روش تحقیق و پژوهش در قرآن کریم

در جلسه ای که من توفیق حضور در محضر علامه طباطبایی را به مدت حدود دو ساعت داشتم، اولا، به دنبال تأیید و تصحیح کارمان بودیم، و ثانیا، ما که خود را عملا از حوزه های درس علامه محروم شده می دیدیم، همین فرصت اندک دیدارها را غنیمت می شمردیم. من شخصا در کوران این بحث ها، به دنبال یافتن پاسخ برای دو سؤال اساسی بودم که سالیانی پیش از انقلاب اسلامی و پس از آن، با آن ها زیسته بودم:

1- «روش» مطالعه و تحقیق در قرآن مجید چیست و چگونه است؟

2- آن چه علامه طباطبایی در فهم و تفسیر قرآن به آن رسیده اند، از چه راهی بوده است؟و آیا از این «مسیر «را در جایی نشانی داده اند؛ آن چنان که دیگران هم بتوانند این «راه» را بروند؟در مورد سؤال اول، حد اقل دو توضیح لازم است: یکی این که، هر «شیوه» ی عملی، هرچند که «مصیب» باشد و «مفید» هم واقع بشود، مثلا به خاطر وجود عوامل مربوط به مجری، نحوۀ اجرا، موضوع کار و غیره، لزوما «روش» نخواهد بود. دوم این که، «روش» تعلیم، تحقیق، ترجمه، تفسیر و هرچه را که مضاف به قرآن شود، حتما باید صاحب کرسی درس قرآن، یعنی شخص پیامبر اکرم (صلی اللّه علیه و آله و سلم) و دست پروردگان و نایبان منصوص آن حضت بدهند، وگرنه، باز هم، به موجب فقدان حجیّت، «روش» نخواهد بود.

به پاسخ این دو سؤال، به صورت مدوّن و روشن، بحمد اللّه و المنّه یک جا رسیدیم، که آن پاسخ کاربردی و مدوّن، امروز پس از سال ها، به صورت یک مجموعه «روش» برای مطالعه و تحقیق در قرآن مجید، به عنوان ادای دین به پیشگاه حضرت علامه طباطبایی رضوان اللّه تعالی علیه، به صورت مقاله ای، تقدیم شد تا در جای خودش ثبت و ضبط شود و ان شاء اللّه در مسیر بهره وری هرچه بیشتر و تمام تر بیفتد، البته در طول این سال ها گذشته، این روش ها، مکررا در موضوعات، سوره ها و آیات مختلفۀ قرآن کریم، و در نهادها، سازمان ها و محافل و انجمن های گوناگون و گروه های کاری متعدد به معرض اجرا درآمده و دست یابی به نتایج کارآمد و دلپذیر، همواره ما را امیدوارتر ساخته، و حتی بعضا، به ویژه تحقیقات موضوعی قرآنی، به صورت کتاب هم مجوز گرفته و به چاپ رسیده و مقبول و مطبوع واقع شده است.

روش های مطالعه و تحقیق در قرآن مجید

علامه طباطبایی (رضوان اللّه تعالی علیه) در مقدمۀ المیزان، با دلایل کافی و بیان وافی به اثبات می رسانند که روش فهم و تفسیر قرآن، منحصرا تفسیر قرآن به قرآن از طریق تدبر در قرآن است. روش تدبر در قرآن را هم این طور بیان می کنند: «و نستوضح معنی الآیه من نظیرتها بالتدبّر». یعنی: باید توضیح معنای هر آیه ای را از آیات قرینه و نظیرۀ آن با تدبر به دست آوریم». اما توضیح نداده اند که نظیره یا نظایر یک آیه را چگونه می توان پیدا کرد؟

با دقت و تتبع در تفسیر گران قدر «المیزان» که عملا بیانگر این روش است، درمی یابیم که ضابطۀ پیدا کردن نظیره برای هر آیه این است که ببینیم، عین کلمات و یا کلمات هم خانوادۀ کلماتی که آن آیه را تشکیل داده اند، در کدام آیه یا آیات به کار رفته اند. آیاتی که کلمات متشکلۀ آیۀ موردنظر ما عینا در آن ها به کار رفته باشند (در درجۀ اول) و آیاتی که کلمات هم خانوادۀ کلمات آیۀ موردنظر در آن ها به کار رفته باشند (در درجۀ دوم)، نظایر و قرینه های آیۀ موردنظر هستند.

با در نظر گرفتن این ضابطه، می توانیم برای هریک از سه نوع تحقیق قرآنی زیر، روش تفصیلی و عملی داشته باشیم:

*روش تحقیق در مفاهیم یک آیه

*روش تحقیق در مفاهیم یک سوره

*روش تحقیق موضوعی در قرآن

روش تحقیق در مفاهیم یک آیه

دستور العمل های مطالعه و تحقیق در مفاهیم هر آیه (یا قسمتی از آیه) به این شرح است:

- مفاهیم یکایک فرازهای آیه را به دقت بررسی می کنیم و به طور منظم با شماره و تفکیک شده، زیر متن آیه می نویسیم. هر سؤالی را نیز که در رابطه با هر قسمت آیه به ذهنمان رسید، در ردیف مفاهیم آیه یادداشت می کنیم و به آن شماره می دهیم.

- برای آن که مفاهیم آیۀ موردنظر در «سیاق» خودش بهتر معلوم شود، آیات قبل و بعد از آن را نیز به همان شیوه بررسی و مفاهیم و سؤال ها را یادداشت می کنیم. برای تشخیص این که آیات قبل و بعد را تا کجا دنبال کنیم، از «تقسیم کلام اللّه مجید به 555 واحد موضوعی یا رکوعات» استفاده می کنیم که محدودۀ سیاق هر آیه را مشخص می کند.

- کلمات آیۀ موردنظر را یک به یک در نظر می گیریم و در رابطه با هر کلمۀ آیه، آیاتی را که مشتمل بر آن کلمات یا هم خانواده های آن ها هستند (با استفاده از «معجم المفهرس») می یابیم و مفاهیمشان را بررسی می کنیم.

در این مرحله، می توانیم به جای گرفتن یک به یک تمام کلمات آیه (که گاهی ممکن است بررسی مفاهیم صدها آیه را ایجاب کند)، از بعضی کلمات آیه که خود و هم خانواده هایشان در قرآن کمتر به کار رفته اند، به صورت انتخابی استفاده کنیم. هم چنین می توانیم در این مرحلۀ سوم، به جای بررسی آیاتی که با آیۀ موردنظر کلمات مشترک دارند، در سراسر قرآن، تنها به بررسی آیات دیگر سوره ای که آیۀ موردنظر در آن قرار دارد، بپردازیم.

روش تحقیق در مفاهیم یک سوره

با وجود آن که قرآن کریم فصل بندی موضوعی ندارد و نباید داشته باشد، هر سوره از قرآن همان گونه که نامی مخصوص به خود دارد، «محور موضوعی» ویژۀ خود را نیز دارد. بنابراین، پژوهنده ای که به مطالعه و تحقیق در مفاهیم یک سوره می پردازد، عملا به تحقیق در یک موضوع اساسی از معارف اسلامی پرداخته است که در اثنای مطالعه و تحقیق در آن، سؤالات دیگری نیز در کنار آن موضوع اصلی برای او مطرح می شوند و تا حدودی پاسخ می گیرد. به عبارت دیگر، «تحقیق سوره ای» در قرآن، در حقیقت نوعی «تحقیق موضوعی» است که موضوع آن را هم خداوند متعال انتخاب فرموده، و محدودۀ پردازش مطلب در راستای تبیین آن موضوع و مناطق موردنظر در پهنه های قابل تحقیق و زیرمجموعۀ آن موضوع را نیز خود او تعیین کرده است.

دستور العمل های پیشنهادی

از آغاز سوره شروع می کنیم و مفاهیم یک به یک آیات سوره را بررسی می کنیم. به این ترتیب که زیر هر آیه، آن چه را که از آیه می فهمیم و آیه به ما می گوید، به طور تفکیک شده و با شماره یادداشت می کنیم و هرگاه سؤالی به نظرمان رسید، آن را هم کنار مفاهیم دیگر شماره می دهیم و یادداشت می کنیم. معمولا سؤالاتی که در رابطه با هریک از آیات یک سوره مطرح بشوند، در ضمن بررسی مفاهیم آیات دیگر سوره، جواب کافی می گیرند. بنابراین، هر جا به جوابش رسیدیم، شمارۀ جواب را کنار آن به شمارۀ سؤال ارجاع می دهیم.

- هم چنان که در بررسی مفاهیم آیات سوره پیش می رویم، مفاهیم آیات قبلی را که بررسی کرده ایم، باید کاملا در نظر داشته باشیم. هم چنین، سؤالاتی را که در رابطه با آن آیات قبلی به ذهنمان رسیده اند، باید تا آخر کار در نظر داشته باشیم.

- بعد از بررسی مفاهیم هر آیه، از ارتباط آن آیه با آیۀ قبلش سؤال می کنیم و نکاتی را که از دقت بر رابطۀ میان آیات به دست می آید، یادداشت می کنیم.

- اگر قبل از تحقیق و یا دست کم در جریان تحقیق در مفاهیم سوره، بتوانیم آن سوره را حفظ کنیم، وجود آیات در حافظۀ ما به هرچه بیشتر روشن شدن مفاهیم آیات و نکاتی که از ارتباط آیات به دست می آید، کمک می کند.

- اگر مایل باشیم و یا احساس نیاز کنیم به این که ترجمه یا تفسیری را از سورۀ موردنظر ببینیم، اشکالی ندارد، ولی باید در نظر داشته باشیم که اگر خواستیم مطلبی را که از آن ترجمه یا کتاب تفسیر گرفته ایم، در تحقیقمان بیاوریم، لزوما باید نشانی آن مطلب را در تفسیر یا ترجمه ای که دیده ایم مشخص کنیم تا با مفاهیمی که مستقیما از آیات قرآن گرفته ایم، یا سؤالاتی که به ذهن خودمان رسیده است، درنیامیزد و احیانا در صورت صحیح نبودن، ما را به اشتباه نیندازد.

- در صورتی که بخواهیم تحقیق را ادامه بدهیم، می توانیم یک سوره بعد و یک سوره قبل از سورۀ موردنظر را به همین ترتیب مطالعه کنیم و از مفاهیم آن دو سوره، برای بهتر و روشن تر فهمیدن آیات سورۀ موردنظر کمک بگیریم. بدیهی است، اگر به جای یک سوره قبل و بعد، دو یا چند سورۀ قبل و بعد از سورۀ موردنظرمان را مطالعه کنیم، خیلی گسترده تر به مفاهیم سورۀ خودمان خواهیم رسید.

- اگر بخواهیم تحقیق دربارۀ مفاهیم سورۀ موردنظرمان را ادامه بدهیم و باز هم روشن تر و دسته بندی شده تر بر مفاهیم سورۀ موردنظرمان دست یابیم، باید سوره هایی را که با سورۀ موردنظرمان وجه مشترک دارند نیز مفهوم یابی کنیم. اما چگونه سوره های «هم گروه» سورۀ موردنظرمان را مشخص کنیم؟

می دانیم که 29 سورۀ طولانی و متوسط قرآن با حروف مقطعه (که به اصطلاح «فواتح سور» نامیده می شوند) آغاز شده اند. علامه در ذیل آیۀ اول و دوم سورۀ شوری (حم عسق) می نویسند: اگر اندکی در مفاهیم سوره هایی که سرآغاز مشترک دارند، تدبر کنیم، می بینیم شش سوره ای که با «الم» آغاز شده اند و نیز پنج سوره ای که با «الر» آغاز شده اند، یا هفت سوره ای که با «حم» شروع شده اند، سیاق و مضامینشان تشابه به خصوصی با یکدیگر دارند که این تشابه و همانندی، میان هریک از این سوره ها و سوره های دیگر، دیده نمی شود. اگر در این زمینه تحقیق بیشتری صورت گیرد و مضامین این سوره ها دقیقا با یکدیگر مقایسه شوند، رابطه های دقیق تر و کارآمدتری نیز به دست می آید.

اگر بیان علامه را در مورد سوره های دیگر قرآن هم تعمیم بدهیم و سرآغاز مشترک را ملاک تشخیص سوره های هم گروه در نظر بگیریم، تشخیص سوره های هم گروه هر یک از سوره های قرآن که موردنظرمان باشد، کار ساده ای است و با مقایسۀ آیۀ اول و احیانا آیه های دوم و سوم سورۀ موردنظر با سوره های دیگر قرآن، به راحتی می توانیم سوره هایی را که مفسّر و مبین مفاهیم سورۀ موردنظرمان هستند، مشخص کنیم.

- اگر بعضی از آیات سوره ای را که دربارۀ مفاهیم آن تحقیق می کنیم، با روش تحقیق در مفاهیم یک آیه مورد تحقیق کامل قرار بدهیم، این نیز یکی از راه های هرچه بیشتر و کامل تر به دست آوردن مفاهیم سورۀ موردنظر است.

- در جریان تحقیق، به خصوصیات و ویژگی های لفظی سوره و نظم ها و هماهنگی هایی که از نظر لفظ در سوره یا سوره های مورد بررسی دیده می شود نیز باید توجه داشته باشیم و آن ها را نکته به نکته یادداشت کنیم. چنان که می دانیم، وجود این نظم های لفظی، عددی و غیره، در بیان قرآن بهترین جلوه های اعجاز قرآن مجید هستند.

روش تحقیق موضوعی در قرآن

تحقیق موضوعی نیاز اساسی نسل معاصر در زمینۀ فهم قرآن است. در زمان ما، مسلمانان پیش از آن که فرصت یا همت بررسی دوره ای مفاهیم قرآن را به عنوان بهره ور شدن از معارف کتاب آسمانی شان پیدا کنند، مسائل و موضوعاتی برایشان مطرح می شود که ترجیح می دهند، نقطه نظر قرآن را دربارۀ آن ها بدانند.

نخستین مشکلی که بسیاری از ما را از تحقیق موضوعی در قرآن کریم باز می دارد، آن است که وقتی موضوعی برایمان مطرح می شود، نمی دانیم به کدام آیات یا سوره های قرآن مراجعه کنیم؟و با چه معیاری تشخیص بدهیم که کدام آیات قرآن با موضوع ما در ارتباط هستند؟

راه حل این است که ابتدا عنوان موضوعمان را با دو سه کلمه مشخص کنیم. اگر عنوان موضوعمان عربی نباشد، با مراجعه به کتاب لغت یا سؤال از دیگران، آن را به زبان عربی برگردانیم، بعد کلمات تشکیل دهندۀ عنوان موضوعمان را با استفاده از «معجم الفهرس» بر قرآن عرضه کنیم. اگر یک کلمه یا بیشتر، از عنوان موضوعمان - عینا یا به صورت کلمات هم خانواده - در قرآن مجید به کار رفته باشد، راه ورود خودمان به قرآن را پیدا کرده ایم. اما اگر هیچ یک از آن کلمات در قرآن به کار نرفته باشند، باید (با مراجعه یا سؤال مجدد) کلمه یا کلمات مترادف آن ها را در زبان عربی پیدا کنیم و بار دیگر به سراغ قرآن بیاییم. اگر احیانا باز هم موفق نشدیم، باید موضوعمان را به چند موضوع کوچک تر تقسیم کنیم و آن موضوعات کوچک تر را یک به یک به قرآن عرضه کنیم. زیرا ممکن است از آن جهت که قرآن «کتاب تفصیل» است و همۀ مطالب به طور مفصل در آن آمده است، کلی بودن موضوع، علت دشوار شدن کار شده باشد.

با آن که هیچ اشکالی ندارد که تحقیق موضوعی را به صورت مطالعه انجام بدهیم، ولی اگر بخواهیم به صحت دریافت ها و نتیجه گیری های خودمان اطمینان داشته باشیم و بتوانیم نتیجۀ کارمان را به دیگران نیز عرضه بکنیم، لزوما باید سلسله ای از دستور العمل های قراردادی را رعایت کنیم.

دستور العمل های پیشنهادی

1- یک دسته کاغذ یکنواخت یا یک دفتر سفید را برای نوشتن تحقیقتان آماده کنید (یک روی کاغذ را بیشتر ننویسید).

2- در صفحۀ اول، عنوان موضوع و کوششی را که احیانا در جهت پیدا کردن کلمه یا کلمات قرآنی مربوط به موضوعتان انجام داده اید بنویسید.

3- با مراجعه به «معجم المفهرس»، نشانی آیاتی را که کلمۀ موردنظرتان عینا در آن ها به کار رفته است، روی یک کاغذ یادداشت فرعی پیاده کنید. پیش از آن که فهرست نشانی آیات را در اوراق تحقیقتان وارد کنید، آیات را به ترتیب شمارۀ سوره هایشان، از آخر به اول قرآن مرتب کنید (حتی بهتر است در مواردی که دو یا چند آیه در یک سوره دارید، آن ها را نیز از آخر به اول مرتب کنید). زیرا در این صورت، هم از نظم و ترتیب آسمانی بیان مطلب که مسلما همگام با ترتیب سوره ها و آیات قرآن است استفاده خواهید کرد و هم ضمنا از آیات و سوره های مکی به مدنی سیر خواهید کرد، و ابتدا بیان های مختصرتر و به تدریج بیان های مفصل تر را خواهید یافت.

بنابراین، در صفحۀ دوم تحقیقتان «فهرست مرتب شدۀ نشانی آیات قرآنی که کلمۀ موضوع عینا در آن ها به کار رفته است» را با همین نام و عنوان خواهید داشت. فراموش نکنید که یک شمارۀ ردیف، از 1 به بعد، به این فهرست آیات که گردآوری کرده اید بدهید که تا آخر، شناسنامۀ هر آیه در تحقیق شما باشد. بنابراین، فهرست شما باید به صورت جدولی به این شکل دربیاید:

4- بار دیگر، با مراجعه به آیه یاب قرآن، «فهرست نشانی آیات قرآنی را که کلمۀ موضوع به صورت کلمات هم خانواده در آن ها به کار رفته است»، از آخر قرآن به اول، مرتب کنید و به صورت جدولی مانند فهرست اولی، در صفحۀ سوم تحقیقتان وارد کنید. شمارۀ ردیفی که به آیات اصلی این فهرست دوم می دهید، دنبالۀ شمارۀ ردیف آیات اصلی فهرست اول خواهد بود. در صورتی که نخواهید تحقیقتان را فراتر از فهرست اول ادامه بدهید، فهرست دوم راهنمایی خواهد بود برای دیگران. ضمنا در صورتی که مایل باشید، می توانید از همان ابتدا به جای دو فهرست یاد شده، فقط یک فهرست تهیه کنید که هر دو دسته آیات را دربرداشته باشد.

5- سومین فهرستی که باید تهیه کنید، «فهرست سیاق ها» است که به این شکل خواهد بود:

6- آمار تعداد آیات هر فهرست را و هم چنین تعداد کلماتی را که در رابطه با موضوعتان در آیات سراسر قرآن به کار رفته است. و هم چنین تعداد کل آیاتی را که با توجه به فهرست سیاق ها در تحقیق موضوعی شما مورد بررسی قرار خواهد گرفت، در آخر آن ها به دست بدهید. غالبا در این آمارها، نظم اعجازآمیز قرآن به صورت شگفت انگیزی جلوه می کند.

7- حالا می توانید بررسی مفاهیم آیات را به ترتیب شمارۀ ردیف که به آن ها داده اید، شروع کنید. اول کاری که باید بکنید این است که متن کامل آیۀ هر ردیف را با ذکر شمارۀ ردیف آن، هرکدام را بالای یک صفحۀ جداگانه بنویسید. اعراب ها و علامت های دیگر را لازم نیست بگذارید. ترجمۀ تحت اللفظی آیه را هم نه از خودتان و نه از روی کتاب یا نوشته یا از قول دیگری ننویسید. زیرا این کار مانع مفهوم گیری مستقیم و مطمئن از آیات قرآن می شود (در عین حال، مراجعه به ترجمه ها و تفسیرها اشکالی ندارد).

8- مفاهیمی را که از آیه به دست می آورید، با اشاره به آن کلمه یا عبارت از متن آیه که شما را به آن مفهوم راهنمایی کرده است، به صورت تفکیک شده و با شماره، زیر متن آیه یادداشت کنید. نوشتن مفاهیم به صورت تفکیکی به شما کمک می کند که بعدا بتوانید مفاهیم نادرست را تصحیح کنید. شماره داشتن مفاهیم هم به شما کمک می کند که با اشاره به شمارۀ مفهوم در کنار شمارۀ ردیف آیه، مفاهیم آیات مربوط به موضوعتان را به همدیگر ربط بدهید. هرگاه ورق مربوط به هر آیه (فقط روی آن) پر شد، ورق یا ورق های دیگری به آن سنجاق می کنید. توجه داشته باشید که اوراق تحقیق شما هیچ گاه نیاز به شمارۀ صفحه نخواهند داشت (مثلا شمارۀ 3- 2شناس نامۀ سومین مفهومی است که ذیل آیۀ ردیف 2 یادداشت کرده اید).

9- ضمن بررسی و دقت در مفاهیم آیه، هرگاه سؤال یا سؤالاتی در رابطه با آیه به نظرتان رسید، هر سؤال را با یک شمارۀ جداگانه در ردیف مفاهیم یادداشت کنید. لازم نیست پاسخ سؤالی را که به نظرتان می رسد، بدانید یا مسیر تحقیقتان را به طرف رسیدن به پاسخ آن سؤال کج کنید. تنها کاری که باید بکنید، این است که سؤالی را نانوشته رها نکنید. در طی تحقیق، خودبه خود به آیه ای خواهید رسید که پاسخ سؤالتان را دربرداشته باشد، و در آن جا شما پاسخ سؤال را با اشاره به شمارۀ سؤال یادداشت خواهید کرد.

10- هرگز نباید به فهم یک عبارت یا یک قسمت از آیه اکتفا کنید، حتی اگر به ظاهر به نظر برسد که مطالب دیگری که در آیه مطرح است، ارتباط چندانی با قسمت مربوط به موضوعتان ندارد. زیرا امکان ندارد مطالبی که با یکدیگر ارتباط مستقیم و نزدیک نداشته باشند، در یک آیه کنار هم بیایند. بنابراین، باید قسمت های دیگر آیه و ارتباط قسمت های متفاوت آیه را طی شماره های جداگانه ای مورد سؤال قرار دهید.

11- برای این که بتوانید از آیه مفهوم صحیح و پرباری در جهت تحقیق موضوعی تان دریافت کنید، باید آیات قبل و بعد از آیۀ موردنظر (آیۀ اصلی) را نیز مفهوم یابی و به اصطلاح، آیه را در «سیاق» خودش بررسی کنید. بهتر است، برای بررسی سیاق مربوطه، به منظور تکمیل و توضیح مفاهیم آیۀ اصلی، ابتدا یکایک آیات بعد از آیۀ اصلی و سپس یک به یک، آیات قبل از آیۀ اصلی را بررسی و نکات توضیحی و تکمیلی آن ها و هم چنین سؤالات مربوط به آن ها را در ذیل مفاهیم و سؤالات آیۀ اصلی یادداشت کنید. شماره ای که به این مفاهیم و سؤالات مربوط به سیاق هر آیۀ اصلی می دهید، دنبالۀ شماره هایی است که به مفاهیم و سؤالات آن آیۀ اصلی داده اید. برای تشخیص محدودۀ سیاق آیه که قرآن کریم را برحسب تعلیم حضرت رسول اکرم (ص) به 555 واحد موضوعی (به اصطلاح: رکوعات) تقسیم می کند، استفاده کنید. برای بررسی آیات هر سیاق، ابتدا از آیۀ اصلی شروع کنید و سپس آیات بعدی را یکی پس از دیگری تا آخر مفهوم یابی کنید و بعد به آیۀ قبل از آیۀ اصلی و آیۀ قبل از آن بپردازید تا به اولین آیه برسید. برای سهولت و دقت بیشتر کار تحقیق، بهتر است در آغاز کار، با استفاده از «فهرست سیاق ها» که تهیه کرده اید، قسمت هایی را که در جای جای قرآن در تحقیق شما مورد بررسی قرار خواهد گرفت، از روی قرآن کپی کنید و روی اوراق یک اندازه، به صورت تابلوها یا کارت های موضوعی تعبیه کنید و سپس کار مفهوم یابی آیات را با استفاده از آن ها دنبال کنید.

12- در سراسر جریان تحقیق موضوعی سعی کنید، مفاهیمی را که به دست آورده اید و سؤالاتی را که برایتان مطرح شده است، همواره به یاد داشته باشید. اگر بتوانی، ضمن این که تحقیقتان را پیش می برید، آیات اصلی مربوط به موضوعتان را حفظ کنید. این کار بر نتیجۀ مطالعه و تحقیق شما بسی خواهد افزود.

13- در سراسر جریان تحقیق موضوعی، نظم ها و هماهنگی هایی را که از هر نظر بین آیات قرآنی مورد بررسی می بینید، با دقت یک به یک یادداشت کنید. توجه روی هر مورد نظم و هماهنگی لفظی در قرآن می تواند، شما را به رهنمودهایی در فهم معانی قرآن برساند.

14- ترتیب و ترکیب دست نویس تحقیق موضوعی تان را به هیچ وجه به هم نزنید و در صورتی که می خواهید تحقیقتان را در قالب یک مقاله یا کنفرانس یا کتاب درآورید، یا به صورت قصیده یا غزل یا یک قطعه شعر بسرایید، این کارها را مجددا و بدون دست زدن به اوراق اصلی تحقیقتان انجام بدهید تا همواره ضریب اطمینان مطالب و مفاهیمی که به دست می آورید و ارائه می کنید، برایتان مشخص باشد. حتی یادداشت های غلط را نیز پاره نکنید یا خط نزنید، فقط با علامت یا توضیحی در کنار آن ها، ترجیحا با رنگ قرمز، غلط بودنشان را نشان بدهید.

15- اگر با ترتیبی که بیان شد، تحقیق موضوعی تان را تا این جا پیش برده باشید، این تحقیق نسبتا کامل است. به این معنی که نه تنها خطوط کلی موضوع برایتان روشن شده است، بلکه مطالب جزئی موضوع نیز در حد لزوم و کفایت، برای هدایت ذهن انسان بیان شده اند. باوجوداین، اگر بخواهید تحقیقتان را بیشتر ادامه بدهید، می توانید موضوعات دیگری را که در آیات قرآنی در رابطه با موضوع موردنظرتان بیشتر مطرح بوده اند، با همین روش یاد شده مورد تحقیق قرار بدهید تا ابعاد موضوع موردنظر هرچه بیشتر مفهوم و معلوم شود. هم چنین می توانید، با درجه بندی سوره هایی که ضمن تحقیق با آن ها آشنا شده اید (برحسب تعداد کاربرد کلمات موضوع در سوره ها) تمام آن سوره ها را یک به یک بررسی کنید با موضوع موردنظرتان هرچه بیشتر تفضیل یابد.

چگونگی تقسیم کلام اللّه مجید به 555 واحد موضوعی

توضیح 1- این تقسیم از قدیم الایام به «رکوعات» مشهور بوده است. به مناسبت این که پیامبر اکرم (ص) بعد از سورۀ حمد در رکعات اول و دوم نمازهای یومیه، گاه یک سورۀ کوچک و گاه یکی از این قسمت ها را می خوانده اند و در بسیاری از نسخه های قرآن، با علامت «ع» در پایان هر قسمت مشخص شده است.

توضیح 2- در بعضی از چاپ های قرآن، در قرن اخیر، به علت عدم توجه به اهمیت تقسیم بندی، علامت آن «ع» را حذف کرده اند. در برخی نسخه ها و چاپ های قرآن نیز به دلیل کم توجهی به آن، در بعضی جاها گذاشته نشده یا جابه جا نهاده شده است. نیز به همین جهت است که قاریان محترم قرآن، نوعا برای شروع و خاتمۀ آیاتی چند از کلام اللّه مجید که در یک مجلس می خواهند بخوانند، از این فصل بندی اعجازآمیز و پر رمزوراز آیات در سوره های قرآنی بهره نمی جویند. در نتیجه بسیار می شود که حسن انتخاب ندارند و «قرائت» آنان با وجود آن که همۀ امتیازات شناخته شده را دارد، به دلیل نداشتن حسن افتتاح و حسن ختام، چندان که باید، نزد اهل ذوق و معرفت مقبول نمی افتد.

توضیح 3- عده ای از محققان برآن اند که این تقسیمات، منطبق بر دفعات نزول در نزول تدریجی قرآن بوده است. اگر چنین بوده باشد، به پیوستگی آیات هر قسمت (هر رکوع) به یکدیگر، به همان اندازه که پیوستگی آیات هر سورۀ قرآنی قابل استناد است، می توان استناد کرد. به عبارت دیگر، این تقسیم آیات سوره های طولانی و نسبتا طولانی قرآن به رکوعات، بهترین راهنمایی تشخیص «سیاق» و تعیین «محدوده ی» مطلب است که محققان اهل تفسیر، از جمله علامه طباطبایی رضوان اللّه تعالی علیه، همواره بر آن تأکید داشته اند.