مبانی، عملکردها و روش های تربیتی حضرت زینب علیهاالسلام

مقدمه

همیشه عملکرد مربیان بزرگ برای بشر، درس آموز بوده است؛ مربیانی که در پرورش فضیلت های اخلاقی و نیز تثبیت و انتقال ارزش های فرهنگی و اعتقادی، الگوهای مناسبی برای متربیان بوده اند. چرا که بررسی فعالیت های آموزشی و پرورشی الگوها به لحاظ برخورداری از ویژگی های خاص، می تواند به روند حفظ و انتقال فضائل و آموزه های تربیتی سرعت بخشیده و به تعمیق و ماندگار شدن آن ها نیز کمک نماید.

در مجموعه تعالیم اسلام، به ویژه در تعالیم مربوط به مسائل تعلیم و تربیت، نه تنها توصیه و تأکید بر استفاده از شیوه الگویی شده، بلکه علاوه بر تبیین مشخصات وویژگی های یک الگوی مناسب، در موارد ضروری مصداق هایی نیز بیان شده است.

علاوه بر این، گاهی راه های بهره برداری از الگوها نیز مورد اشاره قرار گرفته است؛ ازجمله در یک مورد ضمن تشریح جریانات مربوط به جنگ اجزاب در قرآن کریم، ازشخص پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و سلم به عنوان «اسوه حسنه»یاد می شود. «لقد کان لکم فی رسول اللّه اسوة حسنة (احزاب، 21)».

در این راستا، توجه به حفظ سلامت فکری و اعتقادی متربیان از اهمیت و ضرورت بیشتری برخوردار است؛ چراکه همواره در طول تاریخ خطرناک ترین نقشه های دشمنان از طریق نفوذ و ایجاد تغییر در نوع تفکر و بینش نوجوانان و جوانان عملی شده است. به علاوه، حفظ سلامت بینش و دیدگاه های ارزشی متربیان و نسل جدید، تضمین کننده استمرار سلامت فرهنگی جامعه است.

حضرت زینب علیها السلام یکی از چهره های برجسته جهان اسلام است که به دلیل برخورداری از ویژگی های منحصر به فرد در تمام زمینه ها، می تواند به عنوان یک الگوی به تمام معنا تربیتی، در همه اعصار مطرح شود و عملکردهای تربیتی وی بر روی فرزندان، همسر، اقوام، مسئولان و سیاستمداران و عموم افراد جامعه زمان خود، سرمشق مربیان و متربیان جامعه ما قرار گیرد. در این مقاله تعدادی از مبانی، عملکردها و روش های تربیتی حضرت زینب علیها السلام، مورد بررسی قرار قرار گرفته است.

مبانی تعلیم و تربیت

منظور از مبانی تربیتی، توانمندی های و ویژگی هایی است که اساس و پایۀ الگویی برای نظام تعلیم و تربیت شده، و اصول و روش ها را در جهت اهداف، سامان می دهد.

حضرت زینب علیها السلام به عنوان مربی برجسته، از مبانی و تواناهایی های علمی، شخصیتی ومعنوی برخوردار بودند که آن ها موجب بکارگیری اصول و روش های مناسب تعلیم و تربیت در شرایط مختلف، از ناحیه آن حضرت بود. در این مقاله به برخی از اهمّ مبانی تربیتی آن حضرت، پرداخته شده است.

الف. مبانی علمی

از جمله توانایی های حضرت زینب علیها السلام که منبع عملکردهای تربیتی در سطح الگو شده است، توانایی علی آن حضرت است. از جمله منشاء این نوع توانایی ها، می توانبه موارد ذیل اشاره کرد:

1- توانمندی بالای ادارکی و عقلانی حضرت که به همین دلیل، وی«عقیله بنی هاشم»نام گرفته است. ابن عباس با این عبارت از آن حضرت در روایاتی که از او نقل می کند، یاد کرده است: «حدثنی عقیلتنا زینب (قمی، بی تا، 1، 558)، بانوی فهیم و اندیشمند ما زینب بر من چنین روایت کردند، برخی از او با تعبیر حبر و بحر یعنی سرشار از فهم و علم و درایت یاد می کنند. حتی زمانی که در مجلس یزید آن خطبه آتشین را بیان کردند، یزید درباره اش گفت: «اینان خاندانی هستند که فصاحت و دانش و معرفت را از پیامبر صلّی اللّه علیه و سلم به ارث برده اند و آن را با شیر مادر نوشیده اند (در مجلسی، 1413، ق، 45، 137)».

از شیخ صدوق نیز روایت شده است که زینب به جهت فهم بالا و دانش زیاد، ازسوی امام حسین علیه السلام نیابت خاصی بر عهده داشت و مردم در مسائل شرعی (حلال وحرام) به ایشان رجوع می کردد. همچنین نقل شده است روزی امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام درباره بعضی از سخنان پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و سلم با هم گفت وگو می کردند، حضرت زینب علیها السلام وارد شدند و در بحث ایشان شرکت کردند و مسئله را با تمام صوری که داشت به تفصیل تمام، تبیین فرمودند. حضرت امام حسن علیه السلام وقتی این توانایی فوق العاده خواهر را دیدند، خطاب به او فرمودند: «انّک حقا من شجرة النبوة و من معدن الرسالة... (شرقاوی، بی تا، 98». به راستی که تو از درخت نبوت و معدن رسالت هستی. کسی به صورت ژنتیکی از هوش بالا برخوردار باشد و بر اثر عوامل تربیتی شایسته، این هوش تقویت شده است، توانمندی عقلی وی، فوق العاده رشد می یابد و از اندیشه او، علم و دانش فوران می کند و از معلومات بدیهی و نظری خویش، به آسانی، استنباط جدید می کند، درکش از عالم هستی و جایگاه انسان در هستی وابعاد وجودی آدمی و مسئولیت هایش در زندگی فردی و اجتماعی، واقع بینانه و بصیرانه می شود، از مجموعه مسائل روان شناختی عاطفی و رفتاری افراد، گروها و جمعیت های خرد و کلان، فهم درست تر و تحلیل و ارزیابی بهتری، خواهد داشت همچنین شخصی مسائل اجتماعی، سیاسی و انگیزه های مادی و معنوی آنان را خوب تشخیص می دهد و در تمیز حق از باطل، هیچ، درنگ نخواهد داشت و راهکارهای تربیتی مناسب را با توجه به شرایط و موقعیت های گوناگون متربیان می یابد و ارائه می دهد. حضرت زین العابدین علیه السلام، در تأیید این نوع توانمندی علمی زینب علیها السلام، آن هم، زمانی که آن بانوی بزرگ، خطبه پرمحتوای تربیتی-سیاسی خود را در جمع مردم، در بازار کوفه، ایراد نمود می فرماید: «انت بحمد اللّه، عالمة غیر معلّمه، و فهمة غیر مفهّمه (قمی، بی تا، 1، 558)، خدای را سپاس که تو دانشمندی هستی که علمت را از معملی نیاموخته ای، و کسی هستی که مسائل را درست می فهمد بدون اینکه در این فهم، کسی به تو راهنمائی و کمک کرده باشد». آری حضرت زینب علیها السلام از خاندانی است که«انّ هولاء ورثوا العلم و الفصاحة، و ذقّوا العلم ذقّا (ابومخنف، 1398، 453 و مجلسی، 1386، 261». افراد این خاندان، دانش، فصاحت و شفّافیت کلامی را از اجداد خود به ارث برده، و اصولا علم و دانش را با تمام وجودشان درک کرده اند.

2- تعلّم و تأثیرپذیری آموزشی از اولیای دین

حضرت زینب از آموزه های حضرت رسول اکرم صلّی اللّه علیه و سلم، امیر المؤمنین علیه السلام، فاطمه زهراعلیها السلام و حسنین علیهما السلام، مطالب بسیاری را در زمینه های تربیتی و نقش آن در زندگی خانوادگی و اجتماعی فراگرفته است. آن حضرت چندسال اوائل کودکی خود را تحت تربیت معلم بزرگ بشریت، حضرت محمد صلّی اللّه علیه و سلم و مادر دانشمند و بزرگوار خود بوده است و حدود سی و پنج سال از منبع علم و اخلاق پدر و عملکردهای تربیتی سیاسی و اجتماعی او، بهره برده است، و بیش از پنجاه و پنجسال تحت تأثیر نقش های مهم تربیتی برادران والا مقام خود بوده است. وی در طول زندگی با جدّ، والدین و دیگر اعضای خانواده اش با قرآن و معارف دین، آشنا شده و انس و الفت مستمری داشته است. به قول شیخ جعفر نقدی. «زینب علیها السلام تربیت شده پنج شخصیت آل عبا است: «فالخمسه اصحاب العباء هم الذین قاموا بتربیتها و تثقیفها و تهذیبها و کفاف بهم مودبین و معلمین»«پنج تن آل عبا به تربیت و فرهنگ سازی و تهذیب زینب همت گماردند و همین بس که آن ها ادب کننده و آموزگار او باشند (نقدی، 125، 1362)».

3- تجربه اندوزی علمی

حضرت زینب علیها السلام، از نوع عملکردهای آموزشی، تربیتی و تصمیم گیری هایسیاسی-اجتماعی بزرگانی چون پدر و برادران بزرگوارش تجربیات ارزنده ای بدست آورده و توانایی علمی خویش را برای هدایت و تربیت اقوام و مردم بالاتر برده است.

وی در طول زندگی، ضمن معاشرت و همراهی با بزرگترین دانشمندان و مربیان جهان بشیریت، تدبیرها، سیاست ها، جنگ ها، درگیری ها و حوداث تلخ و شیرین زمان پدر و برادارن خود را از نزدیک تجربه کرده و از آن ها فهم و تحلیل داشته است. این تجربیات، دانایی و توانایی تربیتی آن حضرت را در سطوح بسیار بالائی قرار داده است.

4- مطالعه قرآن و احادیث

حضرت زینب علیها السلام به وسیلۀ تعمق در قرآن و مطالعه احادیث و معارفی که ازحضرت رسول اکرم صلّی اللّه علیه و سلم، امیر المؤمنین علیه السلام، فاطمه زهرا علیها السلام و حسنین علیما السلام در اختیارداشته، و برای مردم نقل می کرده و در افزایش علم و دانایی آن حضرت زینب علیها السلام تأثیر به سزایی داشته است. آن بانوی بزرگوار، راوی حدیث از مادر خود فاطمه زهرا علیها السلام است. چنانچه ابو الفرج اصفهانی در مقاتل می نویسد: ابن عباس خطبه حضرت فاطمه علیها السلام را از حضرت زینب علیها السلام روایت کرده است. دقت کنیم که حضرت زینب علیها السلام با اینکه دختری خردسال (یعنی هفت ساله و یا کمتر) بود، اینخطبه عجیب و غرّاء که محتوی معارف اسلامی و فلسفه احکام و مطالب زیادی است را با یک مرتبه شنیدن حفظ کرده، و خود یکی از راویان این خطبه بلیغه و غراء است (قمی 331، 1، 298)». همچنین حضرت از«اسما بنت عمیس» حدیث راویت کرده است، چنانچه محمد بن عمرو، عطاء بن سایب، فاطمه بنت حسین علیهما السلام، جابر بن عبد اللّه انصاری و عباد عامری هم، از آن حضرت، نقل حدیث کرده اند (کحاله، 1398 ق، 2، 92 و حسون، 1298، 380). از جمله احادیثی هم که از حضرت زینب علیها السلام روایت شده، حدیث «ام ایمن» است که دربارۀ مصائبی است که به اهل بیت علیهم السلام وارد خواهد شد (ابن قولویه، 262 و مجلسی، 1314 ق، 45، 183). داستان بیمار شدن امیر المومنین، بیان ماجرای «فدک»برای عبد اللّه-بن عباس، داستان نزول سفره آسمانی برای مادر خود، فاطمه علیها السلام، حدیث حرام بودن صدقه بر اهل بیت علیهم السلام، سرگذشت ولادت امام حسین علیه السلام و داستان دعا و شب زنده داری فاطمه زهرا علیها السلام را نیز از احادیث روایت شده، از جانب زینب، می توان نام برد (محلاتی، 1364، 3، 72).

5- آموزگاری و معلمی کردن

هرمعلمی از آن جهت که می خواهد آموزش بدهد لازم است بیندیشد و برای تدریسش طرح مناسبی ارائه بدهد و مطالب جدید و با کیفیت را به تناسب فهم و موقعیت روانی متربیان بیان کند. این نوع فعالیت علمی باعث افزایش سطح علمی برای خود معلم، نیز خواهد بود. از طرف دیگر، سؤال و جواب هایی که در درس بینمتعلمان و معلم صورت می گیرد، زمنیه تعالی علمی و مهارتی حتی خود معلم را فراهممی سازد. از جمله عوامل توانمندی علمی حضرت زینب علیها السلام، علاوه بر آموزش های فردی، تجربه حدّاقلّ یک سال آموزش به جمعی از زنان کوفه است که از دوجنبه که ذکر شد باعث افزایش سطح علوم ایشان شده است. مجلس درس و تفسیر قرآن در مدت اقامت علی علیه السلام و خاندانش در کوفه که توسط گروهی از بانوان خردمند کوفه درخواست شده بود و آن ها نیز شوهران خود را به حضور علی علیه السلام فرستادند و پیغام دادند: «ما شنیده ایم، زینب نیز مانند مادر بزرگوار خود حضرت فاطمه علیها السلام، دارای قدرت علم و دانش فراوانی است، اگر اجازه دهید و موافقت کنید، برای بهره برداری از خرمن علم و دانش ایشان، به حضور وی مشرف شویم، که امام و زینب علیها السلام با این درخواست موافقت کردند و زن های کوفه در محفل درس و تفسیر قرآن زینب علیها السلام شرکت می کردند (محلاتی 1364، 3، 75)».

6- علوم الهامی

از منابع توانمندی های علمی حضرت زینب علیها السلام، علوم الهامی است، که در سایه تهذیب و عرفان معنوی، خداوند به وی عطا کرده است. این نوع علوم، امداد الهی است که به افراد شایسته تعلق می گیرد. فرد شایسته این علوم، از دو طریق به این علوم دست می یابد: نخست از طریق الهام مستقیم خداوند و یا فرشته مامور خداونداست. پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و سلم در این زمینه، به اباذر فرموده است: «یا اباذر! ما زهّد عبد فی الدّنیا الاّ انبت اللّه الحکمّة فی قلبه، و انطقّ بها لسانه (مجلسی، 1314، 74، 80»، ایابوذر! هربنده ای که در دنیا شیوه زهد و پارسایی را پیش گیرد، خداوند جوانه درخت علم و حکمت را در قلب او می رویاند و میوه آن را به صورت نطق و سخن، در زبان او به جاری می سازد. آن طور که در سیره حضرت زینب علیها السلام مطالعه می کنیم، وی با اسرار و پیشگویی از آینده هم ارتباط داشته و می توانسته است برخی از حوادث آینده رانیز پیش بینی کند. دوم از طریق بزرگانی که دارای این علوم هستند که به خواصی از شایستگان، علومی را می آموزند. فاضل دربندی می نویسد: «زینب علیها السلام به عنوان یکی از خواص شایسته این علوم، آگاهی به وقایع و حوادث آینده را، از پدر بزرگوارخود فراگرفته بود، همان طور که برخی از اصحاب پیغمبر صلّی اللّه علیه و سلم مانند سلمان و ابوذر وبعضی از یاران امام علی علیه السلام مانند رشید هجری و میثم تمّار، به این گونه اسرار آگاه بودند (محلاتی، 1314، 3، 56)».

ب. مبانی عبودیتی

از ویژگی های حضرت زینب علیها السلام که توان تربیتی وی را افزایش داده، و او را در مراحل مختلف تعلیم و تربیت متربیان در شرایط بسیار سخت، موفق ساخته، مقام عبودیت آن حضرت بوده است. حضرت زینب علیها السلام رابطه بندگی و عبودیتش با خدا، بسیار قوی بود. او فرمودۀ خدا «ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون» را که هدف از آفرینش رسیدن انسان به قله کمال بندگی است (الذاریات، 56)؛ با تمام وجود باور کرده بود و لذا از زمره عاشقان خدا بود و با عبادت و شب زنده داری با خدا عشق می کرد. به همین دلیل بود که سختی ها، گرسنگی ها، ضعف بدنی و مصیبت های روزعاشورا و بعد از آن، او را از عبادت های مستحبّی، نظیر نماز شب، باز نداشت. امام سجاد علیه السلام فرمود: «ان عمّتی زینب کانت تؤدی صلواتها، من قیام الفرائض و النوافل عند مسیرنا من الکوفة الی الشام و فی بعض منازل کانت تصلی من جلوس لشدة الجوع و الضعف (محلاتی، 1364، 3، 62)»؛ عمّه ام زینب در مسیر کوفه تا شام همه نمازهای واجب و مستحب را اقامه می نمود و در بعضی منازل از شدت گرسنگی و ضعف، نشسته نماز می خواند. مقام عبودیتی حضرت زینب علیها السلام را امام حسین علیه السلام که از بالاترین مرتبه عبودیت و رابطه بندگی برخوردار است و خود واسطه فیض الهی است، با درخواست دعا در نماز شب و گفتن: «یا اختاه لا تنسینی فی نافلة اللیل»مورد تأیید قرار داده است (محلاتی، 1364، 3، 61). این تقاضا دعا، نشانۀ آن است که خواهرش، به قله رفیع بندگی و پرستش راه یافته و به حکمت و هدف آفرینش دست یافته است.

حضرت زینب علیها السلام، معلم و مربی است که چون رابطه عاشقانه خود را با خدا بسیار مستحکم می دید، در شرایط مختلف، دو مسئله مورد توجه وی قرار می گرفت: نخست اینکه نسبت به متربیان و متعلمان، به عنوان بندگان خدا، احساس مسئولیت می کرد و جهل و نادانی آن ها دغدغه او شده بود و خود را مسئول هدایت آنان می دانست.

دوم اینکه در انجام وظایف تربیتی و هدایتی از هیچ کوششی دریغ نمی کرد؛ زیرا که به عشق محبوب به آموزش می پرداخت و با قدرت، موانع را کنار می زد و بر آن ها غلبه می کرد و تا حد ممکن در تعلیم و تربیت آنان کوشش می نمود. زندگی آموزشی آن حضرت در کوفه و تدریسش برای زنان کوفه و رهنمودهایش به اهل البیت امام حسین علیه السلام در طول قیام و سخنرانی هایش در کوفه، شام و مدینه همه گواه آن است که این دومسئله مورد توجه آن حضرت بوده است.

ج. مبانی شخصیتی اخلاقی

از توانمندی های حضرت زینب علیها السلام که بر روند تعلیم و تربیت آن حضرت، بسیار تاثیرگذار بوده است توانمندی های منشی و اخلاقی آن حضرت بوده است. در زیر به چندویژگی شخصیتی آن حضرت، که فعالیت های تربیتی ایشان را تحت تأثیر زیادی قرار داده است، اشاره می شود:

1- صبوری و مقاومت

مقاومت در برابر شدائد و سختی ها و نشان ندادن ضعف در انجام وظیفه، از ویژگی هایشایسته حضرت است. این توانمندی در ایشان آنچنان برجسته است که در زیارت نامه آن حضرت می خوانیم: «لقد عجبت من صبرک ملائکة السماوات» (مجلسی، 1314، 101، 322، 8). ملائکه آسمان از صبر تو به شگفت آمدند. ریشه این توانمندی درحضرت چند چیز است: نخست، اینکه وی درک بالایی از خدا داشت و به او عشق می ورزید. و رضایت خدا در صبوری می دید. به خاطر رضای، خدا تحمل سختی ها را می کرد و از حوادث جان کاه پیش آمده، هیچ جزع و گلایه ای نداشت. دوم، اینکه وی می دانست رسالتش جز به صبر و مقاومت سامان نمی پذیرد. بی صبری و جزع، نشانۀ ضعف است که او و خاندانش از آن مبرّا هستند. سوم اینکه حضرت، قیام و شهادت و اسارت در راه خدا را مسیر هدایت خود می دید و آن را با تمام وجود باور داشت ومی دانست پیامدهای صبوری او (هدایت مردم، انجام وظیفه به طور احسن، حفظ آبروی خاندانش و...) در برابر این شدائد، چقدر گرانبها است.

نمونه بارز صبر و مقاومت حضرت زینب علیها السلام در مجلس این زیاد، بر همگان آشکار شده است. آن گاه که ابن زیاد با نیش زبانش برای آزردن حضرت، می گوید: «کیف رایت صنع اللّه باخیک و اهل بیتک؛ کار خدا را با بردار و خانواده ات چگونه یافتی؟» اودر واقع با تعریض می خواهد بگوید که دیدی خدا چه بلایی بر سرتان آورد؟ حضرت زینب علیها السلام در پاسخ درنگ نمی کند، صبورانه و با آرامیش که از تسلیم رضای خدا بودن او حکایت داشت فرمود: «فو اللّه ما رایت الا جمیلا، هؤلاء رجال کتب اللّه علیهم القتل فبرزوا إلی مضاجعهم» (مجلسی، 1314 ق، 45، 115 -116)». به خدا سوگند، جز زیبایی چیزی ندیدم. آنان مردانی بودند که خداوند، شهادت را بر ایشان مقدر کرده بود و به سوی آرامگاهشان رفتند. ابن زیاد از پاسخ یک زن اسیر در شگفت ماند، و از این همه صبر و استقامت در مقابل مصیبت ها، متعجب شد و قدرت محاجه را از دست داد. قوت صبوری او در شدائد کربلا آن چنان است که حتی آن حضرت، تسلی بخش دل امام سجاد علیه السلام بود، و گفت: «لا یجزعنک ما تری، فو اللّه ان ذلک لعهد من رسول اللّه الی جدک و ابیک و عمک» (مجلسی، 1314 ق، 45 46). آنچه از سختی ها می بینی بر صبر و تحمّلت چیره نشود که شهادت و این نوع مصائب تعهدی است که رسول اللّه ازجدّت علی و پدرت حسین و عمویت عبّاس گرفته است که ما سختی ها را به جان بخریم و مقاومت مان شکسته نشود.

2- شجاعت و شهامت

از ویژگی های شخصیتی حضرت زینب علیها السلام که در انجام بهینۀ مسئولیت های آموزشی و تربیتی وی نقش مؤثری داشته است، قوّت قلب، شجاعت و شهامت آن حضرت است. لذا در زیارت نامه اش به «لبوه الهاشمیه» یعنی شیرزن هاشمی لقب گرفته است (حسینی، 1381، مجله مبلّغان، 33، 35). آری، او از قدرت های اهریمنی و ستمگران، ترسی به دل ندارد و آزارها، او را از اجرای وظایف هدایتی و تربیتیش باز نمی دارد؛ لذا در برابر دشمنان بشریت، فریاد می زند، توبیخشان می کند، تحقیرشان می کند. او از شمشیر، تهدید و خون آشامی آدمکشان واهمه ندارد. در روز عاشورا در میان آن همه شمشیر، و آن همه کشته، فریاد می زند که آیا درمیان شما یک مسلمان نیست؟ در مجلس ابن زیاد، با قدرت به او بی اعتنایی و تحقیرش می کند و او را «فاسق» و «فاجر» معرفی می کند و می گوید: «الحمد اللّه الذی اکرمنا بنبیه محمد صلّی اللّه علیه و سلم و طهرنا من الرجس تطهیرا و انما الفاسق و یکذب الفاجر و هو غیرنا» (مجلسی، 1314، 45، 154، 115)، سپاس خدای را که ما را با نبّوت حضرت محمد صلّی اللّه علیه و سلم گرامی داشت، و از پلیدها پاک نمود. همانا فقط فاسق رسوا می شود، و بدکار دروغ می گوید و او غیر ما است همچنین در مقابل یزید ودهن کجی ها و بدزبانی های او، شجاعت حیدری را به نمایش گذارده، چنین می گوید: «لئن جرت علی الدواهی مخاطبتک انی لاستصغر قدرک و استعظم تقریعک و استکبر توبیخک» (مجلسی، 1314 ق، 45، 134) اگر فشارهای روزگار، مرا به سخن گفتن با تو واداشته است، اما بدان که تو در نزد من بسیار ناچیزی؛ من کوبیدن تو را، با سخت، تحقیر و سرزنش کردنت، خیلی با ارزش می دانم. ریشه شجاعت و عدم هراس حضرت زینب، در برابر قدرت دشمن، برای این بود که وی از جمله شخصیت هایی است که پدر بزرگوارش، امام امیر المومنین علیه السلام می فرماید: «عظم الخالق فی انفسهم فصغر مادونه فی اعینهم (فیض الاسلام، بی تا، خطبه 182)»، خالق در جان آنان بزرگ است، پس غیر او در چشمان شان کوچک است.

3- مسئولیت پذیری سیاسی-اجتماعی

از جمله ویژگی های شخصیتی حضرت زینب علیها السلام احساس مسئولیت نسبت به مسائل سیاسی-اجتماعی مسلمانان بود. او قیام امر به معروف و نهی از منکر امام حسین علیه السلامبر عهده گرفته بود تا آن را استمرار ببخشد، و مردم را از جهالت و ضلالت نجات دهد.

فریبکاری های دشمن را برملا کرده و مسیر هدایت را بری همگان روشن سازد. یکی از نمودهای این احساس مسئولیت، عملکرد حضرت در مجلس یزید است. مسئولیت تربیتی و هدایتی حضرت، ایجاب می کرد در فضای ترس و وحشتی که یزید، پدید آورده بود و خود در اوج قدرت و در نهایت پیروزمندی می دانست (اسدی و رضایی، 1374، 156) و می خواست خویش را حق جلوه دهد، حضرت، با قدرت و شجاعت، نقشه دشمن را نقش برآب ساخت، و برای بیان رسالتش به پا خواسته تبلیغات بنی امیه را ضایع کرده و وجهۀ نفاق وریا این قوم را آشکار نمود. حضرت، خاندانش را معرفی و رسالت امام رابرای مردم تبیین نمود و مجلس را در حیرت فرو برد، و یزید را خوار ساخت.

4- عملیاتی ساختن عواطف انسانی

از مهم ترین ویژگی مؤثر در امر تعلیم و تربیت، توانمندی برقرار ارتباط عاطفی شایسته و نیکو با متربی است. ارتباط عاطفی حضرت زینب علیها السلام با کودکان و نوجوانانی که در اسارت، تحت فشارهای طاقت فرسای دشمن بودند؛ برای هدایت و تربیت آنان بسیار مفید بود تا واکنشی نازیبا و غیرنیکو از آنان سرنزند و صرفا رفتارهایی در خورخاندان امام حسین علیه السلام و شهدای کربلا از آنان صادر شود.

زینب علیها السلام در عملیاتی ساختن بهینه عواطف انسانی نیز، گوی سبقت را از دیگران ربوده است. او برای کاهش فشارهای روانی و جسمی و حفظ سلامت روانی و شخصیت دیگر اسیران، نیکوترین تعامل عاطفی را با آنان برقرار می کرد. با آنها ارتباط کلامی و احساسی قوی داشت و در عمل، خطر را و حتی تازیانه ها را، به جان می خرید؛ و درتمام صحنه ها، حفظ آنان را بر خود ترجیح می داد. او حتی در ماجرای کربلا خیلی وقت ها، تمام سهیمه آب خویش را نیز به دیگر اسیران و به ویژه به کودکان می داد.

در مواقع مختلف، با این که خود گرسنه بود، دیگران بر خود مقدم داشت و نان و طعام خود را بین آنان تقسیم می کرد. امام زین العابدین علیه السلام می فرماید: «انها کانت تقسم ما یصیبها من الطعام علی الاطفال لان القوم کانوا یدفعون لکل واحد منا رغیفا من الخبز فی الیوم و اللیلة (محلاتی، 1364، 3، 62)؛ عمه ام زینب [در مدت اسارت]، غذایی را که به عنوان سهمیه و جیره می دادند، بین بچه ها تقسیم می کرد چون در هر شبانه روز به هریک از ما، فقط یک قرص نان می دادند. این روحیه ایثار، اختصاص به رفتارهای آن حضرت در نهضت امام حسین علیه السلام ندارد، بلکه در کودکی هم از رشد شخصیتی عاطفی برخوردار بوده اند. شبی امیر مؤمنان علی علیه السلام مهمانی را به خانه آورد چون آن مرد شامی نخورده بود، علی علیه السلام به همسرش فرمود: «فاطمه جان! آیا غذاییبرای مهمان دارم؟» همسرش فرمود: «چیزی در خانه نداریم، فقط یک قرص نان، سهم دخترم زینب علیها السلام است». زینب که کودکی بیش نبود، گفت وگوی پدر و مادرش را شنید، بی درنگ از رختخواب بلند شد نزد مادر آمد و گفت: «مادر جان! غذای مرابه مهمان بده من صبر می کنم! علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام از این رفتار دخترشان بسیار خشنود شدند (محلاتی، 1364، 3، 62).

حضرت زینب علیها السلام در انفاق به فقرا نیز زبان زد مردم آن زمان بود؛ و همچون پدر بزرگوارش امیر مؤمنان علی علیه السلام کمک های خود را مخفیانه و به دور از چشم دیگران انجام می داد تا باعث شرمندگی و خجالت نیازمندان نشود. آن بانو بارها به نزدیکان و آشنایان خود این موضوع را سفارش می کرد که نباید به آبروی نیازمندان و فقرا لطمه ای وارد شود و آنان در جامعه احساس حقارت کنند (محلاتی، 1364، 3، 64 و صادقی اردستانی، 1365، 27)». مورخان می گویند: «بعضی روزها فقرا و بینوایان چنان به در خانه دختر علی علیه السلام پناه می آوردند و تجمّع می کردند که غلامان وکنیزان خانه، آن ها را پراکنده می ساختند؛ ولی همین که زینب علیها السلام از راه می رسید، همه آنان را اطراف خود جمع می کرد و به همه مشکلات و گرفتاری شان رسیدگی ودر توان باری از دوش شان برمی داشت (مؤمنی، 1367، 29).

5- توانمندی بکارگیری روش های مناسب

برای موفقیت در امر تعلیم و تربیت باید روش های کاربردی را از اصول کشف شده از مبانی را به دست آورده و هماهنگ با شرایط و موقعیت روان شناختی و عاطفی متعلم و متربی، آنها را عملیاتی ساخته و به کار گرفت.

عملکردهای حضرت زینب علیها السلام حکایت از آن دارد که وی در آموزش ها و هدایت های تربیتی خویش، روش ها و شیوه های فراوانی را به کار گرفته است؛ و برای پرورش ابعاد و ساحت های مختلف متربیان از روش های پویا و متنوع بهره جسته و درتربیت و هدایت افراد به فراخور موقعیت و شرایط خاص آنها از روش های گوناگون استفاده کرده است. این شیوه های آموزشی و تربیتی به این منظور انجام شده استکه استعدادهای نهفته متربیان در جهت مطلوب شکوفا شوند و انسان های الهی و متکامل در امت اسلامی، پرورش یابند و از انحرافات گوناگون فکری و باورهای غلط واز گمراهی های عملکردها مصون بمانند؛ و زمینه نیل به سعادت بر ایشان فراهم گردد.

شیوه های تربیتی مناسبی که حضرت زینب علیها السلام به کارگرفته، بسیار فراوان است، چه بسا قابل استقضاء کامل نباشد. روش هایی مانند شفاف سازی عملکردهای منحرفان برای جلوگیری از انحرافات متربیان، روشنگری نسبت به پوشالی بودن قدرتشیطانی کسانی که به نحوی تأثیرات منفی بر مردم دارند، توجه متربی به زیبایی هایمعنوی عملکرد الگویی نیکو، همچون امام حسین علیه السلام، دعوت عملی به صبر و مقاومت متربی در شرایط بسیار سخت، کمک به موقع به متربی اثبات اعتبار و کلام برای نفوذ در متربیان، روش الگویی، بهره گیری از عواطف متربی به همراه استدلال عقلی و شرعی و مانند آن ها، نمونه هایی از عملکردهای تربیتی به صورت شیوه های آموزشی و تربیتی است که حضرت استفاده کرده است.

جمع بندی

با بررسی تأثیر وضعیت زندگی خانوادگی و اجتماعی حضرت زینب علیها السلام و تحلیل تربیتی آن بر منانی نظری تعلیم و تربیت آن حضرت، تأکید شد و منشأ توانمندیهای تربیتی آن حضرت کشف و تبیین شد. این مبانی شامل مبانی علمی، عبودیتی و شخصیتی است که هرکدام دارای زیرمجموعه هایی است که در مجموع دوازده مبنا برای عملکردها و روش های تربیتی آن حضرت مورد بررسی قرار گرفت. این دوازده مبنا عبارت است از: توانمندی عقلانی در سطح عالی، بهره مندی از علوم الهی، تعلّم شایسته از اولیای دین، مطالعه قرآن و حدیث، اندوخته های تربیتی، تجربه های آموزگاری، مقام عبودیت و جایگاه شخصیتی اخلاقی آن حضرت درصبوری و مقارمت، شجاعت و شهامت، مسئولیت پذیری سیاسی-اجتماعی، عملی کردن عواطف انسانی و توانمندی بکارگیری روش های مناسب در شرایط مختلف در تعلیم و تربیت مطرح شد.

در زمینه روش های تربیتی باید توجه داشت که حضرت زینب علیها السلام همواره در زندگی خویش براساس الگوی اسلامی سعی نموه است که مردم را با روش های صحیح و اسلامی تربیت نماید. پایبندی حضرت به ارزش ها در تمام طول زندگی، دربیانات و رفتارهای اجتماعی ایشان نیز دیده می شود. در این الگوی تربیتی که پساز واقعه کربلا نیز نمود فراوانی دارد، در شرایط امروزی می تواند الگوی شایسته ای برا جوامع اسلامی باشد. آن حضرت متربی و توجه مردم به زیبایی های معنوی عملکرد الگویی همچون امام حسین علیه السلام و دعوت عملی به صبر و مقاومت متربیان اسیر در دست دشمن و کمک به آنان به هنگام خطر، فراوان بهره می برده اند.

منابع

1- قرآن حکیم و شرح آیات منتخب، ترجمه مکارم شیرازی، قم: انتشارات اسوه، 1388.

2- ابن قولویه، محمد؛ کامل الزیارات؛ کوشش عبد الحسین امینی، نجف اشرف: 1356.

3- ابو الفرج اصفهانی، علی بن الحسین؛ مقاتل الطالبین، قم: مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، 1386.

4- ابومخنف، لوط بن یحیی رازی؛ متقل الحسین، استخراج و تحقیق حسین غفاری، قم: انتشارات علمیه، 1398 ق.

5- اسدی اکبر؛ و رضایی، مهدی؛ زیباترین شکیب؛ قم: دفتر تبلیغات حوزه علمیه، 1374.

6- بحر العلوم، محمد علی؛ سیری در زندگانی حضرت زینب علیها السلام؛ تهران: حکمت، 1369.

7- حسون، محمد؛ و معلّی مشکور؛ اعلام النساء المؤمنات؛ متن الکترونیکی، مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، 1398.

8- حسینی، سید جواد؛ «فضائل و مناقب حضرت زینب علیها السلام»؛ مجله مبلّغان؛ ش 33، دفتر تبلیغات اسلامی، 1381.

9- خان سپهر، عباس قلی؛ تصحیح باقر بهبودی ناسخ التواریخ؛ تهران: کتاب فروشی اسلامیه، 1370.

10- رسولی محلاتی، سید هاشم؛ نگاهی کوتاه به زندگی زینب کبری علیها السلام؛ قم: مؤسسه بوستان کتاب، 1389.

11- شرقاوی، محمود؛ السیده زینب؛ قاهره، بی تا.

12- صادقی اردستانی، احمد؛ فضائل و کرامات حضرت زینب علیها السلام؛ سازمان تبلیغات، 1365.

13- فیض الاسلام، سید علی نقی؛ نهج البلاغه؛ تهران: مرکز پخش تالیفات فیض الاسلام، بی تا.

14- قمی، شیخ عباس، سفینه البحار؛ تهران: کتابخانه سنائی، بی تا.

15- قمی، شیخ عباس؛ منهی الآمال؛ تهران: کتاب فروشی علمیه اسلامیه، چاپ قدیم، 1331.

16- قمی، شیخ عباس؛ نفس المهموم؛ ترجمه ابو الحسن شعرانی، انتشارات هجرت، 1386.

17- کحاله، عمر رضا؛ اعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام؛ متن الکترونیکی، مرکز اطلاعات ومدارک اسلامی، 1398.

18- مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1314.

19- محلاّتی، شیخ ذبیح اللّه؛ ریاحین الشریعه، تهران: دار الکتب الاسلامیّه، 1364.

20- مومنی، عبد الحسن؛ زندگانی حضرت زینب علیها السلام؛ دانشگاه قم: 1384.

21- مومنی، عبد الحسین؛ زندگانی زینب کبری علیها السلام؛ انتشارات جاویدان، 1367.

22- نقدی، شیخ جعفر؛ زینب الکبری؛ چاپ دوم قم: منشورات رضی، 1362.