با ظهور ویروس خرد و کوچک، ولی عالم گیر کرونا، پرسش های متعددی درباره نسبت دین و جامعه در جهان کرونازده مطرح شده است؛ پدیده ای مانند کرونا چه تأثیری بر جوامع بشری به ویژه دینداری در این جوامع خواهد گذاشت؟ آیا این پدیده مانند وبا یا پدیده های همه گیر دیگر که در تاریخ بشر رخ داده سبب تغییراتی اساسی در رفتار دینی افراد و جوامع بشری خواهد شد؟ آیا تأثیرات این پدیده به سمت بهبود دینداری حرکت می کند یا فروکاست جایگاه دین؟ جامعه ایران چه تأثیری از این پدیده ها خواهد پذیرفت؟ دین در این ماجرا نه تنها دچار هزیمت و عقب نشینی نشده، بلکه تنها ملجأیی است که پس از ناامیدی از دیگر مدعیان می شود روی آن حساب کرد و بدان پناه برد. با این که غالب دین پژوهان بر چنین قابلیتی در دین صحه گذارده اند، اما این تفاوت را هم دارند که برخی از ایشان تنها همین قدر و نه بیش از آن را برای دین قائل شده اند. وی همچنین ضمن بیان نظر اینگلهارت درباره رونق دین در موقعیت های ناامنی به دو ایراد در نظر وی اشاره می کند.
برجستگی دین و کرونا
در حالی که تأثیرات کرونا در عرصه ها و حوزه های دیگر به مراتب خیلی بیشتر بوده؛ چرا مسئله دین و کرونا این قدر برجسته شده است؟ مسائل و پرسش هایی که این پدیده در ساحت علم و مدیریت و اقتصاد پدید آورده کم از مسائل آن در حوزه دین نبوده و نیست؛ پس چرا این همه بر روی دین و کرونا تمرکز و تأکید شده است و می شود؟ به نظر همین طور است که می گویید؛ هرچند احصای دقیقی از حجم توجهات در ساحت های مختلف وجود ندارد و مقایسه ای میان آن ها صورت نگرفته؛ اما به نظر می آید که عطف توجه به مسائلی که کرونا برای دین و دینداری پدید آورده، لااقل در ایران بیش از عرصه های دیگر بوده است.
دین در موقعیت فاعلی در اجتماع
این اتفاق اگر صائب باشد، حاوی نشانه های خوبی برای دین است؛ در عین حال که آن را به تلاطم و دردسر هم انداخته. نشانه آن است که دین، در موقعیتِ فاعلی قرار گرفته و از طرف های اصلیِ صحنه است. چه آن را «عاملِ» بروز مسائل بدانیم و چه «رافعِ» آنها. همین طرفِ پرسش واقع شدن و مطالبه پاسخ و اعلام نظر و موضع، مؤیدِ مرکزیت و فاعلیت یافتنِ دین است. این مرکزیت و طرفیت و فاعلیت پیدا کردن در عین حال اتفاق مخاطره آمیزی هم هست. بدین معنا که اگر این دین، ظرفیت و بضاعت های لازم را نداشته باشد و نتواند به انتظارات پدید آمده پاسخ دهد یا پاسخ های مقنعی دهد؛ بلافاصله بر موقعیتش اثر می گذارد و آنچه را که از مسیرهای دیگری به دست آورده، در این ماجرا از دست خواهد داد. اگر نگوییم همه سرمایه، لااقل بخش قابل توجهی از آن را از دست خواهد داد.
توجه کنیم که کرونا همین نوع مسائل و پرسش ها را برای مدرنیته و زندگی مدرن هم پدید آورده است و آنها هم نظیر دین و بلکه بیش از دین در این مخمصه قرار دارند. این خود مؤید آن است که جدی ترین مدعیانِ مطرح در دورانی که در آن به سر می بریم، همین دو گفتمانِ دین و مدرنیته هستند. این دو در حوزه های بسیاری در سطوح خُرد و میانه و کلان، رودرروی یکدیگر قرار دارند و با هم مقایسه می شوند. لااقل در جامعه ما چنین است.
فراگیری پدیده کرونا
دو عامل باعث جلب توجهات حداکثری به این پدیده بوده است. یکی «همه جاگیری» آن است و دیگری «قدرت رسانه». این عوامل پیش از این هم بوده اند؛ اما نه در نصاب های امروزی شان. بسطِ انفجاری ارتباطات در همه انواعِ حقیقی و رسانه ای و مجازیْ باعث شکل گیری چنین «مگافنامنی» شده است. مگافنامنی که هم واقعی است و هم برساختی؛ یعنی هم در زیست جهان اجتماعی ما ظهور و بروز داشته است و هم در جهانِ ادراکی و ذهنی ما. در عین حال به نظر می رسد آنچه ادراک و احساس شده به مراتب بزرگ تر از واقعیت آن است؛ لااقل تا بدین جای کار. این سخن هیچ مخالفت و مغایرتی با توصیه هایی که درباره جدی گرفتن کرونا و اهمیت دادنِ بیش از این به آن می شود، ندارد. کوتاهی های در این باره معمولاً در ساحت رفتار و عادات ماست و بزرگ نمایی ها مربوط به ساحت ذهن و سخنمان. افراط ها نوعاً در مقام حرف است و تفریط ها در مقام عمل.
قدرت رسانه و همه گیری کرونا
ویژگیِ دیگر آن که باز به قدرت رسانه و همه گیریِ کرونا برمی گردد، درگیر شدنِ همگانی با آن است؛ از هر دو حیث؛ یعنی فرق و فاصله ای که پیش از این و همیشه میان خواصِ اهل علم با عامه مردم وجود داشت، در اینجا خیلی مشاهده نمی شود. بعلاوه از نادر مواردی است که خواص هم حرف زیادی بیش از آنچه مردم می دانند و می گویند ندارند یا تفاوتشان هنوز خیلی بارز و نمایان نشده است. هنرِ خواص و نخبگان علمی و فکری در مسائل دیگر غالباً این بود که زودتر از دیگران به وقوعِ یک مسئله یا ظهور یک پدیده پی می بردند و لذا در نقش مخبرانِ خبیر و پیشگامان اجتماعی ظاهر می شدند. در این مسئله گویا چنین نیست. شاید علتِ اینکه آن قدر تمایل به آینده شناسیِ کرونا در ایشان زیاد شده است، همین باشد؛ شاید قصد جبران آن عقب افتادگی را دارند.
در باب حجم ادبیات شکل گرفته درست است کم نظیر و شاید بی نظیر باشد...مثل شما یک برآورد کلی از آن دارم. آن را هم، با فرض اینکه صائب باشد، اثر همان دو عاملِ پیش گفته می دانم. بخش بیشترِ این ادبیات هنوز سطحی و ژورنالیستی است و جای بررسی های جدی و عمیق تر در این باب همچنان خالی است. البته خیلی هم دیر نشده و ظاهراً در حال زایش و تولید است. بدیهی است که توجه در مرحله نخست، بیشتر مصروف بررسی و فهم چندوچون و کم وکیف آن باشد.
تحلیل و تبیین، مربوط به مراحل بعدی است و مراحل بعدِ آن و پس از کشف سازوکار و فرایند ها، روندپژوهی و آینده شناسی است در عرصه های مختلف. موضوعِ تمامی این تأملات، خودِ پدیده کروناست و نسبت هایی که با دیگر امور دارد. پس از آن شرایط و زمینه ای فراهم می شود که بخشی از توجهات به جای خودِ کرونا، سراغ اندیشه و آرای تولیدشده درباره آن می رود و آنها را موضوعِ تأمل خویش قرار می دهد. همان که از آن به عنوان معرفت درجه دوم یاد شده است.
غافل گیری علمی کرونا
این مسیر و مراحلِ منطقیِ ظهورِ ادبیات نظری پیرامون یک پدیده را بیان کردم تا بگویم در این باره قدری دچار آشفتگی شده ایم و آن هم ناشی از غافل گیری و بداعت های شگرف آن است؛ مثلاً در حالی که هنوز شناخت کافی و کاملی از این پدیده و ابعاد مختلف آن نداریم و تبیین و تحلیل درستی از سازوکار و روندهای آن ارائه نشده، عجیب است که اکثراً دست به کارِ آینده پژوهی آن در عرصه های مختلف شده اند. بنده هم شاید تحت تأثیر همین آشفتگی، البته از نوع دیگر باشم؛ از همین رو راغبم که به جای کرونا و نسبت آن مثلاً با دین، به بررسی و تحلیل ادبیات نگاشته شده درباره آن بپردازم. علت مشترکِ پس و پیش شدنِ ترتیب بحث ها و اولویت ها شاید همین باشد که دستمان از اطلاعات و آگاهی های لازم درباره کرونا خیلی خالی است.
انجام دو تفکیک و اِفراز را ضروری است. اولی در باب «دین» است. ما در حالی از تعبیر کلیِ دین در این نسبت استفاده می کنیم که خیلی نمی شود آن را به نحو کلی به پیش برد. اقتضای این بحث آن است که پس از برداشتن یکی دو گامِ اولیه، مصداقی طرح و دنبال شود. به همین رو باید بلافاصله مشخص کرد که نسبتِ کدام دین با کرونا مطمح نظر ماست. چرا که ادیان از ظرفیت های متفاوت و مواضع ناهمسانی در قبال این قبیل مسائل برخوردارند.
دومین جنبه ای که باید تفکیک و افراز شود اینکه میان دین و کرونا نسبت های مختلفی برقرار است و نمی شود همه را یک جا و به نحو یک کاسه طرح و دنبال کرد. دین از جنبه های مختلف نسبت هایی را با کرونا به مثابه یک بیماریِ مُسری و سریع الانتشار برقرار می کند و هر کدام هم مسائل و پاسخ های خاص خودشان را دارند. پس همچنان که دینِ مد نظر ما در این بحث باید مشخص شود؛ جنبه مورد بررسی آن در نسبت با کرونا نیز باید معیّن شود.
غلبه مسئله آفرینی دین بر کرونا
به نظر می رسد بحث «نسبت دین و کرونا» بیشتر در ایران است که این قدر موضوعیت پیدا کرده و مسئله آفرین شده است. همین زمینه باعث شده تا جوانبِ دیگر و نسبت های متصور، قدری در حاشیه بمانند. کرونا و علم، کرونا و تکنولوژی، کرونا و مدیریت، کرونا و اقتصاد، کرونا و ارتباطات اجتماعی، کرونا و رسانه، کرونا و گردشگری، کرونا و حاکمیت، کرونا و آزادی های فردی و امثال آن. البته از ویژگی های منحصر به فرد جامعه ما این است که حتی همین دسته از مسائل و نسبت ها را هم به واسطه مربوط شدنش به حاکمیت دینی، بلافاصله به دین مربوط می کنند و بحث ها مجدداً از همان نسبت دین و کرونا سر درمی آورد.
بر این اساس می توان ادعا کرد که مسئله اصلی و اولیِ کسانی که مستقیم و یا غیرمستقیم به سراغ نسبت دین و کرونا رفته اند، دین بوده است و نه کرونا. مسئله مند و برجسته شدنِ هر پدیده خُرد و کلانی در جامعه ما عموماً ناشی از نزدیکی و نسبتی است که با دین پیدا می کند. در این مسئله سازی ها طبعاً بزرگ نمایی و سوگیری هایی هم وجود دارد. اینها بر روی هم، همچنان که اشاره شد، حقیقتی را عیان می سازد و آن اینکه دین در ایران، موضوعیت و فاعلیت پیدا کرده و همه چیز به آن برمی گردد و لذا باید پاسخگوی همه چیز هم باشد. این همچنان که بیان شد برای دین خوب است و در عین حال دردسرآفرین نیز هست.
ایکنا ـ شما به برخی بزرگ نمایی ها و سوءگیری ها در این باره اشاره کردید. می توانید به برخی از آنها اشاره کنید.
یکی بزرگ نمایی های عجیبی بود از آثار و عوارض کرونا و دیگری پیش بینی های بی محابای ایشان بود از آینده دین و دینداری. چون شما مبتکر این سلسله گفت وگوها بوده اید و سهمی در تولید بخشی از این ادبیات پیدا کرده اید؛ خوب است به گفت وگوهای فیمابین ایشان هم دامن بزنید تا این جنبه های از بحث هم روشن شود.
گریزی هم نیست چون لازم است و می تواند از ابهامات و سوءتفاهمات احتمالی ناشی از تعجیل در این بحث ها قدری بکاهد. وقتی از مسئله و مسئله آفرینی های کرونا برای دین سخن می گوییم و یا از کلماتی چون چالش و از این قبیل استفاده می کنیم، خودبه خود و شاید هم ناخواسته، القای نوعی بدبینی و ناتوانی کرده ایم.
ناخشنودیِ از کرونا که بر میزان مرگ ومیرِ عمومی افزوده و مانع و رادعی در برابر گردش معتاد و متعارف زندگی ایجاد کرده، کاملاً طبیعی است، اما بزرگ نمایی های در اطراف آن و پیش بینی های عجیب و غریبی که هیچ پایه و مبنایی هم ندارند، را نمی توان خیلی طبیعی قلمداد کرد. برخی چنان از تعبیر «پساکرونا» استفاده می کنند که گویی تاریخ در این نقطه متوقف شده و وارد دوران جدیدی خواهد شد و سرنوشت بشر و ماهیت امور از این پس به کلی تغییر خواهد کرد. در حالی که تاریخِ بلند بشری از این قبیل تلاطمات و ابتلائات بسیار به خود دیده و ورطه ها و گردنه های سخت و زیادی را پشت سر گذارده و از غالب آنها نیز سر بلند کرده و سربلند بیرون آمده است.
محک مدعیات ایدئولوژی ها و گفتمان های رایج
ضمن اینکه وقفه در امور به خلاف زیانِ ظاهریِ آن، مبارک هم هست. چرا؟ چون فرصت بازنگری و بازاندیشی به ما می دهد و مجالی برای گشودن راه های جدید و ابداع شیوه ها و رَویه های کارآمدتر از گذشته. به علاوه موجب می شود که بشریت از شرِّ برخی از ساخت ها و سنت های غالب که در عین ضعف و ناتوانی بر زندگی او چنبره زده اند، رهایی یابد. این قبیل فرصت ها که نادر هم هستند، توأم با زوال و زایش های مهمی است و مهم تر آنکه جوهر و طاقاتِ جریانات مدعی را آشکار می سازد. ادیان، فلسفه ها، ایدئولوژی ها و گفتمان های رایج در چنین مواقعی به محک زده می شوند و جوهر و توان خود را نمایان می سازند.
پس برخلاف صورت سازی هایِ شایع که اصرار دارد تنها دین را در معرض پرسش و آزمونِ کرونا قرار دهد؛ باید گفت که همه مدعیان در هر سطح و موقعیتی، درگیر این ماجرا هستند و در معرض دچار شدن به زوال و اِدبار یا برقرار ماندن و به دست آورنِ اقبال. اتفاقاً ادیان صرف نظر از تفاوت هایشان، از ظرفیت و قابلیت های به مراتب بیشتری از رقبای ایدئولوژیک خود برای عبور از چنین موقعیت هایی برخوردارند.
با فرض این مقدمات می شود گفت که پاسخ به سؤال نسبت دین و کرونا به لااقل چهار عامل بستگی دارد؛ آگاهی و ارزیابی ما از پدیده کرونا، درک و انتظار ما از دین به طور کلی، قابلیت و ظرفیت های دینِ مورد نظر و بالاخره رویکرد متولیان و مراجعِ آن دین به این مسئله.
ارزیابی این است که از پدیده کرونا حسب آگاهی و اطلاعاتمان تاکنون، همان است که در فوق بیان کردم. کرونا با تمام گستردگی و سرعتی که دارد و مسائل عدیده ای که پدید آورده، بزرگ تر از بلیه هایی نیست که بشر تاکنون تجربه کرده و پشتِ سر گذارده است. ضمن این که توانایی های علمی و تکنولوژیکِ امروز هم قابل مقایسه با ادوار ماضی نیست. نگرش به دین و انتظار از دین در جامعه ما به تبعِ نقش و موقعیتی که احراز کرده و ادعاهایی که دارد، متفاوت از تلقیِ جوامع دیگر است. این تفاوتِ نگاه را حتی در بین کسانی که میانه خوبی هم با دین ندارند، می شود نشان داد.
وضع متفاوت ایران از دیگر جوامع
همین که ایشان بیشتر به سراغِ نسبت دین و کرونا رفته اند و نه نسبت های دیگر و هر روز مقاله و مصاحبه ای در این باب منتشر می کنند و پیش گویی و پیش بینی هایی درباره آینده دین در دورانِ پساکرونا ارائه می دهند، مؤید آن است که آنان هم نقش و جایگاه دین و دعاوی متعاقب آن را جدی گرفته اند و البته انتظار دارند که به همان اندازه هم پاسخگو باشد. این مسئله وقتی به ایران می رسد و از نسبت دین و کرونا در جامعه ایران صحبت می شود، پای ظرفیت و قابلیت دینِ مشخصی به نام اسلامِ شیعیِ اصولی به میان می آید که ناگزیر باید بدان توجه و ممیزاتش را با ادیان و برداشت های دینیِ دیگر لحاظ کرد.
عنصر تعیین کننده چهارم هم رویکرد و نظر مراجع و مراکز دینیِ ایران به این مسئله است و نوع واکنش هایی که نشان داده اند. به نظر می رسد در تمامی جنبه ها بجز خودِ کرونا و آسیب های فیزیولوژیک آن، وضع و موضع ما متفاوت از جوامع و ادیان دیگر است؛ لذا پاسخ های داده شده را نمی توان به راحتی تعمیم داد و پاسخ های آنها را هم نمی توان برای اینجا مصرف کرد.
کرونا و شرّ و بلا
در این که نقش بشر، عامداً و یا قصدناشده، در پیدایی این ویروس چقدر بوده است، هنوز نمی شود اظهار نظرِ قطعی کرد. کارِ ما هم نیست؛ کار ویروس شناسان و بیولوژیست ها است و البته سیستم های اطلاعاتی. ما حداکثر می توانیم، آن هم با احتیاط و احتمال بسیار، درباره عوارض و آثار بعد از وقوعِ آن صحبت کنیم. بنابر نگرش اسلامی، پدیده های طبیعی همه در یدِ قدرت و مشیت خداوند هستند و از این حیث فرقی میان بیماری و سلامت نیست. به علاوه نمی توانند بالذات شرّ باشند. شرّ و زشت، وصف و اعتبارهایی است که ما به آنها می دهیم.
شرور در واقع اموری نسبتی هستند؛ یعنی در نسبت با دیگری و مشخصاً در نسبت با انسان است که معنا پیدا می کنند. این وصف در باب بلایای طبیعی و حیوانات درّنده و موذی و آنچه با عنوان کلیِ دشمنان طبیعیِ بشر از آن یاد می شود به همان اندازه صادق است که درباره باکتری ها و ویروس ها. آن دسته از پدیده هایی هم که برای بشر شرّ و آسیب زا محسوب شده اند، ممکن است از جنبه ای دیگر، مفید و لازم ارزیابی شوند. خودِ این که تنها وجه منفیِ امور را ببینیم یا وجه مثبت و مفیدشان را و یا آنها را در کلیتشان و از جمیع جهات در نظر بگیریم، تابع نگرش ما به هستی است و غایات مطمح نظر و البته وضع روحی و روانی.
از آنجا که در این فضا غلبه با بزرگنماییِ در اطراف کروناست و نگاهِ یک سره منفی به آن، خیلی هم بی راه نیست، اگر پرتوی هم بر وجوه مثبت این مسئله بیفکنم. شاید در کسب آرامشِ خاطری که این روزها بیش از هر وقت دیگری بدان نیاز است، مؤثر افتد. کاری که فقط از دین و نگاه دینی برمی آید. بگذارید همین جا در پاسخ به سؤال شما و به نحو مختصر اشاره کنم که دین در این ماجرا نه تنها دچار هزیمت و عقب نشینی نشده، بلکه تنها ملجأیی است که پس از ناامیدیِ از دیگر مدعیان می شود روی آن حساب کرد و بدان پناه برد. با این که غالب دین پژوهان بر چنین قابلیتی در دین صحه گذارده اند، اما این تفاوت را هم دارند که برخی از ایشان تنها همین قدر و طاقت و نه بیش از آن را برای دین قائل شده اند.
مسائل و چالش های کرونا
فهرستی از انواع مسائل و چالش هایی که کرونا برای دین پدید آورده را در ذهن دارم که اگر مجال باشد بیان خواهم کرد، اما نتیجه ای که از بحث قبل این است که چالش ها و مسائل، همیشه و همه جا منفی نیستند. ممکن است از آن حیث که موجب برهم خوردن روال عادیِ امور می شوند و دشواری و دردسرهایی را پدید می آورند، ناگوار به نظر برسند و انسان ها را ناراحت و ناراضی سازند، اما در غالب موارد باعث ارتقای سطح زندگی و تکامل بشری شده اند. همچنین ممکن است از یک جنبه، منفی و از جنبه یا در سطحی دیگر، مثبت قلمداد شوند.
تلنگری برای روزمرگی انسان
یکی از آثار و پیامدهای کرونا در همین دورانِ شیوع که می شود مثبت هم تلقی کرد، تلنگری است که به انسان های دچارِ زندگیِ عادی و گرفتارِ روزمرگی زده و موجب تنبه و به خودآمدن هایِ بعضاً جدی در آنان شده است. کرونا به مثابه وقفه ای در زندگیِ معتاد، می تواند موجب بیرون آمدن از غفلتِ بزرگ و غالب در روزگار ما بشود و افراد کثیری را درگیرِ پرسش های مغفول مانده وجودی و بازاندیشی و بازنگری های اساسی در اندیشه و عمل سازد. می تواند مسئله جدی و غالباً فراموش شده مرگ را مجدداً احیا کند و از آن طریق معنای جدیدی به زندگی ببخشد. می تواند ما را متوجه پیچیدگی های بیشتری از عالَم سازد تا اذعان بیشتری به عظمتِ خلقت و بزرگیِ خالق و ضعف و ناتوانیِ انسان پیدا کنیم.
این قبیل موقعیت ها، آن هم به نحو گسترده و همگانی، خیلی وقت است که پیش نیامده و بشریت به آن نیاز دارد. پس مسئله آفرینی های کرونا نه تنها تهدیدی برای دین نیست، بلکه فرصت و موقعیت خوبی را هم برای عرض اندام و ابراز وجود آن فراهم آورده است. تشخیص اینگلهارت در این که بازارِ دین در موقعیت های ناامنی و بی اطمینانی رونق پیدا می کند و با اقبال بیشتری مواجه می شود، درست است؛ در عین حال به دلیل نداشتنِ درک درستی از نیازها و ظرفیت های وجودیِ انسان و تبیین درستی از چراییِ اقبالِ به سوی دین، به ارزیابی و استنتاجی منفی از آن رسیده که نمی تواند صائب باشد. نظریه او دچار دو خطای آشکار است.
یک اینکه گمان می کرد فرایند رو به رشدِ مدرنیته دیگر اجازه بازگشت اضطراب و بی اطمینانی را به زندگی بشر نخواهد داد و دوم آن که قابلیت های دین را به نقش آفرینی در اوضاع مضطرب و ملتهب، مختصر ساخته و موقعیت های متعارف و عادی را از دایره توجه و اعتنای دین خارج کرده بود. این نظر در همان خطای کهن درباره خدای رخنه پوش ریشه دارد. همان که خدا را صرفاً در تنهاییِ سنگر و در موقعیت های خطیر و بحرانی می جوید و می یابد.
