نقش آستان مقدس احمدبن موسی الکاظم شاه چراغ(ع) در ارتقای سبک زندگی دینی مردم

مقدمه

وجود سومین آستان مقدس سلاله موسی بن جعفر(ع) در قلب سرزمین فارس، دارای آثار و برکات فراوانی بوده که البته بسیاری از ابعاد و زوایای آن حتی از چشم تحلیل گران مغفول مانده است. در بدو امر درک این موضوع که میان آستان مقدس شاه چراغ در شیراز و موضوع سبک زندگی چه سنخیتی وجود دارد، قدری مشکل به نظر می رسد. اما حقیقت آن است که نمی توان و نباید از کنار ظرفیت های بالفعل و بالقوه این آستان مقدس در رابطه با آنچه سبک زندگی مردم خوانده می شود به راحتی گذشت. حضور بارگاه شاه چراغ، در بلاد فارس با جغرافیا، تاریخ و فرهنگ زیستی مردم این سرزمین گره خورده است کما این که همین نقش را بارگاه امام رضا(ع) در بلاد خراسان به عهده دارد. با این تفاوت که در رابطه با جنبه های مختلف بارگاه امام هشتم در خطه خراسان تحقیقات وافی صورت پذیرفته است. این در حالی است که نسبت به بارگاه برادرشان در فارس خلاهای پژوهشی بسیاری باقی است. چه آن که احمد بن موسی(ع) شخصیتی است که هرچند که مانند امام رضا(ع) از قوه عصمت برخوردار نیست، اما در فضیلت و علم، تقوی و شجاعت وی، اقوال متعددی نقل شده است. تا آنجا که برخی از منابع، وی را در شمار یکی از اوصیای امام موسی کاظم(ع) قرار می دهد (صدوق، ج1، 1373: 25).

از سوی دیگر موضوع سبک زندگی که در نیم قرن گذشته، توجه بسیاری از جامعه شناسان بویژه در دنیای غرب را به خود جلب نموده موضوع مهمی است. این بحث در کشورهای اسلامی زمانی اهمیت پیدا نمود که سبک زندگی مردم این مناطق تحت تاثیر هژمونی فرهنگ زیستی دنیای غرب قرار گرفت. در سالیان گذشته بحث از سبک زندگی اسلامی یا دینی توجه بسیاری از محققان و جامعه شناسان مسلمان را به خود جلب نموده است. این بحث در این اواخر ابعاد و زوایای بسیاری پیدا نموده و البته گام های مهمی در رابطه با ترسیم سبک زندگی اسلامی برگرفته از منابع دینی و سیره ائمه معصومین(ع)، برداشته شده است. با این وجود در فرهنگ اسلامی ظرفیت های بسیاری وجود دارد که تا کنون محققان مجالی برای ورود به آنها پیدا نکرده اند. شاید در نگاه نخست میان وجود آستان های مقدس و سبک زندگی ارتباط وثیقی دیده نشود، اما باید گفت که با کمی دقت و تعمق می توان بر ظرفیت هایی انگشت گذاشت که می تواند تاثیر شگرفی در تعیین و ترسیم سبک زندگی مردم برجای نهد.

این نوشتار با علم به این که نسبت به نقش آستان مقدس شاه چراغ در فارس در رابطه با تاثیر بر سبک زندگی مردم، پژوهش قابل اعتنایی صورت نپذیرفته، در نظر دارد ظرفیت های این آستان را نسبت به سبک زندگی دینی مردم به بحث بگذارد. اشاره به «سبک زندگی دینی»، حاکی از آن است که سبک زندگی در سطح کلان دارای ابعاد و حوزه های متعدد است که سبک زندگی دینی نوعی از آن است. بنابراین مباحث این نوشتار با توجه به مباحث نظری سبک زندگی دینی سامان خواهد یافت و ظرفیت های آستان مقدس در رابطه با دیگر وجوهات سبک زندگی را به پژوهش های دیگر موکول خواهد نمود. سبک زندگی دینی، دارای تعریف و مولفه های نسبتا مشخصی است. بنابراین نگارنده در نظر دارد با روش تاریخی- تحلیلی ظرفیت های آستان مقدس احمدی را صرفا در این حوزه مورد سنجش قرار دهد.

1-چهارچوب نظری

1-1-مفهوم شناسی سبک زندگی

در ترکیب «سبک زندگی» معنای واژه «زندگی» روشن است اما در تعریف واژه «سبک» مباحثی وجود دارد. اصل واژه «سبک» عربی است اما در زبان عربی و فارسی، وضعیت مشابهی داشته است. از نظر لغوی این واژه به معنی گداختن و قالب گیری کردن زر و نقره است (ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه «سبک»). امروزه در زبان عربی از معادل «اسلوب» برای معنای سبک بهره می برند. آن چنان که محجوب نقل می کند اولین بار کلمه «سبک» در کتاب «الشعر و الشعراء» نوشته ابن قتیبه (متوفای 270 ق) به معنی شیوه و روش در شعر به کار رفته است (محجوب، 1345: 3). در زبان فارسی این واژه به معنای مورد نظر تا این اواخر کابردی نداشته است. در لغتنامه ها «سبک زندگی» به روش نوعی زندگی فرد، گروه یا فرهنگ (Webster Online Dic. 2004)؛ عادات، نگرش ها، سلیقه ها، معیارهای اخلاقی، سطح اقتصادی و غیره که با هم، طرز زندگی کردن فرد یا گروهی را می سازد، اطلاق می شود (TheRandom,1987). معادل «سبک زندگی» در زبان آلمانی «Lebensstill»، و در زبان انگلیسی در شکل «Life Style» و «Style of Life» در گذشته و امروز به صورت «Lifestyle» استفاده شده است.

«سبک زندگی» مفهومی نسبتاً جدید است. چنان که بعضا پدیدار شدن آن را در زمره اختصاصات جامعه مدرن متأخر قلمداد کرده اند. سبک زندگی در واقع شیوه زندگی خاص یک فرد، گروه، یا جامعه است. سبک های زندگی حوزه های مختلفی از قبیل طرز تلقی ها، ارزش ها، شیوه های رفتار، حالت ها و سلیقه ها در هر چیزی را در بر می گیرد. در تعریفی ساده و بسیط؛ «سبک زندگی شیوه و روش زندگی فرد در حوزه های مختلف زندگی اعم از فردی و اجتماعی است» (فاضلی، 1392: 16-24). باید دقت کرد تعریفی که از سبک زندگی ارائه می شود، بر حسب نگاهی که به انسان وجود دارد، متفاوت خواهد بود؛ و نوع نگاه به انسان نیز خود در درجه اول منبعث از نوع نگاه و جهانی بینی است که مکتب و آیین مسلط در جامعه ارائه می دهد و در درجه دوم، ناشی از شناختی است که خود انسان از کارکردها، ویژگی ها، شاخص ها، فلسفه (وجودی) و اهداف خویش از مبحث سبک زندگی انتظار دارد (ولی زاده، 1392: 3056). آنتونی گیدنز پدر جامعه شناسی معاصر سبک زندگی را به سیاست زندگی معنا نموده است. او می نویسد: «سیاست زندگی، سیاست فرصت های زندگی نیست؛ سیاست زندگی، سبک زندگی است. سیاستی است که با منازعات و کشمکش هایی در باب یک سوال پیوند دارد: چگونه ما (به عنوان افراد یا به عنوان کلیت جامعه انسانی) باید در دنیایی زندگی کنیم که در آن، آن چه به وسیله طبیعت یا سنت تثبیت شده بود، اکنون موضوع تصمیم گیری انسان قرار گرفته است (Giddens, 1996: 231).

2-1-مفهوم شناسی سبک زندگی دینی

سبک زندگی در حوزه مطالعات فرهنگی و اجتماعی به مجموعه رفتارها و الگوهای کنش هر فرد که معطوف به ابعاد هنجاری و معنایی زندگی اجتماعی باشد، اطلاق می شود. طبیعی است که بر اساس چنین رویکردی، سبک زندگی علاوه بر این که دلالت بر ماهیت و محتوای خاص تعاملات و کنش های اشخاص در هر جامعه دارد و مبین اغراض، نیات، معانی و تفاسیر فرد در جریان عمل روزمره است، نشان دهنده کم و کیف نظام باورها و ارزش های افراد نیز خواهد بود (فاضل قانع، 1392: 9). چنین برداشتی از مفهوم سبک زندگی، علاوه بر این که پشتیبانی جدیدترین دیدگاه های مطرح در این عرصه را به همراه دارد، از قابلیت خوبی برای بومی سازی مفهوم سبک زندگی بر اساس اقتضائات جامعه اسلامی برخوردار است.

ماکس وبر از جامعه شناسان شهیر معاصر معتقد است که دو نوع سبک زندگی را می توان از هم تفکیک نمود. سبک زندگی مبتنی بر رفتار و سبک زندگی مبتنی بر معنا. وبر معتقد است که سبک زندگی دینی، سبکی معنامدار است. وی در باب نقش دین در ترسیم زندگی معنایی می نویسد: «تعیین شیوه و سبک زندگی به وسیله دین نیز یکی –و فقط یکی - از عوامل تعیین کننده اخلاق اقتصادی است و البته خود این عامل نیز از عوامل اقتصادی و سیاسی ای تاثیر می پذیرد که در چارچوب مرزهای مشخص جغرافیایی سیاسی، اجتماعی و ملی عمل می کند» (وبر، 1382: 304). وبر در کتاب مشهور خود «اخلاق پروتستان و روح سرمایه داری» میان سبک زندگی دینی و سبک زندگی سرمایه داری تضاد لاینحلی می بیند. او سبک زندگی دینی را غایت مدار و معطوف به دنیای باقی می داند و می نویسد: «در زمانی که آخرت به معنی همه چیز است و موقعیت اجتماعی فرد مسیحی به پذیرش وی در عشای ربانی مسیحیان وابسته است و مقام روحانی نفوذ غیرقابل تصوری از طریق مواعظ و انضباط کلیسایی دارد؛ در چنین شرایطی آموزه های دینی به طور قطع در سرشت قومی و سبک زندگی فرد تاثیر قطعی دارد» (وبر، 1373: 167).

هم چنین گئورگ زیمل از دیگر جامعه شناسان بلندپایه در باره نقش دین در زندگی می نویسد: «اگر کل تحول روحی به نتیجه غایی خود برسد، دین را به نوعی شیوه مستقیم زندگی بدل می کند که به اصطلاح در سمفونی زندگی، نه ملودیی واحد بلکه کلید سمفونی است. زندگی در تمامی جنبه های دنیوی خود، یعنی کنش و ایمان، تفکر و احساس- در کلیت خود تحت نفوذ ترکیب منحصر به فردی از فروتنی و سرخوشی، تنش و صلح، ضعف و تقدس قرار می گیرد که ما آن را به هیچ طریق دیگری غیر از دینی بودن نمی توانیم توصیف کنیم» (زیمل، 1380: 241 -2). لهذا باید گفت که سبک زندگی دینی در کلیت خود در زمره سبک معنامدار قرار می گیرد. سبک زندگی دینی در قالب سبک زندگی معنایی اشعار به تجلیات انگاره ها و آموزه های دینی دارد که در حقیقت در ترسیم معنای زندگی نقش ایفا می کند. در حقیقت در سبک زندگی دینی، دین که خود شامل باورها، تعالیم، مناسک، آموزه ها و گزاره های خاصی است، سبک و سیاق زندگی پیروان خود را جهت داده و بدین طریق به آن معنا می دهد.

می توان گفت که سبک زندگی اسلامی، نوعی از سبک زندگی دینی است. سبکی که انتظار حداکثری از دین دارد و دامنه شمولیت آن را در تعریف و ترسیم زندگی به معنی سبک ممکن می داند. در سبک زندگی اسلامی، نگاه مسلمانان معطوف به غایت است. در این سبک میان دنیا و آخرت اختلافی نیست و این دو مکمل یکدیگرند. سبک زندگی دینی دارای عناصر و مولفه های بسیار است. این عناصر و مولفه ها در عرصه ها و حوزه های مختلف قابل بحث هستند. در حقیقت هر آنچه رنگ دیانت به بر می کند، می تواند ظرفیت های متنوعی از سبک زندگی دینی را نمایش دهد. امری که در رابطه با نقش آستان مقدس شاه چراغ نیز ساری است. در ادامه ضمن تحلیل برخی از مولفه های سبک زندگی دینی، نشان داده خواهد شد که این آستان مقدس می تواند ظرفیت ها و امکانات خویش که عمدتا مورد غفلت واقع می شود را در تاثیر بر سبک زندگی دینی مردم عیان نماید.

2-مولفه های سبک زندگی دینی و ظرفیت سنجی آستان مقدس شاه چراغ

در فرهنگ باورهای دینی شیعیان مزار مطهر معصومین(ع) و ذریه پاک ایشان چنان دارای حرمت و تقدس است که در گذر تاریخ به اهتمام شیعیان بر مقابر ایشان بارگاه هایی ساخته شده است. این بارگاه ها بر اساس احادیث و روایات بسیاری که در رابطه با اهمیت زیارت قبور مطهر آنان وجود دارد، نقش مهمی در تامین آمال و حاجات عاشقان اهل بیت (ع) ایفا نموده و سهم بزرگی در تاسیس تمدن اسلامی داشته است. اما چنان که در مقدمه اشاره شد، در رابطه با نقش این بارگاه ها که به مفهوم سازمانی تحت عنوان «آستان مقدس» یاد می شود، در سبک زندگی مردم توجهی صورت نپذیرفته و ظرفیت های آن در این حوزه مغفول مانده است. آستان های مقدس معصومین(ع) و اولاد طاهرینشان در دو کشور عراق و ایران از رونق بسیاری برخوردارند. اما آنچه به آستان احمدبن موسی(ع) در دیار فارس مربوط می شود می توان گفت که هر اندازه این آستان در گذشته توسعه پیدا نموده، بر ظرفیت های آن در رابطه با سبک زندگی مردم افزوده شده است. در حال حاضر این آستان پس از آستان قدس رضوی و آستانه مقدسه فاطمه معصومه (ع)، سومین آستان بزرگ در ایران محسوب می شود و می توان گفت که مهمترین قطب زیارتی در جنوب ایران است. گذشته این آستان نشان می دهد که سالیانه بر تعداد زوار آن افزوده شده و از این رهگذر استان فارس و شهر شیراز در شمار یکی از چندقطب گردشگری مذهبی قرار گرفته است. با توجه به اهمیت زایدالوصف این آستان باید گفت که نباید از نقش آن در تعیین و ترسیم سبک زندگی بخش بزرگی از مردم ایران غافل بود. این مقاله مدعی است که آستان مقدس شاه چراغ که خود برآمده از باورهای دینی شیعیان است، در چارچوب مولفه های سبک زندگی دینی می تواند نقش های چندگانه ای را در جهت دهی و تعیّن سبک زندگی مردم ایفا نماید. در ادامه این ادعا مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت.

1- 2-آستان مقدس و تعمیق معنویت دینی

در سبک زندگی دینی، معنویت روح آن را می سازد. در سبک های زندگی غیردینی هرچند ممکن است معنویت به اشکال دیگری متجلی شود، اما در سبک زندگی دینی معنویت، منشا الهی دارد. گئورگ زیمل از جامعه شناسان قدیم در رابطه با نقش معنویت در زندگی می نویسد: «زندگی زمانی که به ذهن بدل می شود به طور مستمر چنین مصنوعاتی را خلق می کند؛ مصنوعاتی خودبسنده و با ادایی برای تداوم و در واقع برای بی زمان. این مصنوعات را می توان به مثابه اشکالی توصیف کرد که زندگی به خود می گیرد. یعنی وجه اجتناب ناپذیر تجلی آن به مثابه زندگی معنوی است» (زیمل، 1380: 226).

در سبک زندگی دینی، زندگی بدون معنویت هیچ ارزشی ندارد. معنویت امری نیست که انسان بتواند بدون آن برای زندگی دلیلی داشته باشد. معنویت در واقع زندگی مادی انسان را متوازن می کند و آن را از کلیشه های خشک و بی روح می رهاند. معنویت در حقیقت حالات خاصی است که همیشه به انسان دست نمی دهد. حال معنوی محصول بودن در زمان خاص و ماندن در مکان خاص است. فلسفه وجودی مساجد در آن است که این مکان از جانب شارع به عنوان محلی در نظر گرفته شده است که بنده بتواند با خداوند خود خلوت نماید و رسم عبودیت را به جای آورد. دقیقا آستان های مقدس نیز همین کارکرد را دارند. یکی از پژوهشگران در رابطه با نقش زیارت در تعمیق و توسعه معنویت می نویسد: «در زیارت به مکان هایی که وجود مقدس اهل بیت و فرزندان آن ها در آنجا قرار دارد و متبرک هستند، متوسل می شویم و آن بزرگان را واسطه خودمان و خداوند قرار می دهیم. این نحوه ارتباط با این فضا به شدت در شکل گیری و سامان بخشیدن به روابط ما موثر است و بسیاری از روحیه ها و خلقیات ما را می سازد... مکان های زیارتی در شکل دهی به روابط اجتماعی و رفتار ما در زندگی نقش اساسی دارد. البته بخشی از این تاثیر را متوجه نمی شویم. شاید با تحلیل های علمی و محاسباتی هیچ گاه به جواب علمی نرسیم که چرا زمان ورودمان به چنین مکان هایی احساس آرامش می کنیم» (زائری، 1393: 143-144).

آستان مقدس شاه چراغ فضای دل انگیزی بوجود آورده که انسان سرگشته و حیران را به سوی خود می خواند. این آستان از یک سو وحدانیت خداوند را در دل تداعی می کند و از سوی دیگر با توجه به این که مدفن یکی از اولیای خداوند است، انسان را به یاد آخرت می اندازد. ضمن آن که حضور در این آستان و پناه بردن به آن، انسان حیران و بی قرار را گویا به ساحل امن آرامش می رساند. آستان قدس احمدی در شیراز هرچند بر محور یکی از فرزندان اهل بیت(ع) تاسیس و رونق پیدا نموده اما این رونق به آن دلیل بوده تا محلی برای زیارت قبور اولیاء الهی و در کنار آن محلی برای آرامش روح و روان مراجعه کنندگان پدید آید. واقعیت آن است که عظمت آستان شاه چراغ از منظر قاطبه ارادتمندان اهل بیت(ع) بویژه ساکنان شیراز به حدی است که وجود آستان مقدس را به عنوان تکیه گاه مطمئن برای مواجهه با مسائل و مصایب زندگی روزمره خود می بینند و در تنگناها بیش از آن که به دنبال راه حل دیگری باشند، توسل و تمسک به ساحت مقدس شاه چراغ را بر می گزینند. این را نیز نباید از نظر دور داشت که موقعیت ممتاز حرم آستان مقدس در قلب شهر شیراز چنین می نماید که نبض زندگی اهالی شهر در آستان مقدس احمدی می تپد. ضمن آن که فضای روحانی داخلی حرم و چشم انداز زیبایی که محصول هنر و معماری اسلامی است، محیط دل انگیزی را به وجود می آورد که انسان تا وقتی که در آن فضا قرار دارد، خود را از آشفتگی ها و تنش های دنیای مادی رها احساس می کند و برای ساعاتی در ساحل امن و آرام قرار می گیرد. جالب این جاست که این سرخوشی پس از مدت ها در روح و ضمیر آدمی باقی می ماند تا زمانی که دل مشغولیت های زندگی مادی آن را از روان انسان بزداید.

2- 2-آستان مقدس و تعیین ساختار اجتماعی دینی

ساختار اجتماعی مجموعه روابط و پیوندهائی است که میان افراد، گروه ها و طبقات مختلف یک جامعه برقرار است و نهادها و رفتارهای اجتماعی یا فرهنگی در آن جامعه بر اساس این روابط ترتیب و تنظیم می یابد (تامپسون، 1382: 32). ساختارهای اجتماعی در حقیقت بخش مهمی از سبک زندگی را تشکیل می دهند. زیرا تعامل در اجتماع و گروه ها و طبقات مختلف اجتماعی سهم مهمی در شکل بندی سبک زندگی انسان دارد. در حقیقت ترسیم ساختارهای اجتماعی محصول قرار گرفتن انسان ها با محیط پیرامون خود است. تا آنجا که انسان به صورت ناخودآگاه با محیط و نهادهای اجتماعی در تماس مداوم و معنادار قرار می گیرد. در جوامع اسلامی دین به عنوان ساختاری شناختی و هنجاری عمل می کند که نظم طبیعی و اجتماعی موجود را به نظمی کیهانی و مقدس مرتبط و از این طریق احساس «بودن در کاشانه» را در جهان هستی برای انسان فراهم می کند (برگر، 1381: 87) در چنین جامعه ای نهاد دین از منزلت بالایی برخوردار است. همچنین کنش های روزمره مردم به صورت مستقیم و غیرمستقیم نمادها و تعاریف دینی را تایید می کند (توسلی، 1385: 100).

بر این حسب می توان در جامعه دینی از تشکیل ساختارهای دینی سخن گفت. در حقیقت ساختار دینی در یک اجتماع زمانی شکل می گیرد که عناصر و نمادهای دینی وارد زندگی روزمره انسان شود و سبک زندگی وی را با یک سری نرم ها و هنجارهای دینی تراز نماید. در جامعه دینی نمادها و شعایر دینی سهم بسزایی در تکوین ساختار دینی ایفا می کنند. اماکنی همانند مساجد، حوزه های علمیه و بارگاه ها و آستان های مقدس در شهرهای بزرگی همانند شیراز تاثیر غیرقابل انکاری در شکل بندی ساختار دینی شهر دارند. این ساختار در حقیقت بخشی از سبک زندگی مردم است و از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود.

اگر به نقش آستان مقدس شاه چراغ در تکوین ساختار دینی شهر شیراز بپردازیم، باید گفت که این آستان مقدس در کلان شهر شیراز همانند کانونی عمل می کند که شاهرگ های اقتصادی، فرهنگی، آموزشی و عبادی را به هم وصل می کند. از یک سو بازار اصلی شهر پیرامون این آستان پدید آمده و سهم مهمی در حیات اقتصادی و تامین معیشت ساکنان این شهر ایفا می کند و از سوی دیگر در جوار این آستان اماکن آموزشی علوم دینی و حوزه های علمیه تاسیس شده که سهم مهمی در تکوین و تداوم علوم اسلامی برجای می گذارد. علاوه بر آن در کنار آستان مقدس مساجد، حسینیه ها و تکایای بزرگی در گذر زمان تاسیس شده است که بار اصلی دمیدن روح معنویت و انجام مناسک و شعایر دینی را به دوش می کشد. بنابراین سه نهاد بازار، فرهنگ و دین در نقطه کانونی به نام آستان مقدس شاه چراغ به هم آمیخته و در این تلاقی ساختار دینی باثباتی بوجود آمده که قرن ها از طول عمر آن می گذرد. در این ساختار هرچند امر اقتصاد دخیل است، اما باید گفت که نفس وجود ساختار دینی موجب می شود راه شریعت در استقرار نظام معیشتی حلال و شرعی باز شود و احکام و آموزه های کسب و کار فقهی مورد توجه بازاریان قرار گیرد. بنابراین نباید از نظر دور داشت که پیوند این عناصر سه گانه بر محور آستان قدس احمدی و محمدی صورت گرفته است. در حالی که شهرهای بزرگی که از نعمت وجود چنین آستان هایی محروم هستند، چنین ساختاری در آن بوجود نیامده و گویا شهر فاقد قلبی است که شریان های اقتصادی، فرهنگی و مذهبی از آن منشعب می شود.

3- 2-آستان مقدس و توسعه فرهنگ سیاحت دینی

گردشگری یا سیاحت دینی بحثی است که در دنیای امروز سهم مهمی از صنعت گردشگری را به خود اختصاص داده و تاثیر غیرقابل انکاری در شکل گیری سبک زندگی دینی برجای می گذارد. این که اوقات فراغت انسان چگونه گذرانده شود، بحث مهمی در سبک زندگی است. در سبک زندگی دینی برای این موضوع نیز بخشی وجود دارد که از چشم جامعه شناسان دنیای مدرن پنهان نمانده است. دیوید چنی[1] بر این باور است که در اوایل سده بیست و یکم، گردشگری را باید یکی از ابعاد سبک زندگی به شمار آورد، یعنی فعالیتی که به سایر انتخاب ها و ترجیحات سبک زندگی گره می خورد. او معتقد است که گردشگری معاصر ما جلوه گاه «خودآگاهی نسبت به عملکرد است که با تاملی بودن آگاهی به سبک زندگی هم خوانی دارد» (Cheney ,1996: 134). اما وارنر[2] عنصر دین را به چگونگی گذراندن اوقات فراغت وارد بحث می کند. او در قالب بررسی سبک زندگی یانی سیتی، افزون بر نحوه گذران اوقات فراغت، تفریحات و سلیقه های ورزشی به تفاوت های دینی و چشم اندازهای اخلاقی، ارزش های سیاسی، الگوهای زندگی خانوادگی، روابط زناشویی و تربیت کودک در تحقیقات خود پرداخته است (Mckee, 1969: 275-6).

آنچه در اصطلاح مدرن گردشگری مذهبی خوانده می شود، در فرهنگ شیعیان تحت عنوان «زیارت» از آن یاد می شود. زیارت به مفهوم رایج آن از گذشته های دور در رابطه با سفر بیت الله حرام و عتبات عالیات در فرهنگ شیعیان وجود داشته و امروزه دامنه آن به شهرهای مقدس دیگر نیز کشیده شده است. زیارت با نگاه امروزی مقوله ای است که به راحتی می توان آن را در ذیل سیاحت دینی جای داد. چه آن که هرچند هدف اصلی زائران این اماکن توسل و عرض احترام به بارگاه ائمه معصومین و اولاد طاهرین ایشان است، اما باید پذیرفت که زیارت جنبه های سیاحتی و تفریحی نیز می تواند داشته باشد؛ خصوصا اگر زائران از کشورهای دیگر و یا مناطق دوردست به مقصد یک شهر مذهبی سفر کنند. سیاحت دینی می تواند افراد را با تاریخ، فرهنگ و تمدن شهرهای مقدس آشنا کند و در کلیت خود تبدیل به فرهنگی شود که بخشی از سبک زندگی مردم را به خود اختصاص می دهد. امروزه سفر به مقصد شهرهای مذهبی در سبک زندگی متدینان جای پای محکمی دارد. این امر در رابطه با آستان مقدس شاه چراغ در شیراز اهمیت خود را پیدا کرده است.

آستان مقدس شاه چراغ در کنار دیگر جاذبه های فرهنگی و تاریخی این شهر امروز اقبال میلیون ها گردشگر دینی را به سوی خود جلب نموده است. شواهد حاکی است که با توجه به توسعه امکانات حمل و نقل و تسهیلات بوجود آمده، آمار زائران این آستان به نحو چشم گیری در حال افزایش است. بنابراین می توان گفت که آستان مقدس شاه چراغ پس از آستان قدس رضوی و آستانه مقدسه فاطمه معصومه، به عنوان سومین قطب سیاحت دینی تاثیر بی بدیلی در جذب زائر و سیاح دینی را به خود اختصاص داده است. سهم ارزشمند این آستان در تعمیق و توسعه فرهنگ زیارت، نقش فراوانی در تکوین و گسترش سبک زندگی دینی دارد. در حالی که رونق صنعت توریسم بویژه تورهای خارج از کشور جذابیت های بسیاری برای علاقمندان جهانگردی ایجاد نموده است، اما این صنعت عاری از چالش ها و عوارض منفی نیست. این در حالی است که سیاحت به مقصد زیارت علاوه بر آن که از مخاطرات احتمالی مبراست، علاوه بر به جای آوردن سنت زیارت، شرایط رضایت بخشی از سیر و سفر علمی، فرهنگی و تفریحی را برای زائران خلق می کند.

4- 2-آستان مقدس و تسهیل مناسک دینی

بدون تردید انجام مناسک دینی بخش مهمی از سبک زندگی دینی است. هر اندازه میزان تقید به انجام مناسک و مراسم دینی جدی تر و گسترده تر باشد، می توان گفت که سبک زندگی دینی تر خواهد بود. چه آن که در فرهنگ اسلامی مناسک دینی که عبادات در متن آن قرار می گیرد، جزء جدایی ناپذیر این فرهنگ محسوب می شود. البته انجام مناسک و مراسم دینی، همانند برگزاری نمازهای جماعت و جمعه، ادعیه و مناجات، عزاداری و مولودی را در هر زمان و مکانی می توان به جای آورد. اما واقعیت آن است که آستان های مقدس به عنوان مراکز کانونی نقش ممتازی در اجرای این امور دارند. در رابطه با آستان مقدس شاه چراغ همین اندازه می توان گفت که برگزاری مستمر فرایض یومیه به جماعت در تمامی وقت های شرعی و با حضور خیل عظیم مجاوران و زائران معنای خاص خود را دارد که مهمترین آن تثبیت و ترویج فرهنگ نماز جماعت در سبک زندگی مردم خواهد بود. علاوه بر اقامه نماز، برگزاری مراسم مذهبی دیگر همانند ادعیه ماثوره و عزاداری در ایام موقوته، مراسم مولودی و... در این آستان مردم را به سمت و سوی سبک زندگی ای سوق می دهد که شعایر و نمادهای مذهبی جای پای محکمی در رفتارهای مذهبی آنان پیدا خواهد نمود.

آستان قدس شاه چراغ به مانند دیگر آستان های مقدس، به عنوان کانون ترویج و تعمیق مناسک دینی بویژه نماز به شمار می روند. اما نباید از نظر دور داشت که در فرهنگ مذهبی شیعیان اقامه عزا در سوگ معصومین (ع) نیز اکیدا توصیه شده است. فرهنگ عزاداری در جامعه شیعی به سرعت در حال گسترش و تحول است. اما نباید از یاد برد که آستان های مقدس و بارگاه های اولیاء الهی در شرایط کنونی به عنوان قطب های اقامه عزا عمل می کنند. چه جای تردید است که در ایام عزاداری ماه محرم هیچ نهاد دینی دیگری نمی تواند جای آستان قدس شاه چراغ را در این مورد بگیرد. شواهد نشان می دهد که از گذشته های دور این آستان بویژه در دهه نخست محرم به عنوان قبله آمال عزاداران حسینی عمل نموده و هیئت های مذهبی و عزادار بسیاری را از دوردست ها میزبانی نموده است. چه آن که «در عزاداری حسینی سبک عزاداری، نمادهای عزاداری و مکان عزاداری اهمیت بسیاری دارد. فضای عزاداری می تواند در انتقال پیام عزاداری بسیار موثر واقع شود. حتی تبلیغات عزاداری و بویژه کتیبه ها و شعارهایی که در ایام عزاداری معصومین(ع) بر در و دیوار اماکن مذهبی نقش می بندد، تاثیر بسیاری در ترویج و تعمیق فرهنگ عزاداری بر جای می گذارد» (زائری، 1393: 158). تمامی این فاکتورها به روشنی در آستان مقدس احمدی و محمدی موجود است و این آستان توانسته است پا به پای توسعه شهر، در اقامه فرهنگ عزاداری بویژه در ایام محرم موثر عمل کند.

هرچند که سنت اقامه عزاداری در ایام ارتحال و شهادت معصومین (ع) در آستان شاه چراغ بسیار پررنگ بوده است، اما فروکاستن نقش این آستان در اقامه عزاداری کوته نگری است. چه آن که این آستان مقدس بویژه در سالیان اخیر در اعیاد مذهبی و ایام ولادت معصومین (ع) به عنوان کانون شور و شعف دینی عمل نموده است. کارنامه آستان در این ایام که با اقبال گسترده مردم از مراسم جشنی که به مناسبت اعیاد و مولودی ها برگزار می شود، نشان می دهد که آستان مقدس شاه چراغ صرفا مکانی بر عزاداری و مرثیه سرایی نیست. این آستان به مانند دیگر آستان های مذهبی رسالت خود می داند که در چارچوب شرع برنامه های شاد و فرح بخش را بویژه متناسب با ذائقه نسل جوان اجرا نماید. اجرای چنین برنامه هایی آن هم در یک مکان مقدس می تواند زندگی متدینان را از روزمرگی و دم غنیمتی نجات دهد و روح تازه ای در کالبد سبک زندگی خشک و کلیشه ای ایشان بدمد.

5- 2-آستان مقدس و ترویج هنر دینی

در رابطه با سبک زندگی، زیبایی شناسی بحث مهمی است. اصولا زیبایی ها شرایط خشن و خشک زندگی را تلطیف نموده و تا اندازه زیادی به آن معنا می دهد. برخی از محققان تجلیات زیبایی شناسی دینی را که عمدتا در ذیل هنر دینی محقق می شود را در مجموعه سبک زندگی در ذیل عناون «سلیقه» به بحث گذاشته اند. ایشان ارزش های زیباشناختی (سلیقه) که معادل آن در لاتین واژه «Taste» است را نوعی توانایی فردی برای فرق نهادن ظریف به خصوص در باب ارزش های زیباشناختی و هنر معنی کرده اند (Webster,Dic. 1973). در مورد تاریخچه این واژه در حوزه زیباشناختی نیز آمده است: «مفهوم سلیقه و طبع، به تَبَعِ به دو مفهوم خلاقیت و نبوغ مطرح گردیده که البته بیشتر به مخاطب و تماشاگر اثر هنری مربوط می شود» (مهدوی کنی، 1387: 96). تردیدی نیست که در قلب شهر شیراز بارگاه حضرت احمدبن موسی (ع)، چون نگینی از زیبایی و جمال الهی می درخشد. شکل گیری این آستان محصول هنر دینی و سبک های زیبایی شناسی دینی است که در طول تاریخ این خطه پدید آمده است. سبک معماری حرم شاه چراغ و دیگر امام زادگان این آستان رد پایی از هنر معماری اسلامی را به وضوح نشان می دهد. ضمن آن که در این معماری انواع و گونه های اصیل هنر اسلامی همانند کاشی کاری، خطاطی، تذهیب، نگارگری، خاتم کاری، منبت کاری و... به وفور دیده می شود. مجموعه این همه زیبایی و هنر نشان می دهد که هنر و زیبایی تجسمی در سبک زندگی مردم این سامان جای پای محکمی دارد. یکی از پژوهشگران تاریخ شاه چراغ(ع) در رابطه با هنرهای به کار رفته در مجموعه بارگاه حضرت می نویسد:

ساخت ضریح مطهر امامان و امام زادگان یکی از زیباترین گونه های هنر اسلامی در ادوار مختلف تاریخ شیعه به شمار می رود. هنر ضریح سازی، تلفیقی از نگارگری، خطاطی، قلم زنی، منبت کاری، طلاکاری و فلزکاری است که اوج زیبایی هنر اسلامی را در کنار معماری قدسی حرم های شریف به نمایش گذاشته است. ضریح مطهر حضرت شاه چراغ از نقره ساخته شده و قسمت فوقانی این ضریح با نقش اسماء متبرکه حضرت باری تعالی تزیین شده است. آیات مقدس قرآن و اسماء ائمه(ع) نیز زینت بخش قسمت های دیگر این ضریح متبرک است. سقف این ضریح، با خاتم و چوب به وسیله خاتم کاران شیرازی تزیین و آیاتی از سوره نور و سوره هل اتی به خط ثلث قرآنی، بر قسمت های ضریح منقش و قلمزنی گردیده است (عمرانی، 1393: 28).

اگر به تاریخ بارگاه حضرت شاه چراغ مراجعه کنیم، روشن خواهد شد که این بارگاه پا به پای معماری اسلامی متحول شده است. هرچند که مرقد مطهر حضرت شاه چراغ قرن ها از نظرها پنهان بود، اما پس از کشف آن در ابتدا بارگاهی از گل و خشت خام بر آن ساخته شد و در گذر زمان مورد بازسازی و نوسازی قرار گرفت تا این که پس از چند بار تخریب به دلیل حوادث طبیعی، بارگاه مکررا مورد تجدید بنا قرار گرفت. در تمامی این تحولات سبک معماری اسلامی برگرفته از مشاهد متبرکه معصومین(ع) در عراق و خراسان رعایت و از تمامی فنون و آداب آن استفاده شده است. تا آنجا که در قرن های اخیر این سبک معماری در ساختن مساجد و مراقد امام زادگان جنوب ایران مورد استفاده قرار گرفته است. بنابراین می توان گفت که هنرهای زیبا و معماری اسلامی جلوه غیرقابل توصیفی به بارگاه شاه چراغ بخشیده است. در توصیف ذوقی یکی از نویسندگان آمده است؛ «حرم شاه چراغ را با چهار شاه نشین طولانی چهار جانب آن، که در حقیقت می توان آن را طرح چلیپایی خواند، نمونه مشخصی از شیوه معماری زیارتگاهی چند و آثار اسلامی دیگر شیراز در قرون هشتم تا دوازدهم هجری به شمار می رود» (عرفان منش، 1386: 224).

6- 2-آستان مقدس و تعمیق بینش دینی

سبک زندگی دینی بدون برخورداری از بینش و بصیرت دینی اصطلاحی نامفهوم است. سبک زندگی دینی می بایست تجلیات خود را به نوعی در زندگی روزمره نشان دهد. باید پذیرفت که این تجلیات بدون نهادهای دینی همانند مساجد و اماکن زیارتی امکان ظهور نخواهد یافت. برخورداری از معنویت دینی و انجام مناسک و مراسم دینی زمانی سبک زندگی دینی را خواهد ساخت که بر بنیاد بینش و بصیرت دینی استوار باشد؛ در غیر این صورت در حد سنت های رسوب شده تنرل خواهد یافت. به این منظور در دایره سبک زندگی اسلامی و شیعی شناخت اصولی همانند امامت و ولایت بسیار مهم است. امامت و ولایت اصل رکین مذهب تشیع است و در تمامی پیچ و خم های زندگی شیعیان حضور دارد. کما این که آگاهی از تاریخ اسلام و روندهایی که مکتب شیعه در مراحل تاریخی به خود دیده است نیز در فهم و درک بصیرت دینی نقش مهمی دارد. دانایی از تاریخ ائمه معصومین و زحماتی که ایشان و اهل بیت و ذریه شان برای حیات و تکامل این مکتب کشیده اند، جزیی از هویت مکتب شیعه است. چه آن که بدون دسترسی به چنین اطلاعاتی سبک زندگی دینی و شیعی بخش بزرگی از امکانات نرم افزاری خود را از دست خواهد داد. آدلر روان شناس شهیر اتریشی بر این باور بود که بدون مراجعه به گذشته نمی توان حال را شناخت. در نتیجه او در حوزه روان شناسی سبکی را بنا گذاشت که به «گذشته پژوهی» شهرت یافت. او معتقد بود که در زندگی روزمره بدون نگاه به گذشته نمی توان هیچ سبکی برای زندگی داشت. شعار معروف او «همیشه در خاطره طرحی برای زندگی وجود دارد»، چراغ راهنمای امروز محققان علوم اجتماعی در حوزه سبک های زندگی قرار دارد (رک: آدلر، 1361: 90).

با توجه به توضیحات فوق در رابطه با نقش آستان مقدس احمدبن موسی(ع) در رابطه با معرفت اصولی همانند امامت و ترویج آگاهی از تاریخ تشیع باید گفت که وجود این آستان در طول چندین قرن سهم انکارناپذیری در بینش و بصیرت دینی مردم خطه فارس داشته است. چه آن که در این خطه پهناور مرقد مطهر احمدبن موسی(ع) به عنوان نمادی از حضور ولایت شناخته می شود. چه آن که تاریخ هجرت ایشان از مدینه به مقصد خراسان نشان می دهد که حضرت با انگیزه حمایت از امام رضا (ع) دست به قیام زد و پس از تحمل رنج های بسیار نهایتا به شهادت رسید. لهذا می توان گفت که پس از شهادت ایشان، از قرن سوم هجری بدین سو ایشان به عنوان نماینده اصل امامت و ولایت شناخته می شود. لهذا بارگاه شریف احمدبن موسی (ع) و دیگر امام زادگان هم جوار، تاثیر مهمی در فهم و بینش مذهبی مردم سرزمین فارس برجای گذشته است. ضمن آن که نباید از نظر دورداشت که پس از آن که مرقد مطهر ایشان کشف گردید، مذهب تشیع در این سرزمین گسترش یافت و دیگر فرقه های اسلامی و ادیان غیراسلامی رفته رفته تضعیف گردیدند.

بنابراین گسترش مکتب تشیع در جنوب ایران تا اندازه بسیاری مرهون وجود بارگاه شاه چراغ در فارس است. این موضوع موجب شده است که آگاهی و دانش تاریخی مردم این خطه نسبت به تاریخ تشیع و اهل بیت(ع) افزایش پیدا کند. البته باید خاطر نشان نمود که تمامی این امور را باید در کنار دیگر اصول و مولفه های سبک دینی مورد توجه قرار داد. مجموعه این مولفه ها هنگامی که بر آستان مقدس احمدبن موسی(ع) عرضه می شود، از نقش این آستان در تعمیق و توسعه سبک زندگی دینی بویژه در بلاد فارس بیشتر پرده برداری می کند. زیرا تمامی نشانه ها حاکی از آن است که با توجه به تاریخی بودن این سرزمین و وجود آثار باستانی فراوان در این خطه، مردم این سرزمین بیش از دیگر عرصه ها نسبت به گذشته دینی و تاریخ مکتب خود اظهار دلبستگی می کنند. این امر در بینش و منش مردم این سرزمین به وضوح نمایان است که البته همه اینها مرهون وجود آستان مقدس احمدبن موسی(ع) است.

7- 2-آستان مقدس و تجلی آموزه های دینی

در سبک زندگی دینی در کنار مناسک و بینش دینی، باور به برخی از آموزه هایی که جزء اصول و فروع دین نیستند اما در مکتب تشیع منزلت بالایی دارند، بسی مهم است. اهمیت این آموزه ها بعضا چنان جدی است که بی تفاوتی و یا انکار آن می تواند نهایتا به انکار یکی از اصول و یا فروع دین بینجامد. بدون تردید برخی از آموزه ها به عنوان هویت مکتبی تشیع چنان مورد اهتمام رهبران این مکتب قرار گرفته که عمل بر اساس آنها تبدیل به نوعی فرهنگ و هنجار غیرقابل تردید شده است. واقعیت آن است که باور به این آموزه ها و رفتار بر حسب آنها به صورت آگاهانه و یا غیرآگاهانه بخشی از سبک زندگی متدینان را ساخته است. شواهد حاکی از آن است که تبلور این آموزه ها در شهرهای مذهبی رونق بهتری دارد. زیرا وجود مشاهد متبرکه و آستان های مقدس در این شهرها تاثیر بلندمدت خود را در طول قرن های متمادی گذاشته و بویژه در بافت های قدیمی شهر بر سبک زندگی مردم تاثیر گذاشته است.

پیش از این گذشت که فرهنگ زیارت را می توان با مقوله سیاحت دینی مورد مطالعه قرار داد. اما در اینجا باید به این نکته نیز اشاره نمود که آموزه زیارت در فرهنگ تشیع جای پای محکمی پیدا نموده است. در این مکتب بزرگان دین زیارت قبور و مشاهد معصومین(ع) و ذریه طاهرینشان را در حقیقت ادامه باور به اصول امامت و ولایت دانسته اند. در این رابطه روایات صحیح السند بسیاری وجود دارد. در حدیثی پیامبر اسلام (ص) در رابطه با ارزش زیارت مراقد مطهر خود، اهل بیت و ذریه شان می فرمایند: «من زارنی بعد وفاتی فکانما زارنی فی حیاتی و من زار فاطمه، فکانما زارنی و من زار علی بن ابی طالب فکانما زار فاطمه و من زار الحسن و الحسین فکانما زار علیا و من زار ذریتهما فکانما زارهما؛ هر کس مرا پس از وفاتم زیارت کند مثل آن است که مرا در دوره حیاتم زیارت کرده باشد و کسی که حضرت فاطمه (س) را زیارت کند مثل آن است که مرا زیارت کرده است و کسی که علی(ع) را زیارت کند، گویا حضرت فاطمه (س) را زیارت کرده است و کسی که حسن و حسین(ع) را زیارت کند مثل آن است که علی(ع) را زیارت کرده است و کسی که ذریه ایشان را زیارت کند، گویا که حسن و حسین(ع) را زیارت کرده است» (طبری، 1383ق: 139).

تردیدی نیست که آستان و بارگاه احمدبن موسی(ع) به عنوان ملجا و پناه مردم خطه فارس سهم بسزایی در تعمیق فرهنگ زیارت دارد. روزانه هزاران نفر از راه های دور و نزدیک به زیارت مرقد شریف ایشان و دیگر امام زادگان آستان مقدس می شتابند و بدین نمط یکی از آموزه های مکتب تشیع را در سبک زندگی خود نهادینه می کنند. علاوه بر آموزه زیارت، آستان مقدس شاه چراغ در تعمیق دیگر آموزه های مکتب تشیع نیز سهم جدی دارد. آموزه «شهادت» در این مکتب عنصر حیات بخشی است که به عنوان نماد ایثار مذهبی به شمار می رود. در این راستا نحوه شهادت احمدبن موسی(ع) پس از قیام خونینی که در حمایت از برادر بزرگوارشان امام رضا (ص) صورت گرفت، فرهنگ شهادت را در بلاد فارس نهادینه نموده است. اهالی فارس به شخصیت احمدبن موسی(ع) به عنوان شهید راه حقیقت می نگرند. کما این که این فرهنگ خود را در چهره شهادت بزرگانی مانند آیت الله دستغیب و شهدای هشت سال دفاع مقدس در شهر شیراز به خوبی نمایانده است.

در فرهنگ مکتب تشیع و سبک زندگی پیراوان این مکتب، «حجاب» نیز رکن رکینی است. «پوشش در سبک زندگی اهمیت بسیاری دارد. پوشش و حجاب علاوه بر این که مسلمانان را در امنیت اجتماعی قرار می دهد، نوعی نماد اسلامی نیز هست که مشخص کننده مفاهیم و ارزش های خاصی است. اگر نمادی تاییدکننده جبهه باطل باشد، حرمت شرعی پیدا می کند؛ چون با این پوشش آن جبهه را تقویت کرده ایم. احکامی مثل حرمت تشبه مرد به زن یا احکام حرمت تشبه به کفار دقیقا اینجا مطرح می شود» (زائری، 1393: 170). کاملا مشهود است که اصل حجاب در شهرهای مذهبی بیش از دیگر شهرها مورد اهتمام بانوان قرار دارد. بدون تردید وجود بارگاه ها و آستان های مقدس در قرون گذشته، حجاب را تبدیل به نوعی سبک پوشش نموده است. به عنوان نمونه در شهر شیراز این امر بیش از آن که مرهون سیاست های اجباری حکومت باشد، محصول حرمتی است که بانوان نسبت به مقام و منزلت احمدبن موسی(ع) و دیگر امام زادگان واجب التعظیم قایلند. این منش در حقیقت مطابق با قرآن مجید است که فرموده است: «و من یعظم حرمات الله فهو خیر له عنده ربه؛ هر کس محترم های خداوند را بزرگ بدارد، این کار برای او نزد پروردگار بهتر است» ﴿حج /29 ﴾

واقعیت آن است که در فرهنگ تشیع آموزه «وقف» جایگاه بلندی در شکل بندی نظم اجتماعی و ساختارهای اقتصادی، آموزشی و فرهنگی دارد. با این وجود این آموزه در فرازهای مهمی از تاریخ به عنوان سنت فراموش شده شناخته می شود. واقعیت آن است که علی رغم بی توجهی های بسیاری که نسبت به وقف صورت گرفته است، به برکت وجود بارگاه ها و مشاهد اولیاء الهی و بویژه شکل گیری آستان های مقدس در شهرهای بزرگ و کوچک، در حال حاضر آموزه وقف رفته رفته جای شایسته خود را در سبک زندگی مردم پیدا می کند. در این میان در جنوب ایران نمی توان از نقش آستان مقدس احمدی و محمدی به سادگی گذشت. به روایت تاریخ سابقه تکوین آموزه وقف به زمان ساخت نخستین بقعه بر مرقد امام زادگان این آستان باز می گردد. آن گونه که فرصت الدوله شیرازی نقل می کند سنت وقف در آستان مقدس شاه چراغ در گذشته های دور با وقف بعضی از دکاکین، کاروانسراها، و حمام ها رونق داشت» (به نقل از: رستگار، 1392: 36). تا این که در دوره معاصر به تدریج، ملک ها، مزرعه ها، باغ ها، دکان ها و برخی اشیای نفیس توسط افراد خیر وقف این آستان گردید (کلانتری، 1390: 179). در حال حاضر از برکات نهادینه شدن سنت وقف، زائران و مجاوران این آستان در حوزه های اقتصادی، اجتماعی، آموزشی و فرهنگی مستفید می شوند و می توان گفت مردم به ارزش و اهمیت این آموزه در سبک زندگی اجتماعی خود پی برده اند.

3- نتیجه گیری

این نوشتار به دنبال آن بود تا جنبه های جدید و مغفولی از ظرفیت های آستان مقدس شاه چراغ را در رابطه با یکی از مهمترین امور اجتماعی به بحث بگذارد. در نتیجه از مجموع آن چه گذشت می توان گفت؛ در چارچوب سبک زندگی دینی، آستان مقدس احمدبن موسی(ع) و دیگر امام زادگان موجود در ترسیم و تعمیق سبک زندگی دینی تاثیر غیرقابل تردیدی دارند. سبک زندگی دینی، تعریف و مولفه های خاص خود را دارد و در این نوشتار در ارتباط با آستان مقدس شاه چراغ تنها بر گوشه ها و ابعادی از آن انگشت گذاشته شد. به تفصیل گذشت که آستان قدس با تاثیری که در ترویج معنویت دینی، تجلی زیباشناسی دینی، تعمیق ساختار اجتماعی دینی، تسهیل مناسک دینی، تعمیق بینش دینی و انعکاس آموزه های دینی برجای می گذارد، ارتباط وثیقی با سبک زندگی دینی پیدا می کند. مطابق تحلیل هایی که گذشت، تمامی امور یاد شده به یمن وجود آستان قدس شاه چراغ در سبک زندگی مردم خطه فارس و حتی جنوب ایران به وضوح قابل مشاهده است.

نباید از نظر دور داشت که آستان مقدس شاه چراغ به مانند دیگر آستان های مقدس از ظرفیت های پایان ناپذیری در دیگر حوزه های اجتماعی و فرهنگی برخوردارند که البته نیازمند تحقیقات علمی روشمند است. سهمی که این آستان در رابطه با کنترل مفاسد اجتماعی و عمومی ایفا می کند، ظرفیت هایی که این آستان در رونق اقتصادی فارس بر عهده دارد، نقشی که آستان در فرهنگ شهرنشینی و شهرسازی اسلامی ایفا می نماید و ده ها موضوع فرهنگی و اجتماعی دیگر برای پژوهش بسی مهم هستند، هرچند که ارتباط وثیقی با سبک زندگی دینی نداشته باشند. واقعیت آن است که هر آنچه در رابطه با نقش آستان مقدس شاه چراغ در ترسیم و تکوین سبک زندگی دینی گفته شد، در نگاهی کلان در رابطه با دیگر آستان های مقدس بویژه آستان های موجود در عتبات عالیات، آستان قدس رضوی در مشهد، آستانه مقدسه فاطمه معصومه در قم، آستان مقدس عبدالعظیم حسنی در ری و ده ها آستان دیگر صادق است. الا این که قرار گرفتن آستان شاه چراغ در سرزمین پهناور فارس و جنوب ایران، این آستان را از جهات متعددی از دیگر آستان های مقدس ممتاز و متمایز نموده است.

این که آستان مقدس احمدی و محمدی مهمترین آستان موجود در نیمه جنوبی ایران است؛ این که این آستان بر محور برادر و نماینده امام رضا(ع) شکل گرفته که در مسیر حمایت از ولایت به شهادت رسید؛ این که این آستان در متن منطقه ای قرار گرفته که در آن آثار باستانی مهمی همانند تخت جمشید و پاسارگاد و آرام گاه های شاعران بزرگی همانند حافظ شیرازی و سعدی شیرازی قرار دارد، مثال هایی در رابطه با اهمیت این آستان است. نکته پایانی این که تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی آستان شاه چراغ در سایه آثار باستانی و آرام گاه های شاعران قرار داشت. تا این که اینک به برکت تاسیس نظام جمهوری اسلامی، این آستان مقدس که در گذشته مورد بی مهری رژیم گذشته قرار می گرفت، جایگاه شایسته خود را در فرهنگ دینی مردم این منطقه پیدا نموده است. به نحوی که می توان از نقش آن در رابطه با ترویج و تعمیق سبک زندگی دینی سخن گفت.

منابع

1. صدوق، ابی جعفر محمدبن علی بن حسین قمی، عیون اخبارالرضا، ترجمه علی اکبر غفاری، تهران، نشرصدوق، 1373ش.

2. فاضلی، محمد، مصرف و سبک زندگی، قم: انتشارات صبح صادق، 1392ش.

3. ولی زاده، جواد، «ضرورت ارائه تعریف بومی (اسلامی  ایرانی) از سبک زندگی»، فصلنامه علمی  تخصصی شورای عالی انقلاب فرهنگی، س 8، ش 75، 1392ش.

4. محجوب، محمدجعفر، سبک خراسانی در شعر فارسی، تهران، دانشسرای عالی، 1345 ش.

5. فاضل قانع، حمید، سبک زندگی بر اساس آموزه های اسلامی، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، 1392ش.

6. وبر، ماکس، «دین، قدرت، جامعه»، ترجمه احمد تدین، تهران، هرمس، 1382ش.

7. وبر، ماکس، اخلاق پروتستان و روح سرمایه داری، ترجمه عبدالکریم رشیدیان و پریسا منوچهری، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1373ش.

8. زیمل، گئورگ، تضاد فرهنگ مدرن، ترجمه هاله لاجوردی، فصلنامه ارغنون، شماره 18، پاییز 1380ش.

9. زائری، محمدرضا، نگاهی به سبک زندگی دینی مسلمانان ایرانی (سبک زندگی)، اصفهان، آرما، 1393ش.

10. تامپسون، جان، جهانی شدن و فرهنگ، ترجمه محسن حکیمی، تهران، دفتر پژوهش های فرهنگی 1382ش.

11. برگر، پیتر، ذهن بی خانمان-نوسازی و آگاهی، مترجم. محمد ساوجی، تهران، نشر نی، 1381ش.

12. توسلی، غلامعباس و مرشدی، ابوالفضل، «بررسی سطح دینداری و گرایش های دینی دانشجویان امیر کبیر».، نامه جامعه شناسی ایران. دوره هفتم. شماره 4. زمستان 1385ش.

13. عمرانی، ابوالحسن، در بارگاه آفتاب؛ معرفی اجمالی حضرت شاه چراغ، شیراز، نوید شیراز، 1393ش.

14. عرفان منش، جلیل، چلچراغ شیراز، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1386ش.

15. آدلر، آلفرد، روان شناسی فردی، ترجمه حسن زمانی و مهین بهرامی، تهران، پیشگام، 1361 ش.

16. طبری، عمادالدین، بشارة المصطفی، نجف، کتابخانه حیدریه، 1383ق.

17. رستگار، محمدحسین، وقف میراث جاودان؛ شرح موقوفات آستان مبارک احمدبن موسی(ع) و...، شیراز، آثار ماندگار، 1392ش.

18. کلانتری، علی اکبر، آفتاب شیراز؛ پژوهشی نو پیرامون شخصیت، مدفن و... احمدبن موسی، شیراز، دانشگاه شیراز، 1390ش.

19. The Random. House Dic. Of The English Language,1987

20. Giddens,A, In Defence of Socioligy, Combridge, polity Press , 1996.

21. Cheney,David, Lifestyles. London: Routledge,1996.

22. Mckee , james. B, Introduction ti Sociology, Hilt Rinehart&Winston Inc,1969.

23. Webster,Dic. 1973.

24. Webster Online Dic. 2004.

پی نوشت ها