از دست دادن عزیزان، یکی از ناراحت کننده ترین و سخت ترین تجربیات زندگی انسان است. همه گیری و سلطه عفونت ناشی از ویروس کرونای جدید، علاوه بر متأثر کردن بهداشت، سلامت، اقتصاد، در روابط اجتماعی، بر فرآیند سوگواری و وداع با عزیزان از دست رفته، تأثیر گذاشته است.
تبلیغات عجولانه و غیر علمی در مورد انتشار بیماری از جسد و ناقل بودن، و اطرافیان فرد متوفی، آیین تغسیل و تدفین را دگرگون کرده و بسیاری از افراد، از ترس مبتلا شدن، خانواده فرد، متوفی را تنها می گذارند تا به تنهایی با درد جانکاه فوت عزیزان، کنار بیایند. درحالی که در این روزهای سخت، می توان مراسمی در شأن فرد متوفی و کرامت انسانی، با رعایت احتیاط های بهداشتی، ترتیب داد. دراین جا به چند نکته مرتبط با فوت و واکنش سوگ می پردازیم که در کاهش عواقب خطرناک اعلام خبر بد به افراد و سوگواری در انزوا، مؤثر است:
1- نحوه بیان خبر ناگوار، بخشی از آموزش پرستاران و پزشکان است. معمولاً با تجریه ترین فرد درگروه درمانی، این مهم را بر عهده می گیرد. خبر ناگوار را باید حضوری به شنونده ارائه کرد، زیرا پرستار یا پزشک، بسته به وضع جسمانی و روانی شنونده، تصمیم می گیرد که چگونه این خبر را، اطلاع رسانی کند. از طریق تلفن یا اینترنت، نمی توان به خوبی وضع روحی و آمادگی شنونده را سنجید و اگر با شنیدن خبر، دچار حالت شوک یا ایست قلبی شد، نمی توان کمکی کرد.
شنونده و گوینده، باید هر دو نشسته باشند. محیط آرام و تمامی مواردی که موجب حواس پرتی و سروصدا می شوند، از جمله تلفن و رفت و آمد سایرین، باید کنترل شود.
گوینده، ابتدا سئوال می کند که چه اطلاعی از وضع بیمارتان دارید، آخرین خبری که از سیر بیماری وی شنیده اید چه بوده است؟ این سؤال، باب گفت وگو را می گشاید و گوینده، از بیانات شنونده، تا حدودی به وضع روانی وی و میزان ترس و اضطراب وی، پی می برد.
گوینده نباید از اصطلاحات پیچیده پزشکی استفاده کند و موظف نیست که تمام وقایع دلخراش منجر به فوت را بیان کند، مثلاً بگوید در لحظات آخر، دچار درد شدید قفسه سینه شد، یا به شدّت ناله می کرد. این گفته، خاطرات تلخ ابدی در ذهن شنونده، ایجاد می کند. گوینده نباید دروغ بگوید، ولی گاه، لازم است تمام حقیقت را به شرطی که موجب رنجش شدید شنونده شود، نگوید که گفته اند:
جز راست نباید گفت
هر راست نشاید گفت
خبر ناگوار را به یکی از بستگان درجه اول متوفی بیان می کنند، مگر این که قبلاً فرد خاصی برای شنیدن خبر ناگوار، از سوی فرد متوفی تعیین شده باشد.
بیان خبر بد باید انفرادی صورت گیرد، زیرا سئوالات و اظهارنظرهای سایر افراد، ممکن است موجب اختلال در فرآیند دادن خبر شود، مگراین که فرد شنونده، بخواهد که حتما فرد دیگری هنگام شنیدن خبر، در کنار او باشد. خبر را باید صریح، بدون ذکرمطالب فرعی و نامربوط و به زبان ساده و قابل فهم بیان کرد. ابراز همدردی، وظیفه انسانی گوینده است، ولی برخورد احساسی و گریه کردن توسط گوینده نیز، شنونده را نه تنها آرام نمی کند، بلکه در ذهن وی شک و شبهه ایجاد می کند که چرا گوینده خبر، این قدر ناراحت است، شاید قصور یا تقصیری مرتکب شده است. باید باکمال صبر و حوصله، به سئوالات شنونده پاسخ دهند و در باب مراحل تحویل جسد و مراسم تدفین، وی را راهنمایی کنند.
2- واکنش اولیه افراد؛ پس از شنیدن خبر فوت عزیزان، احساس خشم، گناه، منگی و سستی و اندوه است، ولی به تدریج واقعیت را می پذیرند و با اتفاق مرگ عزیزان کنار می آیند.
گاه شدت وابستگی عاطفی به فرد متوفی به قدری است که شنونده، فوت او را ا نکار می کند، یعنی آن چه را که افراد عادی قبول کرده اند و برایشان آشکار است، غیر واقعی می داند و قبول نمی کند که فرد مورد نظر، فوت کرده است. مرحله انکار واقعیت به تدریج به خشم نسبت به دیگران به عنوان مسبب مرگ و گاه به خود فرد، به عنوان کسی که قصور و کوتاهی کرده و عامل مرگ، خود او بوده است، تغییر جهت می دهد و در نهایت فرد سالم و عادی حداکثر ظرف شش ماه از مرگ عزیزان، واقعیت را می پذیرد.
واکنش های خشم و انکار، جزو واکنش های اولیه انسان در مواجهه با خطر است که موجب نجات جان در مواقع خاص می شود، مثلاً مادری که فرزندش مورد حمله حیوان درنده قرار گرفته، در مقابله با حیوان، دچار آسیب و خون ریزی از دست شده، ولی با وجود دیدن خون، آن را انکار می کند و همچنان با حیوان درنده درگیر می شود.
به عبارتی دیگر؛ با انکار ذهنی آسیب دیدن دست، تمام توجه خود را معطوف به دفاع از فرزند و مبارزه باخطر می کند.
خشم گرفتن به دیگران، وسیله ای است که فرد داغدار را از اقیانوس غم می رهاند، با تمسک به خشم به سوی سایرین، حتی کسی که فراموش کرده تا تسلیت بگوید، فرد داغدار، کمی از احساس غم و درماندگی خودمی کاهد. البته این مرحله، در افراد سالم، بسیار گذرا است و تعقّل، به زودی جای رفتارهای تکانشی و ناگهانی را می گیرد. افراد عادی به تدریج واقعیت را می پذیرند، احساسات خود را بروز می دهند و قبول می کنند که فرد متوفی، دیگر برنمی گردد. این افراد با سایر روش ها، مثل صرف وقت بیشتر برای سایر بازماندگان، شرکت در کارهای خیر و نیکوکاری، عضویت در مجالس و گردهمایی اجتماعی سالم، واکنش سوگ را سپری می کنند.
واکنش سوگ بیمارگونه در اندکی از افراد، کمتر از ده درصد جامعه، رخ می دهد. در این حالت غم و درد و اندوه شدید موجب می شود که فرد نتواند بر روی کارهای روزمره تمرکز کند. به دیگران و جامعه بی اعتماد می شود، اعتماد پیدا می کند که جهان عادلانه نیست، از زندگی لذت نمی برد و آرزو می کند که بمیرد، زیرا زندگی بدون وجود فرد متوفی، دیگر بی ارزش است.
تداوم این افکار بیمارگونه، موجب خطر برای فرد یا جامعه می شود و باید شخص تحت مشاوره روانشناسی و روانپزشکی قرار گیرد. این اختلال به داروهای رایج از جمله انواع ضد افسردگی ها مقاوم است و بهترین روش درمانی، روان درمانی گروهی است.
تداوم واکنش سوگ بیمارگونه زمینه ساز بیماری های فشار خون بالا، دیابت، انواع سرطان ها، عوارض ناتوان کننده واکنش سوگ بیمارگونه است.
3- تشییع و تغسیل و تدفین؛ در شأن انسان متوفی و با رعایت کرامت انسانی، التیامی بر زخم عمیق از دست دادن عزیزان است. متأسفانه تبلیغات نه چندان علمی در مورد انتقال بیماری کرونا از جسد، موجب شده است که سوگواران، به تنهایی در دام غم گرفتار شوند و بعید نیست که در ماه های آتی، واکنش سوگ بیمارگونه، جامعه را فراگیرد.
میزان انتقال بیماری کرونا از جسد، بسیار کمتر از انتقال بیماری از فرد زنده است، زیرا بخش عمده انتقال ویروس کرونا از طریق دستگاه تنفسی رخمی دهد، لذا هوای اطراف جسد، به دلیل فقدان ویروس، آلوده نیست. بار عایت احتیاط، استفاده از ماسک، دستکش، عینک و لباس مقاوم به نفوذ آب، می توان با احترام، مراسم تغسیل و تدفین را انجام داد.
رعایت فاصله بین افراد و پرهیز از در آغوش کشیدن فرد متوفی، ضرورت دارد. دیدن صورت فرد متوفی ازفاصله یک تا دو متری مجاز است، هرچند برخی از منابع توصیه کرده اند که یک نفر تصویری از متوفی تهیه کند تا به درخواست بازماندگان، به ایشان نشان داده شود. خاکسپاری نیز در کنار سایر متوفیان صورت می گیرد و نیاز به مزار جدا برای متوفیان ناشی از کرونا نیست و تنها پاشیدن مواد ضدعفونی کننده یا آهک بر کف و دیواره قبر و نه بر روی متوفی، کفایت می کند. دفن در گورهای دسته جمعی، چنان چه در برخی از کشورهای غربی انجام می شود، توصیه نمی گردد.
4- نحوه تسلّی دادن به افراد سوگوار؛ برخلاف سایر موارد، امکان دست دادن، دست نوازش بر سر فرد سوگوار کشیدن یا در آغوش گرفتن و تسلی دادن از نزدیک، بسیار کاهش یافته وعملاً غیر ممکن شده است. روانپزشکان توصیه کرده اند که در این بحران از جملات ساده و بی آلایش، مانند: «بیان خاطره ای خوب ازمرحوم و گفتن این که دعاگوی او هستم، درکنار شما هستم، اگر کمکی از دست من ساخته است، بفرمائید و. . . » کفایت می کند و زیاده گویی، گاه موجب اثر منفی در شنونده می شود. برای نمونه، برخی از سوگواران، واکنش خوبی به تسلی دادن های زیر، نشان نداده اند:
«عمر طولانی کرده بود، خیلی ازجوان ها هم فوت کرده اند». که این جمله از بدترین جملاتی است که به فرد داغدار می توان گفت. در فرهنگ ما، یک نفس بیشتر از عزیزان چه پیر و چه جوان، ارزشمند است. شاید این جمله در کشورهایی که سالمندان، روزها در خانه سالمندان فوت شده اند و کسی سراغشان نرفته، کاربرد داشته باشد.
«آن مرحوم که مشکلی نداشت، حیف شد که مرگ او را انتخاب کرد» گاه چنین تعبیر می شود که فرد سوگوار، در امر مراقبت از متوفی، سهل انگاری کرده و با وجودی که مشکلی نداشته است، فوت نموده.
«الان در جای بهتری است، ناراحت و غمگین نباش». این گونه تسلیت گفتن ها از سوی سوگواران، چنین تعبیر می شود زندگی خوبی برای او فراهم نکرده بودی، اکنون راحت شده است!
«قوی باش، از شما بعید است» یعنی در سوگ عزیز از دست رفته غمگین نباش و گریه نکن، به هر حال، در جایی که جمله مناسب برای بیان تسلیت پیدا نمی کنیم، سکوت توأم با غم، بهتر است از بیان جمله ای که ممکن است موجب رنجش خاطر شود.
نکته پایانی این که؛ هرچند این روزها از پرستاران و پزشکان دخیل در درمان بیماران تقدیر می شود، ولی نباید از زحمات افرادی که در سکوت و گمنامی در امر تجهیز و تغسیل و نماز متوفیان از جان مایه می گذارند، غافل شد.
