مردم، رسانه، بازار شایعات و اخبار کذب ویروس کرونا
امروزه با پیشرفت فناوری‌های نوین ارتباطی می‌توان گفت که رسانه‌های نوین بر شکل و شیوه‌های زندگی در جامعه تأثیر زیادی داشته و نقش مهمی را در تعاملات و ارتباطات ایفا می‌کنند.
در این میان نقش رسانه‌ها و بخصوص شبکه‌های اجتماعی در بحران‌ها بسیار تأثیرگذار است، همچنان که می‌تواند نقش مثبت را در جامعه داشته باشد می‌تواند نقش منفی و مخربی را ایفا کنند.
اطلاع‌رسانی شفاف و واقع‌گرایانه در مورد حوادث و رخدادهایی همانند ویروس کرونا، این بیماری مهلک، به‌گونه‌ای باید باشد که ضمن در نظر گرفتن شرایط جامعه و آمار و ارقام اعلام‌شده باید حقیقت‌ها را بیان کرده و مردم را با این شرایط آگاه کرد که برای مقابله با این بیماری نباید فقط از دستگاه‌ها انتظار داشت و رسانه‌ها و مردم هم به وظیفه‌ای دارند که باید عمل کنند.
مهدی هاشم لو کارشناس رسانه در ابتدای سخنان خود در خصوص اعتماد به اخبار جعلی و درست و نادرست گفت: بایستی در ابتدای هر خبری و اطلاعیه‌ای که در سطح شبکه‌های اجتماعی روبرو می‌شویم به آن خبر اعتماد نکنیم و به منابعی که آن را منتشر ساخته توجه کنیم.
کارشناس رسانه در خصوص ویروس کرونا معتقد است که خطای رسانه‌ها باعث آن شده است که مردم و جامعه دچار یک التهاب خاصی باشد و این التهاب برای هیچ فردی خوب نیست.
هاشم لو با اشاره به اینکه بحث عدم شفافیت و تناقض‌گویی است که مردم را دچار این التهاب و استرس کرده است افزود: فکر نمی‌کنم که در اعلام دیرهنگام آمارها عمدی وجود داشته باشد ولی با توجه به سابقه‌ای که از رسانه‌های رسمی و مدیران داشته‌ایم به شکلی پیش رفته که مردم اعتماد لازم را در این خصوص ندارند و مردم به عملکرد نادرست گذشته به‌ویژه در ماجرای مسئله سهمیه‌بندی و گرانی بنزین و سقوط هواپیما، اعتبار و محوریت خود را ازدست‌داده‌اند.
وی با تشریح اینکه متأسفانه اطلاع‌رسانی در خصوص انتشار این ویروس در ایران دیر صورت گرفت، گفت: به دلیل اینکه با تأخیر زیادی در اطلاع‌رسانی به نسبت سرعت انتشار این ویروس همراه بوده است مردم را نگران‌تر کرده و این مسئله نباید تکرار شود و باید مسئولان و رسانه‌ها آمار و اطلاعات دقیق را به لحظه منتشر کنند و ضمن آگاه‌سازی جامعه راه‌های مختلف پیشگیری را هم اعلام کنند.
این کارشناس رسانه با تأکید بر این مطلب که برای کم کردن شوک امروز جامعه و دست آوردن اعتماد مردم لازم است تا اطلاعات با شفافیت، دقت و صحت کامل در اختیار مردم قرار داده شود و مردم را غریبه ندانست تصریح کرد: باید تعداد افراد جان‌باخته براثر کرونا در ایران با میانگین جهانی را که مطابقت داد و ازاین‌دست خبرها و اطلاع‌رسانی‌ها صورت گیرد تا ضمن اعلام شرایط موجود کشور مردم از میزان نسبت‌ها باخبر باشند و بدانند که شرایط این ویروس در همه جای دنیا چگونه است و کادر پزشکی کشور تمام تلاش و همت خود را به کار بسته است تا ضمن پیش‌ترانی از مردم اطلاعات به‌روز هم ارائه شود.
هاشم لو با گریز به این مسئله که احتمال این هم وجود دارد که تعداد بیشتری از افراد مبتلا باشند و هنوز تشخیص داده نشده باشند گفت: باید در خصوص جابجا نشدن افراد از شهری به شهری تأکید داشت و خطرهای احتمالی را در این خصوص به‌خوبی اعلام شود و فقط نباید به گزارش‌های وزارت بهداشت بسنده کرد و باید خود رسانه‌ها هم تحلیل‌هایی را داشته باشند.
وی در ادامه بابیان اینکه گروهی هستند که خطرات احتمالی کرونا را بسیار بزرگ‌نمایی کرده و یک تصویر فاجعه‌آمیز از ورود آن به کشور مطرح می‌کنند و در مقابل گروه دیگری به‌شدت در حال ساده‌انگاری و نادیده گرفتن این بیماری هستند بیان داشت: این در حالی است که بهترین کار برای آرامش مردم، داشتن رویکردی متعادل است و رسانه‌ها هم باید در این میان نقش خود به‌صورت حرفه‌ای داشته باشند.
این کارشناس رسانه در خصوص هرگونه خلل و عدم هماهنگی در اطلاع‌رسانی که ماحصل آن سلب اعتماد مردم از سازمان‌ها و دستگاه‌ها می‌شود گفت: در این میان نقش رسانه‌ها و خبرنگاران و کارگزاران روابط عمومی در سازمان‌ها برای آگاهی بخشی و اعتمادسازی بسیار حائز اهمیت است و نباید مردم را بی‌خبر گذاشت و سراچه‌های مختلف هر نوع آمار و اطلاعاتی دارند را به‌روز کرده تا مردم بتوانند به لحظه از آن باخبر باشند.
وی به واکنش بدن در مواجهه با شایعات مخرب پرداخت و اضافه کرد: رسانه‌ها باید هوشیار باشند تا تصویری مصیبت‌بار و بزرگ‌نمایی غیرعادی از این بیماری ارائه ندهند و چون بخش زیادی از واکنش بدن انسان به بیماری تحت تأثیر افکار قرار دارد و ترس‌های هر فرد ممکن است مقاومت بدن را در برابر این ویروس کم کند لذا باید با دقت بیشتری به این مسئله بپردازند.
وی با افزود: رسانه‌ها با ایجاد فضای ترس، القای شایعات، ابهام در اعلام تعداد مبتلایان و افراد فوتی و اخباری در این دست ممکن است استرس جامعه را بیش‌ازحد بالا ببرند و افرادی که دارای اختلالات اضطرابی و یا دچار وسواس هستند را به‌شدت تحت تأثیر قرار دهند و حال این افراد را بدتر کنند.
وی بابیان اینکه تلقین فضای ناامیدی و ناامنی و تحقیر کردن سیستم بهداشتی کشور باعث بیشتر شدن فضای آشفته و بحران‌زده و بی‌ثبات و استرس در افراد می‌شود اظهار داشت: باید بدانیم که این‌یک بیماری ناشناخته است و نظام بهداشتی ما را هم غافلگیر کرده است بااین‌حال نباید سیستم نظام بهداشتی کشور خود را با کشوری همانند ژاپن و چین مقایسه کرد و این قیاس مناسبی نیست.
این کارشناس حوزه رسانه در ادامه عنوان کرد: در مواردی نمی‌توان از صحت محتوا یقین حاصل کرد و باید از قضاوت و پذیرش این نوع محتواها اجتناب کرد و توصیه‌ی جدی به مردم این است که هر خبری را قبول نکنند، مگر آنکه اعتبار و مرجعیت آن رسانه مشخص باشد.
هاشم لو با تأکید بر انتشار خبرها توسط رسانه‌ها و خبرنگاران در فضاهای مختلف اجتماعی گفت: رسانه‌ها منابع خبری خود را از منابع رسمی، مرتبط و موثق دریافت کنند و در این زمینه بسیار شفاف و صادقانه عمل کنند تا مردم هم به رسانه‌های غیررسمی مراجعه نکنند.
وی ادامه داد: اطلاع‌رسانی شفاف و دقیق و به لحظه از مهم‌ترین راهکارهای مواجهه و مقابله با این ویروس ناخوانده است تا ضمن اینکه مردم به رسانه‌ها و مسئولین در این خصوص اعتماد کنند و از بازار شایعات شبکه‌های اجتماعی دور شوند.
وی همچنین از مردم خواست به بازار شایعات و اخبار جعلی توجه نکنند و جو منفی روانی در فضای مجازی را آرام نگه‌دارند و آگاه باشند که برخی به دنبال ناآرامی و بهره‌برداری‌های خاص هستند و نباید از این مسئله غافل شد.
وی با ارائه پیشنهادی به رسانه‌ها گفت: رسانه‌ها لازم است خبرهایی که جعلی بوده و شایعاتی که منتشرشده را با حقیقت موجود منعکس کند و خبرهایی از افراد بهبودیافته را هم داشته باشند.
وی افزود: به‌عنوان‌مثال خبر فوت الهام شیخی ملی‌پوش فوتسال براثر کرونا در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد ولی وی فوت نکرده و فرد فوت‌شده، تنها همنام او بوده است. این خبری است که منتشر شد: “روز گذشته اعلام شد الهام شیخی بازیکن اصفهانی گروه ملی فوتسال بانوان براثر ابتلا به ویروس کرونا درگذشته است”.
شیخی فوتسالیست با انتشار ویدئویی در فضای مجازی ضمن تسلیت به خانواده متوفی اعلام کرد او ساکن اصفهان است و در صحت و سلامت کامل به سر می‌برد درحالی‌که هیچ رسانه‌ای به این موضوع نپرداخت و باید به تشابه اسمی بازیکن گروه ملی فوتسال بانوان پرداخته می‌شد و خبری که توسط شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست می‌شد را آشکار کرد که خبری کذب است که توسط برخی افراد و گروه‌ها به بهانه‌های مختلف منتشر ساخته‌اند.
این کارشناس رسانه‌ها از رسانه‌ها و فعالان شبکه‌های اجتماعی خواست تا رسانه‌ها و اصحاب رسانه، در مواجهه با خطرات و بحران‌ها هیجانی عمل‌نکرده و مردم و کاربران شبکه‌های اجتماعی هم هر خبری را بدون سند و مدرک و شناخت منبع آن به گروه‌ها و افراد مختلف دیگر ارسال نکنند.
وی در خصوص شناسایی اخبار جعلی یا «فیک نیوز» که به‌نوعی اخبار دروغ است گفت: شناسایی این اخبار دروغ و جعلی آسان نیست، ولی چند نکته وجود دارد که باید به آن مردم توجه کنند و به‌صورت کلی به آن اشاره می‌کنیم، اینکه ابتدا به خبرها با دیده شک بنگرید، سرخط خبرهای جعلی اغلب جالب هستند و با حروف بزرگ و علامت تعجب می‌آیند. اگر سرخط خبر باورناپذیر باشد این احتمال هست که خبر جعلی باشد. همچنین منبع خبر را نگاه کنید، مطمئن شوید که خبر از منبعی معتبر و مستقل به دست شما می‌رسد. اگر خبر از وب‌سایتی به دست شما رسیده که برایتان آشنا نیست درباره آن وب‌سایت اطلاعات کسب کنید.همچنین به فرمت‌های نامتعارف توجه کنید، بسیاری از خبرهای جعلی در خود خطاهای املایی و گرامری دارند و فرمت ظاهری‌شان هم غیرعادی است.
وی در ادامه برای توضیحات بیشتر برای کاربران شبکه‌های اجتماعی و مردم گفت: به‌عکس تا توجه کنید، گزارش‌های خبری جعلی، اغلب با عکس تا یا ویدئوهای دستکاری‌شده همراه هستند. گاهی عکس موردنظر معتبر است اما درجایی غیر از پیش‌زمینه خودش به‌کاررفته است. و به تاریخ تا توجه کنید، گزارش‌های خبری جعلی ممکن است زمان‌بندی‌هایی داشته باشند که بی‌معنا باشد یا ممکن است در آن‌ها، زمان رخدادها تغییر داده‌شده باشد. همچنین شواهد را چک کنید، منابعی که در آن‌ها نام نویسنده آمده است را بررسی کنید. نبود هیچ منبعی یا بی‌نام بودن نویسنده می‌تواند نشانه جعلی بودن خبر باشد.
وی افزود: به دیگر گزارش تا و خبرها هم توجه کنید، اینکه هیچ منبع دیگری آن خبر را گزارش نکرده است می‌تواند نشانه جعلی بودن باشد و آیا خبر طنز است؟ گاهی دشوار است میان خبر جعلی و مطلب فکاهی تمایز بگذاریم. برخی خبرها عمداً دروغ هستند با نگاهی انتقادی درباره خبرهایی که می‌خوانید، بیندیشید و فقط آن‌هایی را همرسانی (بازنشر) کنید که می‌دانید موثق هستند.
هاشم لو در پایان خاطرنشان شد: امید داریم تمامی امکانات پزشکی و بودجه‌های بهداشتی در خدمت کادر اجرایی درگیر با این مسئله قرار بگیرد تا سلامت کادر درمان حفظ شود و بتوانند مؤثرتر در خط اول مبارزه با کرونا عمل کنند و در این میان رسانه‌ها هم به وظیفه و مسئولیت اصلی و ذاتی خود عمل کنند.
مهدی هاشم لو
کارشناس ارشد مدیریت رسانه دانشگاه تهران
