفته شد که خدا از تو تشکر می کند و بقیه عمرت هم در وسعت خواهی بود. (مجلسی، 1403، 14/ 492)

سبک زندگی اسلامی

سبک زندگی،[7] «روش سلوک در حیات فردی و اجتماعی» است و به بیان دیگر، سبک زندگی، مجموعه ای منظم و به هم مرتبط از رفتارهای افراد در زندگی فردی و اجتماعی شان که مبتنی بر یک سری بینش ها و ارزش های برآمده از آنهاست، می باشد (مهدوی کنی، 1390). با این بیان سبک زندگی شامل اموری است که به زندگی انسان، اعم از بعد فردی و اجتماعی، مادی و معنوی مربوط می شود؛ اموری مثل بینش ها، گرایش ها و کنش ها و رفتارها که شامل حوزه های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، حقوقی، عبادی و تربیتی است. به طور کلی، به الگوهای رفتاری آحاد جامعه در حوزه های مختلف زندگی اعم از سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و... که برآمده از بینش و گرایشی خاص است، «سبک زندگی» اطلاق می شود (مشکانی سبزواری، صولتی، و بیاتی، 1392).

سبک زندگی اسلامی نمونه عملی و نقشه راهی است که اسلام برای زندگی بشر ترسیم کرده است، به گونه ای که بینش فرد، گروه و جامعه را نسبت به نظام، هستی، خود، خدا و دیگر انسان ها نشان می دهد و از تمام ابعاد زندگی در راستای هدف آفرینش حکایت دارد و زندگی در دنیا را با زندگی جاوید اخروی مرتبط می سازد. (فقیهی، 1392) براین اساس، سبک زندگی اسلامی همسران این است که زوجین همدیگر را خوب بشناسند، ارتباط محبتی کامل و آرامش بخش با یکدیگر داشته باشند، پاسدار کرامت تکوینی و اختیاری همدیگر باشند، وجود یکدیگر را نعمت خداوندی بدانند، به مسئولیت هایشان در زندگی مشترک لباس عمل بپوشانند، خود را برای یکدیگر آراسته و جذاب نمایند، خویشتن داری را در خود تقویت کنند تا رفتار ناراحت کننده از آنان صادر نشود، خطای یکدیگر را عفو کنند، در ارتقای سلامت روانی و رشد اخلاقی و تقویت دین داری به یکدیگر کمک کنند و زمینه خوشبختی دنیوی و اخروی همدیگر را فراهم سازند.

مشاوره اسلامی و سبک زندگی زوجین

بر اساس مشاوره اسلامی، تلاش های یاورانه زوجین در ایفای نقش هدایتی و تربیتی هر یک نسبت به دیگری ساماندهی می شود. بدین ترتیب زوجین، مهارت های لازم را در این زمینه با خردمندی، تجربه و دوراندیشی به کار می گیرند (ر.ک.، آمدی، 1410، ص 356)، توانمندی های نگرشی، گرایشی و رفتاری همدیگر را در جهت اهداف عالی زندگی شکوفا می سازند، در چگونه صحیح فکر کردن، به یکدیگر کمک می کنند، با جمع کردن عقل هایشان و به تکامل رساندن تدبیرهایشان، توانایی یکدیگر را به افق های بالاتر می برند، از بروز مشکل در زندگیشان پیشگیری می نمایند، به فکر همدیگر احترام می گذارند، از نعمت عقل همسر و از همه نعمت هایی که خدا در همه زمینه ها به آنان داده است، قدرشناسی می کنند، از کاهش خطا، پرهیز از دوباره کاری و موازی کاری، افزایش امنیت روانی، بهبود بخشیدن به تعاملات انسانی خود و لذت بردن از زندگی، برخوردار می شوند. (فقیهی، 1391) همچنین طیف وسیعی از مسائل مربوط به سبک زندگی که شامل اعتقادات، افکار و فعالیت هایشان در ارتباط با خداوند، خودشان و دیگران است را بر اساس فرهنگ و ارزش های اسلامی بنا می نهند و زمینه های خوشبختی را برای خود و همسرشان فراهم می کنند.

توانمندی های روان شناختی زوجین در ارتباط های یاورانه زندگی

زن و شوهر برای بهینه سازی نقش تربیتی خود نسبت به یکدیگر و ارتقای کارآمدی مشاوره در زندگی باید شایستگی های علمی و اخلاقی را در خویش ارتقا بخشند (ر.ک.، تستری، 1423، ص 51) و مهارت های لازم را در این زمینه کسب کنند. پیچیدگی های زندگانی امروز و پیوستگی هایی که افکار، تمایلات و رفتارها را در زمینه های گوناگون، به هم وابسته کرده است، ضرورت مشاوره گرفتن و مشورت دادن را در متن زندگی همسران بسیار مهم و حائز اهمیت، نموده است. به طور قطع همسرانی که می خواهند در زندگی زناشویی موفق باشند، باید به طور قابل قبولی از ایده ها، بینش ها، خواسته ها و سلایق یکدیگر مطلع شوند که این مهم، در یک فضای صمیمی مشاوره ای و یاورانه میسر خواهد بود. مشاوره به دلیل کاربرد عملی آن، مسئولیت آور است و موجب هوشیاری، افزایش دقت و اعتماد به یکدیگر می شود. هر یک از همسران باید تا حد امکان توانمندی ها و ویژگی های یک مشاور را در خویش پرورش دهند. توانمندی های روان شناختی که زمینه های موفقیت های زوجین را در ارتباط های یاورانه فراهم می سازد، عبارتند از:

اول) هر یک از همسران باید کوشش کنند در جایگاه مشاور، خودآگاه باشند و خود را خوب بشناسند (فقیهی، 1391)، از نقاط قوت و ضعف خود آگاه شوند، افکار، عقاید، بینش ها و باورهای خویش را به طور دایم ارزیابی نمایند، در ارتقابخشی و تصحیح نادرستی ها و رفع نواقص اقدام کنند و تمایلات، احساسات و رفتارهای خویش را بررسی نمایند. همچنین در صدد رفع کاستی ها و ضعف های خویش برآیند تا در فضای مشاوره بتوانند نقش خود را به خوبی و کارآمدی ایفا نمایند.

دوم) هر یک از زوجین بدون هیچگونه پیش شرطی، همسر را برای مشاوره و کمک بپذیرند و با برخورد عاطفی و صمیمی و ایجاد فضای امنیت و مصونیت، به گفتگوی یاورانه با یکدیگر بپردازند.

سوم) همسران باید تمام همت و اندیشه های خود را به کار گیرند تا در ویژگی های شخصیتی و اخلاقی، با هم هماهنگ شوند و در صورت لزوم برای یادگیری مهارت های ارتباطی موفق آموزش ببینند. آنگاه با این هماهنگی، می توانند هدایت زندگی مشترکشان را همانند دو قایق ران، هماهنگ باهم، پارو بزنند و در امواج سختی ها و مشکلات، زندگی را به سلامتی هدایت کنند. خواه ناخواه در این هماهنگی متوجه می شوند که در کوران زندگی باید از برخی امیال و خواسته ها و حقوق خود به خاطر دیگری بگذرند. زوجین باید توانمندی مخالفت با برخی خواسته های فردی را در خود احساس کنند و مهارت گذشت از خود به خاطردیگری را فرا گیرند. ابراز محبت ها، احساسات و عواطف زوجین به یکدیگر نباید فقط به دلیل تمایلات شخصی و خودخواهی باشد، بلکه دیگرخواهی و همسردوستی باید بیشترین عواطف زوجین را نسبت به یکدیگر بر انگیزد.

چهارم) برای کارآمدی مشاوره ، زوجین باید توجه کنند تا مسئله مورد مذاکره، موضوع مشخصی داشته باشد و هر دو متعهد شوند که از شاخه ای به شاخه دیگر نروند و مسائل را با هم خلط نکنند و فضای ذهنی یکدیگر را مشوش نسازند.

پنجم) زن و مرد قبل از مشاوره با یکدیگر، باید خوب فکر کنند و مسئله مورد مشاوره را از همه جوانب مورد بررسی و ارزیابی قرار دهند و سپس به شور با یکدیگر بنشینند تا اندیشه طولانی آنان بتواند هدایت گر و راه گشا باشد (ر.ک.، آمدی، 1410، ص 437).

ششم) هر یک از همسران، با توجه به عوامل مشکل ساز در صدد رفع مشکل برآیند و از اینکه عامل بروز مشکل را دیگری قلمداد کنند و مشکل را به گردن یکدیگر بیندازند، پرهیز نمایند. (فقیهی، 1391) زوجین باید نقاط ضعف خود را شناسایی نمایند و بفهمند چه باورها، تمایلات، اعمال سلیقه ها و کارهایی از طرف خودشان منشأ بروز مشکل شده است. آن موارد را به طور روشن بیان کنند و در صدد تصحیح باورهای غیر منطقی، تغییر گرایشات غیر طبیعی و اخلاق های بد خویش برآیند و کاستی ها و نواقص را با رفتارهای عاطفی و عقلانی جبران کنند.

هفتم) زوجین رفتار نادرست خود را توجیه نکنند، بلکه به دلیل چنین رفتاری، از همسر عذرخواهی کنند و بر عکس، رفتار نامطلوب همسر را به صورت معقول و هدایتگرانه توجیه نمایند و از به رخ کشیدن آن بپرهیزند.

هشتم) حسن ظن به همسر خود داشته باشند و آن را به یکدیگر نشان دهند؛ زیرا حسن ظن باعث جلب محبت و تن دادن به گفتگوی صمیمی می شود. (ر.ک.، آمدی، 1410، ص 641)

نهم) زوجین کوشش کنند صفات منفی مثل جهالت، حماقت، بی خردی، بی شخصیتی، بدگمانی، حرص، ترس، دروغگویی و مانند آن که مشاوره را غیر کارآمد و بلکه زیان آور می سازد را خود دور کنند. (ر.ک.، آمدی، 1410، ص 745)

دهم) همسران باید مهارت های اخلاقی خویش را تقویت کنند و همیشه خوش رو باشند و مواجهه نیکو با همسر داشته باشند (ر.ک.، مفید، 1413، ص 299). آنها باید بکوشند در طول زندگی، بهترین رفتارها را با هم داشته باشند. پیامبر اسلام (ص) فرمود: «خیرکم، خیرکم لاهله و انا خیرکم لاهلی؛ بهترین شما آدم ها، بهترین شما برای خانواده تان هستید و من بهترین شما برای خانواده ام هستم» (ابن بابویه، 1413، 3/ 555). همان طورکه فرمود: «شرّ الناس الضیّق علی اهله؛ بدترین مردم کسی است که بر همسرش سخت گیری می کند و با رفتارهای غیر اخلاقی اش بر وی، تنگ می گیرد» (محمدی ری شهری، 1391، 4/ 122). در آموزه های دینی، بسیار زیاد بر نیک رفتاری همسران نسبت به یکدیگر، تأکید شده است (ر.ک.، دیلمی، 1412، 1/ 73) و از رفتارهای بد و مخرب که آثار سوء روانی و تربیتی دارد و معصیت خداست، نهی شده است. از امام حسن عسکری (ع) سؤال شد: «...فما سوء العمل؟ قال: معصیه الله عزّو جل؛ رفتارهای بد به چه مفهوم است؟ ایشان فرمود: معصیت پروردگار» (ابن بابویه، 1395، 2/ 615). بنابراین، زوجین موظفند رفتارهایی انجام دهند که یکدیگر را خوشحال کنند (ر.ک.، محمدی ری شهری، 1391، 3/ 462).

یازدهم) همسران در ارتباط مشاوره ای با همدیگر کوشش کنند از کلام بی معنی، لغو و بیهوده، پرهیز نمایند. (ر.ک.، طوسی، 1414، ص 225؛ دیلمی، 1408، ص 301)

دوازدهم) هر یک از همسران دیگری را در جایگاه مشاور عاقل متدین، بپذیرند و از راهنمایی های یکدیگر پیروی کنند و با تکالیفی که همسر مشاور مشخص می کند، مخالفت نکند. حضرت امام صادق (ع) دراین باره می فرماید: استشر العاقل من الرجال الورع، فانه لا یامر الا بخیر و ایاک و الخلاف فان مخالفه الورع العا قل مفسده فی الدین و الدنیا. با عاقل متدین مشورت کن که او غیز از خیر تکلیف نمی کند و از مخالفت کردن با او بپرهیز؛ زیرا فساد در دین و دنیا را به دنبال دارد. (حرعاملی، 1409، 12/ 42) ...و اذا شاورت من یصدقه قلبک فلا تخالفه فیما یشیر به علیک و ان کان بخلاف مراد....وقتی با کسی که مورد قبول توست مشورت می کنی، با او در آنچه به ظاهر علیه تو نظر می دهد، مخالفت نکن، گرچه بر خلاف خواسته ات باشد. (جعفربن محمد، 1400، ص 152)

سیزدهم) همسران در فرآیند مشاوره با یکدیگر نه تنها، باید، از متهم ساختن همدیگر پرهیز کنند، بلکه باید از اظهار نظرها و هدایت هایشان نسبت به یکدیگر تشکر و قدردانی نمایند. امام سجاد (ع) دراین باره می فرماید: و اما حق المشیر علیک فلا تتّهمه... فامّا تهمته فلا تجوز لک اذا کان عندک ممن یستحق المشاوره و لا تدع شکره علی ما بدالک من اشخاص رآیه و حسن وجه مشورته.... حق مشاور بر مراجعه کننده این است که او را متهم نسازد. اتهام نسبت به کسی که او را مستحق مشورت دانسته ای، جایز نیست. بلکه باید از اظهار نظر و حسن پذیرشش در مشاوره تشکر کنی و او را سپاسگزار باشی. (حرانی، 1404، ص 269)

لازم به توجه است که مشاوره های زن و مرد در زندگی خانوادگی تجربه ای برای آنان خواهد شد که می توانند درایت های عقلی خودشان را کمال بخشند و مانع آن شوند که گاه، تحت تأثیر احساسات، به ابراز اندیشه های سست و نسنجیده و بدون ارزیابی مدبرانه، بپردازند؛ زیرا تجربه ها در کنار علم و دانش نیروی عقلانیت را افزایش می دهند و زن و شوهر به خوبی می توانند از تجارب گذشته زندگی استفاده کنند و تدبر و عقلانیت خویش را کامل سازند (ر.ک.، آمدی، 1410، ص 91). کسانی که تجربه عملی برای مشاوره با یکدیگر دارند، دوراندیشی آنان افزایش پیدا می کند (ر.ک.، آمدی، 1410، ص590) و نظرهای درست تری را ارائه می کنند و ارزش های عقلانی و تدابیر خود را می افزایند (ر.ک.، آمدی، 1410، ص 388). چنین افرادی به دلیل کثرت تجربه، لغزش هایشان، نیز، کاسته می شود و کمتر فریب می خورند (ر.ک.، آمدی، 1410، ص 593) و داوری و هدایتشان بهتر و محکم تر از عالمی است که فقط درس خوانده است (ر.ک.، آمدی، 1410، ص 64).

عملکردهای تربیتی زوجین در مشاوره

زوجین می توانند با اجرای فنون کارآمد مشاوره و عملکردهای تربیتی زیر، زمینه تغییر و تحول پایدار را در سبک زندگی اسلامی فراهم سازند:

برقراری ارتباط حسنه

هر یک از زوجین با ایجاد رابطه حسنه با همسر خود می تواند اضطراب پدید آمده را کاهش دهد و اعتماد وی را نسبت به خود جلب نماید و برای گفتگوی یاورانه زمینه سازی کند. امام صادق(ع) در ارتباط با رفتار مرد در کانون خانواده می فرماید: «رَحِمَ اللَّهُ عبْداً أَحسَنَ فیمَا بینَهُ وَ بینَ زَوْجتِهِ؛ خدا رحمت کند بنده ای را که میان خود و همسرش روابط حسنه برقرار می کند» (حرعاملی، 1409، 20 / 170). رفتارهایی مثل سلام کردن، نرم و لطیف گویی (ر.ک.، آمدی، 1410، ص 457)، مصافحه و در آغوش گرفتن (ر.ک.، مجلسی، 1403، 74/ 165)، ابراز محبت (ر.ک.، ابن حیون، 1385، 2/ 192)، رعایت ادب و احترام (ر.ک.، آمدی، 1410، ص 344)، استقبال و بدرقه از همسر هنگام ورود و خروج از منزل (ر.ک.، طبرسی، 1412، ص 214)، قدردانی از همسر (ر.ک.، مجلسی، 1403، 100/ 239)، ارتباط حسنه با همسر را ساماندهی می کند. نشان دادن حسن اخلاق و انواع رفتارهای خوش، روی باز و چهره خندان (کلینی، 1407، 2/ 103)، پرهیز از محرمات، طلب روزی حلال و ایجاد آسایش برای خانواده (مجلسی، 1403، 68/ 394) نیز از مصادیق برقراری رابطه حسنه است؛ زیرا در پرتو حسن خلق، دلها به هم نزدیک می شوند، انس و همدلی به وجود می آید و آرامش و آسایش روانی بر فضای خانواده سایه می گستراند (ابراهیمی پور، بی تا)، دوستی ها مستحکم می شود و معاشرت جذاب و نیکو می گردد (ر.ک.، آمدی، 1410، صص 347 و 599).

حفاظت از کرامت همسر

همسران باید از کرامت و شئون انسانی و تقوایی یکدیگر حفاظت کنند و احترام میان آنان بر اساس کرامت ذاتی و اختیاری شکل بگیرد و عواملی چون نیاز دورماندن از شر (ابن شعبه حرانی، 1404، ص58 و 83) در آن دخالت نکند. امام صادق(ع) فرمود: «من اتخذ امراه فلیکرمها؛ کسی که همسری را برای خود انتخاب کرد، باید به او احترام نماید» (حمیری، 1413، ص70). امام رضا (ع) از پیغمبر (ص) نقل می فرماید: «و طوبی لامرأه رضی عنها زوجها؛ خوشا به حال زنی که شوهرش (به دلیل احترامی که برای او و حرف های او قائل است) از او راضی باشد» (ابن بابویه، 1378، 2/ 11).

برگزاری شکر وجود نعمتی همسر

اذعان به وجود نعمتی همسر از مهمترین مواجه های زن و شوهر است که نقش تربیتی مؤثری را در سبک زندگی و ارتقای اخلاق و معنویت آنان دارد. در آموزه های دینی تأکید بر این است که زوجین رابطه شکری، میان خودشان حاکم کنند. هر کدام از زوجین، قدر نعمت وجود یکدیگر بدانند و از اینکه خدا چنین نعمتی به وی داده است، شکر خدای را بجای آورند. امام سجاد (ع) می فرماید: و کذالک کل واحد منکما یجب ان یحمدالله علی صاحبه و یعلم ان ذالک نعمه منه علیه، و وجب ان یحسن صحبه نعمه الله و یکرمها و یرفق بها. بر هر یک از شما همسران واجب است که خدا را شکرگزار باشید و او را بستایید که چنین همسری را نصیبتان کرده است. همه باید بدانید که همسر نعمتی است از خدا. ازاین رو، واجب است که با نعمت خداوند، مصاحبت و رابطه نیکو برقرار سازند و او را گرامی بدارند و با او مدارا کنند. (ابن شعبه حرانی، 1404، ص 262)

این رفتار زوجین موجب می شود کرامت و عزتمندی آنان مورد توجه یکدیگر باشد و به همدیگر احترام بگذارند و نسبت به هم بی تقوا نشوند و ارتباط کلامی و رفتاری تحقیرآمیز، ناسزا و بی محبتی نداشته باشند و از روابط انسانی اخلاقی نسبت به هم برخوردار شوند.

حفاظت و عمق بخشی به دین داری همسر

همسران باید در حفظ و تعمیق سلامت دینی یکدیگر بکوشند و بدین وسیله خودشان را از خانه خرابی و بدبختی مصون نگهدارند (ر.ک.، متقی الهندی، 1396، ح43601). زوجین باید احکام دین خدا را عزیز بدارند (ر.ک.، ابن بابویه، 1406، ص 203) و برنامه ریزی کنند تا به مجموعه برنامه ها و قوانین تمام شمول شریعت اسلامی عملا پایبند و ملتزم باشند، واجبات را عمل کنند و محرمات را ترک نمایند و مواظب باشند از شبهات پرهیز کنند و به مستحبات نیز بپردازند (ر.ک.، آمدی، 1410، ص 292). همچنین به یکدیگر کمک نمایند و برای اصلاح، تربیت و ارتقای دینی همدیگر تلاش کنند. مهمترین کمک همسران برای حفظ و تعمیق ایمان و دین داری میان خودشان ابراز محبت است (ر.ک.، ابن بابویه، 1413، 3/ 384).

کوشش برای شناخت نقاط قوت همسر

شناخت زوجین از نقاط قوت همدیگر و برجسته دیدن آنها، باعث رشد اعتماد به نفس، علاقه مندی، رضایت خاطر و دلبستگی به هم می شود (پناهی، 1388) در این صورت، آنان با سعه صدر و بلندنظری با یکدیگر زندگی می کنند و نسبت به برخی نقایص اغماض و چشم پوشی می نمایند. توجه به نقاط مثبت و اظهار آنها، در زندگی مشترک امیرالمؤمنین (ع) و حضرت زهرا (س) جایگاه ویژه ای داشت. هنگامی که پیامبر(ص) از آنان درباره یکدیگر سؤال کرد، حضرت زهرا (س) فرمود: «یا أَبَتِ خَیرُ زَوْج؛ پدرجان! او را بهترین همسر یافتم» (اربلی، 1381، 1/ 362). امام علی (ع) نیز فرمود: «نعْمَ الْعوْنُ عَلَی طَاعَةِ اللّه؛ فاطمه را بهترین یاور خود بر اطاعت پروردگار یافتم» (ابن شهرآشوب، 1379، 3/356). همچنین حضرت فاطمه(س) در بیان فضایل امیرالمؤمنین (ع) خطاب به رسول اکرم (ص) فرمود: وَ الَّذِی اصْطَفَاک وَ اجْتَبَاک وَ هَدَاک وَ هدَی بک الْأُمةَ لاَزِلْتُ مُقِرَّةً لَهُ مَا عِشْت. قسم به پروردگاری که تو را برگزید و هدایت نمود و به واسطه تو امت را هدایت کرد، تا زنده ام به فضایل علی(ع) اعتراف خواهم کرد. (ابن شهرآشوب، 1379، 3/ 331)

مدیریت و تشریک مساعی در کارهای خانه

هر یک از زن و شوهر، در ارتباط های یاورانه شان نسبت به یکدیگر و برای جلوگیری از بروز مشکلات و مدیریت سالم زندگی مشرک، باید تدبیر خویش را در امور زندگی با دیگری در میان بگذارند و با مشورت با یکدیگر تدبیر مشترکی را در کسب درآمد، هزینه های زندگی، شیوه صرفه جویی و پرهیز از اسراف و تبذیر و رعایت موقعیت روانی و جسمی همدیگر، وحتی انجام کارهای خانه به اجرا بگذارند. حضرت علی (ع) در راستای تشریک مساعی و حفظ روحیه شاداب همسرش، در کارهای خانه شرکت می جست؛ عدس پاک می نمود، دستاس می کرد، هیزم می آورد، آب می آورد، خانه را جارو می نمود، جو را آسیاب و آرد می کرد، خمیر آماده می نمود و نان می پخت (ر.ک.، ابن بابویه، 1413، 3/ 169). روزی رسول خدا (ص) به خانه علی (ع) وارد شد، مشاهده کرد که دختر و دامادش با محبت بی نظیری در کنار هم نشسته و با همکاری به آرد کردن «جو» مشغولند. پیامبر (ص) خطاب به آنان فرمود:

أَیکمَا أَعْیا فقَالَ علِی فاطِمَةُ یا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لَهَا قُومِی یا بُنَیةِ فَقَامَتْ وَ جَلَسَ النَّبِی ص مَوْضِعَهَا مَعَ عَلِی ع فَوَاسَاهُ فِی طحْنِ الْحبِّ.

کدام یک از شما خسته تر هستید، تا من به جای او نشسته، کارش را انجام دهم؟ علی(ع) اظهار داشت: «ای رسول خدا! دخترتان فاطمه، خسته تر است». آن وقت فاطمه(س) را بلند کرد و خود به جای وی نشست و در کنار دامادش با هم به دستاس کردن مشغول شدند. (مجلسی، 1403، 43 / 51) و در روایت دیگر پیامبر اکرم (ص) درباره خدمت به همسر فرمود: «لَا یخْدُمُ الْعِیالَ إِلَّا. .. رَجُلٌ یرِیدُ اللَّهُ بِهِ خَیرَ الدُّنیا وَ الْآخرَةِ؛ کسی که در کارهای زندگی به همسرش کمک نماید، خیر دنیا و آخرت را به دست می آورد». (مجلسی، 1403، 101 / 132)

پیشگیری از ایجاد بسترهای تنش زا

زوجین باید از بسترسازی های خشم برانگیز و تنش زا پیشگیری کنند. برای مثال مراء و جدال غیر احسن، زمینه ساز تنش است و باعث غفلت از خدا، نفاق، دورویی و افزایش کینه و دشمنی بین زوجین می شود (کلینی، 1407، 2/ 300) و نه تنها مانع رشد و تعالی همسران می شود و آنان را در دام شرّها و فتنه های غیر قابل جبران، گرفتار می سازد و از پیشرفت و تعالی اخلاقی آنان نیز جلوگیری می کند (فقیهی، 1391). به گفته نراقی (1383، 2/285) خاستگاه بسیاری از رفتارهای ناپسند در زن و مرد، ناشی از تنش و به خشم آوردن آنهاست. حضرت علی (ع) اسوه همسر مطلوب اسلام فرمود: فَوَاللهِ ما أغضَبْتُها وَلا أکرَهْتُها عَلی أمْرٍ حَتَّی قبَضَهَا الله  عَزَّ وَ جَلَّ  إلَیهِ وَلا أغْضَبَتْنِی وَلا عَصَتْ لِی أمْراً، وَلَقَدْ کُنْتُ أنْظُرُ إلَیها فَتَنْکَشِفَ عَنِّی الهُمُومَ وَ الأحزانَ. به خدا سوگند! هیچگاه فاطمه(س) را به خشم نیاوردم و او را بر کاری که میل نداشت وادار نکردم. او نیز هیچگاه مرا به خشم نیاورد و از فرمان من سرپیچی نکرد و هرگاه به او نگاه می کردم نگرانی ها و غمهایم زدوده می شد. (اربلی، 1381، 1/ 363)

پرهیز از کنش و واکنش غیر محبتی

هر یک از زن و شوهر موظفند همه ارتباط های کلامی، احساسی و رفتاری خویش را، نسبت به یکدیگر، با محبت همراه سازند و از هر گفتار، ابراز و عملی که محبت در آن نیست، بپرهیزند. ازاین رو، همیشه و در هر شرایطی باید یکدیگر را با مودت مواجه نمایند و از هرگونه بی اعتنایی، بدزبانی، ترش روی، تحقیر و خشونت نسبت به یکدیگر دوری کنند. همسران با دوری از این کنش ها و واکنش های ناخوشایند، نه تنها مانع حاکمیت خشونت و استبداد بر روح و رفتار همسرشان می شوند؛ بلکه زمینه ارتباط مطلوب محبتی، رشد آداب نیکو و ارتقای اخلاقی را برای یکدیگر فراهم می آورند. در این صورت هریک، با اکتساب شخصیت محبتی برای خود، همچون انبیا (ر.ک.، کلینی، 1407، 5/320)، شیوه های محبتی شناخته شده (ر.ک.، نساء: 19) را بر رفتار خویش حاکم می سازند و تعالی تربیتی یکدیگر را موجب می شوند.

عفو و گذشت

زوجینی که فنون مشاوره را در زندگی عملیاتی می کنند، اگر از هر یک، خطایی سر زند و باعث رنجش دیگری شود، فرد خطاکار، عذرخواهی می کند و همسر رنجیده نیز عذر او را می پذیرد و از لغزشش در می گذرد؛ همانگونه که خودش دوست دارد لغزشش مورد عفو همسرش قرار گیرد. (ر.ک.، ابن شعبه حرانی، 1404، ص151) عفو همسران، عزت آنان را بالا می برد؛ رسول اکرم (ص) فرمود: «ان العفو یزید صاحبه عزا فاعفوا یعزکم الله؛ بخشش، بخشنده را عزت می افزاید، پس عفو کنید که خدا عزت شما را زیاد می کند» (کلینی، 1407، 2/121). امام صادق(ع) درباره حق زن بر مرد که با انجام آن، انسان نیکوکار محسوب شود، فرمود: «سأَلَ إِسْحَاقُ بْنُ عَمَّارٍ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ حَقِّ الْمَرْأَةِ عَلَی زَوْجِهَا قَالَ یشْبِعُ بَطْنَهَا وَ یکسُو جُثَّتَهَا وَ إِنْ جَهِلَتْ غَفَرَ لَهَا...؛ خوراک و پوشاک او را فراهم نماید و اگر خطایی از او سر زد، از او بگذرد» (طبرسی، 1412، ص 216).

از دیدگاه دینی دو مؤمن می بایست از خطای یکدیگر بگذرند تا چه رسد به زن و شوهری که علاوه بر اشتراک آنان در ایمان، همسر یکدیگرند. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرماید: «یعْطِفُ عَلَی أَخِیهِ بِزَلَّتِهِ- وَ یرْضَی مَا مَضَی منْ قدِیمِ صُحْبَتِهِ؛ از ویژگی های مؤمن این است که در برابر لغزش برادر دینی اش با رفتار عطوفانه، به حال و هوای دوستی دیرینه شان بر می گردد» (نوری، 1408، 11/ 180).

خود را برای یکدیگر آراستن

نظافت و آرایش زوجین برای یکدیگر اثر تربیتی مطلوب دارد. امام علی (ع) می فرماید: اغسلوا ثیابکم، وخذوا من شعورک واستاکوا و تزینوا، تنظّنوا، فإنّ بنی اسرائیل لم یکونوا یفعلون ذلک فزنت نساؤهم. لباس های خود را تمیز کنید، موهای خود را اصلاح نمایید، مسواک بزنید و آراسته و پاکیزه باشید که بنی اسرائیل چنین نکردند و زنانشان بدکار شدند. (پاینده، 1382، ص226) معصومان(ع) آراستگی را رعایت می کردند و خود را برای همسرانشان مرتب کرده، لباس مناسب می پوشیدند و موهای خود را رنگ می زدند (ر.ک.، طبرسی، 1412، ص 79)

بحث و نتیجه گیری

زوجین در مشاور با یکدیگر و تعاملات یاورانه خویش می توانند نقش مربی برای یکدیگر داشته باشند و در ارتقای شناخت، عواطف، تربیت و رشد همدیگر اثر بگذارند و کوشش کنند با درک واقع بینانه از همدیگر، خواسته ها، نیازها، محیط زندگی و برداشت هایی که هر یک در مسائل زندگی دارند، نقش خودشان را در زندگی مشترک به صورت های مناسب، ساماندهی کنند تا از مشکلات پیشگیری نمایند و در شرایط بروز مسئله، به حل آن اقدام نمایند و سبکی از زندگی را برای خود بسازند که موجب تعالی و سعادت همدیگر شوند.

سؤال اصلی پژوهش حاضر این بود که چه توانمندی های روان شناختی زمینه ساز موفقیت های زوجین در ارتباط های یاورانه به یکدیگر است و چه عملکردهای تربیتی می تواند به سبک زندگی اسلامی آنان بینجامد؟ توانمندی های روان شناختی ای مثل یادگیری شیوه های گفتگوی یاورانه، ارتقابخشی به شایستگی های عملی و اخلاقی، خودآگاهی، پذیرش بدون شرط همسر، مواجهه نیکو، همدردی و همدلی، تمرکز بر موضوع مشخص، تصحیح باورها و عواطف غلط، تقویت حسن ظن، به کارگیری عقل و دیانت در طول زندگی، کنترل خود از متهم ساختن یکدیگر و بیهوده گویی، پرهیز از لحن ناخوشایند و اموری که برای زندگی آنان مشکل ساز است، مورد توجه قرار گرفت.

در پاسخ به بخش دوم سؤال، بر عملکردهای تربیتی همچون برقراری ارتباط حسنه، حفاظت از کرامت همسر، برگزاری شکر وجود نعمتی همسر، حفاظت و عمق بخشی به دین داری همسر، کوشش برای شناخت نقاط قوت همسر، مدیریت و تشریک مساعی در کارهای خانه، پیشگیری از بسترهای تنش زا، پرهیز از کنش و واکنش غیرمحبتی، عفو و گذشت و خودآرایی که از مؤلفه های اثربخش در سبک زندگی اسلامی است، تأکید شد.

کمبود منابع و سوابق پژوهشی در زمینه مشاوره اسلامی از محدودیت های پژوهش حاضر بود.پیشنهاد می شود در تدوین مشاوره اسلامی و کاربردی ساختن آن، گروه های علمی تشکیل شود و همچنین هنگام مشاوره ازدواج، نقش مشاوره و روابط مشاوره ای زوجین و وظائف تربیتی آنان نسبت به یکدیگر به زوجین آموزش داده شود.

فهرست منابع

* قرآن کریم (1382). مترجم: الهی قمشه ای، مهدی. تهران: دیل ما.

1. آمدی، عبدالواحد (1410). غررالحکم و دررالکلم. قم: دارالکتب الإسلامی.

2. ابراهیمی پور، قاسم (بی تا). شاخص های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام. قم: جامعه المصطفی العالیمه.

3. ابن بابویه، محمدبن علی (1378). عیون اخبار الرضا. تهران: نشر جهان.

4. ابن بابویه، محمدبن علی ( 1395). کمال الدین و تمام النعمة. تهران: اسلامیه.

5. ابن بابویه، محمدبن علی (1413). من لا یحضره الفقیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی.

6. ابن بابویه، محمدبن علی (1406). ثواب الاعمال. قم: دارالشریف الرضی للنشر.

7. ابن حیون، نعمان بن محمد (1385). دعائم الاسلام. قم: آل البیت.

8. حرانی، حسن بن علی بن شعبه (1404). تحف العقول. قم: جامعه مدرسین.

9. ابن شهر آشوب (1379). المناقب. قم: علامه.

10. اربلی، علی بن عیسی. (1381). کشف الغمة فی معرفة الأئمة. تبریز: بنی هاشمی.

11. ترقی جاه، صدیقه.، بهادری خسروشاهی، جعفر. ، و خانجانی، زینب (1395). پیش بینی رضایت زناشویی زنان با ویژگی های شخصیتی و دین داری. نشریه مشاوره و روان درمانی خانواده، 22، 127-107.

12. پاینده، ابوالقاسم (1382). نهج الفصاحه. تهران: دنیای دانش.

13. پناهی، علی احمد (1388). عوامل نشاط و شادکامی در همسران از منظر دین و روان شناسی. نشریه معرفت، 147، 38-15.

14. تستری، ابومحمد سهل بن عبدالله (1423). تفسیر تستری. بیروت: دارالکتب العلمیه.

15. حرعاملی، محمدبن حسن (1409). وسائل الشیعه. قم: مؤسسه آل البیت.

16. حمیری، عبدالله ابن جعفر (1413). قرب الاسناد. قم: مؤسسه آل البیت.

17. دانش، عصمت (1389). افزایش سازگاری زناشویی زوج های ناسازگار با مشاوره از چشم انداز اسلامی. نشریه مطالعات روانشناختی، 2، 167-183.

18. دیلمی، حسن بن محمد (1408). اعلام الدین فی صفات المؤمنین. قم: مؤسسه آل البیت.

19. دیلمی، حسن بن محمد (1412). ارشادالقلوب. قم: الشریف الرضی.

20. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412). المفردات فی غریب القرآن. بیروت: دارالعلم.

21. سودانی، منصور (1389). اثربخشی آموزش رویکرد راه حل - محور بر سازگاری زناشویی زوج های مراجعه کننده به مراکز مشاوره خانواده. نشریه فرهنگ مشاوره و روان درمانی، 2، 71- 98.

22. شمس مفرحه، زهرا.، شاه سیاه، مرضیه. ، محبی، سیامک.، و تبرایی، یاسر (1389). بررسی تأثیر مشاوره زناشویی بر رضایت جنسی زوجین شهر شیراز. نشریه تحقیقات نظام سلامت، 3(6)،424-417.

23. طبرسی، حسن بن فضل (1412). مکارم الأخلاق. قم: الشریف الرضی.

24. طریحی، فخرالدین (1375). مجمع البحرین. تهران: کتابفروشی مرتضوی.

25. طوسی، محمدبن حسن (1414). الامالی. قم: دارالثقافه.

26. عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه (1415). نورالثقلین. قم: انتشارات اسماعیلیان.

27. عشقی، روناک؛ بهرامی، فاطمه.، و فاتحی زاده، مریم (1386). تعیین اثربخشی مشاوره رفتاری - شناختی جنس زوجین بر بهبود، اعتماد به نفس جنسی، بی پرده گویی جنسی و دانش جنسی زنان سردمزاج در شهر اصفهان. نشریه پژوهش های مشاوره، 23، 83 - 96.

28. علیمردانی، صدیقه.، باغبان، ایران. ، فاتحی زاده، مریم. ، و جلالی، محمود (1389). مقایسه اثربخشی فرایند داوری و مشاوره خانواده بر کاهش تعارض زوجین مراجعه کننده به دادگاه های خانواده شهر اصفهان. نشریه جامعه شناسی کاربردی، 38، 137 - 168.

29. فرحبخش، کیومرث.، شفیع آبادی، عبدالله. ، احمدی، احمد. ، و دلاور، علی (1385). مقایسه میزان اثربخشی مشاوره زناشویی به شیوه شناختی الیس، واقعیت درمانی گلاسر و اختلاطی از آن دو در کاهش تعارض های زناشویی. نشریه پژوهش های مشاوره، 18، 33 - 58.

30. فقیهی، علی نقی (1392). رابطه تربیت دینی با سبک زندگی اسلامی. پژوهش نامه تربیت تبلیغی، 1، 169- 182.

31. فقیهی، علی نقی (1391). مشاوره در آیینه علم و دین. قم: انتشارات اسلامی.

32. کشاورزافشار، حسین. ، جهانبخشی، زهرا.، نوابی نژاد، شکوه.، و ثنائی ذاکر، باقر (1390). اثربخشی مشاوره گروهی با روش حل مسئله با تأکید بر نیازهای بنیادین نظریه انتخاب در بهبود روابط زوجین. نشریه مشاوره شغلی و سازمانی، 7، 41 - 53.

33. کلینی، محمدبن یعقوب (1407). الکافی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.

34. متقی هندی، علی بن حسام (1396). کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال. بیروت: مکتبه التراث الاسلامی.

35. مجلسی، محمدباقر (1403). بحارالانوار. بیروت: داراحیاء التراث العربی.

36. محمدی ری شهری، محمد (1391). دانشنامه قرآن و حدیث. مترجم: شیخی، حمیدرضا.، و آژیر، حمیدرضا. قم: دارالحدیث.

37. مرادی، امید.، اسمعیلی، معصومه. ، شفیع آبادی، عبدالله.، و کیامنش، علیرضا (1391). بررسی اثربخشی الگوی یکپارچه مشاوره پیشگیری از طلاق بر کیفیت زندگی و انصراف از طلاق زوج های در آستانه طلاق. نشریه مشاوره و روان درمانی خانواده. 7، 500 - 518.

38. مشکانی سبزواری، عباسعلی.، صولتی، یاسر. ، و بیاتی، احمدعلی (1392). چیستی و جایگاه سبک زندگی در فرایند تکاملی انقلاب اسلامی از دیدگاه مقام معظم رهبری. نشریه معرفت، 185، 65- 83.

39. مفید، محمدبن محمد (1413). الامالی. قم: کنگره شیخ مفید.

40. جعفربن محمد صادق (منسوب) (1400). مصباح الشریعه. بیروت: اعلمی.

41. مهدوی کنی، محمدسعید (1390). دین و سبک زندگی. تهران: دانشگاه امام صادق.

42. نراقی، محمد مهدی (1383). جامع السعادات. قم: اسماعیلیان.

43. نوری، حسین بن محمدتقی (1408). مستدرک الوسائل. قم: مؤسسه آل البیت.

44. D Souza, F. R., & Rodrigo, A. (2004), Spiritually augmented cognitive behavioral

Therapy. Australasian psychiatry, 12, 148-153.

45. Graham, P. J. (2011). An investigation of the relationship between religine and marriage on self-reported health. B.A: Louisinana Tech University.

46. Hunter, J., & ; Maunder, R (2016). Improving patient treatment with attachment theory, A guide for primary care practitioners and specialists. New york: Sprineer.

47. Kalantarkousheh, S. M. (2012). Effects of existential issues training on marital satisfaction among Iranian women. Psihologijske teme, 2(21), 213-224.

48. Kleftaras, G., & Psarra, E. (2012). Meaning in Life, Psychological Well. Being and Depressive Symptomatology: A Comparative Study. Psycholog. 4 (3), 337-345.

49. Pargament, C., Cohen, L.H., & Herb, L. (1990). Intrinsic religious coping as life stress moderators for catholics protestants. Journal of Personality and Social Psycholog , 59 (3),562-574.

پی نوشت ها