تعریف ارزش های اخلاقی پرستاری از منظر قرآن و متون اسلامی

مقدمه

اخلاق از مهم ترین و شریف ترین موضوعاتی است که همیشه مورد بحث و توجه بوده است؛ به گونه ای که پیامبر اکرم (ص) در خصوص اهمیت اخلاق فرموده اند: من جهت تکمیل مکارم اخلاقی مبعوث شده ام (بحارالانوار، ج ١٦، ص ٢١٠).

پرستاران نیز به عنوان جامعه بزرگی از نظام سلامت، برای هدایت عمل و مراقبت درست، برای اداره کردن موقعیت ها در آینده و برای ارائه مراقبت ایمن، شایسته، قانونی و اخلاقی از تمام بیماران در دنیای پیوسته در حال تغییر امروز به اخلاق و دانش اخلاق نیاز دارند (چیتی[1]، ٢٠٠٧م.). در پرستاری اخلاق زمینه ساز استانداردهای رفتاری است که چارچوبی برای اعمال و اقدامات را فراهم میکند(بوتیس[2]، ٢٠٠٨م.). از این رو، پرستاران به مانند صاحبان سایر حرفه ها نیاز به شناسایی و درک ارزش هایشان دارند (چیتی، ٢٠٠٧م.، ص ٣١٥).

ارزش ها مبنایی برای ابعاد اخلاقی عمل بالینی و رفتار پرستاران فراهم میکنند (هود، ٢٠١٠م.، ص ٢٧). ارزش ها ریشه در اعتقادات، مذهب و فرهنگ هر جامعه ای دارند و میتوانند تأثیر قابل ملاحظه ای بر روی سلامتی، آموزش و خط مشیهای اجتماعی و به تبع آن بر روی مراقبت سلامتی یا مدل های ارائه مراقبت به بیماران داشته باشند (رسول[3]، ٢٠٠٠م.). در مکتب اسلام، ارزش های اخلاقی ثابت هستند؛ مطهری بیان داشته که اخلاق، عبارت است از یک سلسله خصلت ها و سجایا و ملکات اکتسابی که بشر آن ها را به عنوان اصول اخلاقی میپذیرد و چگونگی روح انسان است که چگونه باید باشد و این یک امر ثابت و مطلق و همگانی و همیشگی است، ولی رفتار انسان که عبارت است از پیاده کردن همان روحیات در خارج، در شرایط مختلف، متفاوت میشود و باید هم مختلف بشود و به عبارت دیگر مظاهر اخلاق انسانی در شرایط مختلف، متفاوت است (مطهری، ج ٢٢، ص ٦١٨).

امروزه در تمام جهان، افراد با استفاده از منابع مذهبی و اخلاقی موجود در سنت های خود، به دنبال پاسخ به سؤالات خود میباشند (ساشادینا، ١٣٨٧ش.، ص ٣٤٣). از آنجایی که ریشه غنی فرهنگی و مذهبی مردم ایران به سیستم های بهداشتی درمانی تسری یافته، توجه به موضوعات فرهنگی، مذهبی و اخلاقی در حرفه های مختلف واجد اهمیت بسزایی شده است. با توجه به متفاوت بودن ارزش ها و اختلاف فرهنگی بین کشور اسلامی ایران با دنیای غرب، داشتن بار ارزشی و فرهنگی ارزش های اخلاقی و صبغه مذهبی و دینی مراقب کنندگان و مراقبت شوندگان در سیستم بهداشت ودرمان، این ضرورت احساس میشود که ارزش های اخلاقی از دیدگاه اسلام شناسایی و تعریف شوند. لذا هدف از انجام این مطالعه تعیین ارزش های اخلاقی پرستاری از منظر قرآن کریم و متون اسلامی میباشد.

روش ها

این مطالعه قسمتی از یک مطالعه بزرگ تر جهت تدوین کدهای اخلاقی پرستاری در ایران میباشد. این تحقیق به صورت یک مطالعه تحلیلی دو مرحله ای مشتمل بر یک مطالعه تطبیقی و یک پانل متخصصین انجام شد. در مرحله اول، از کتاب قرآن به عنوان منبع اصلی شناسایی و تعریف ارزش های اسلامی و به منظور درک بهتر آن از کتاب های تفسیر قرآن المیزان و تفسیر قرآن نور و همچنین از منابع اسلامی معتبر دیگر که در جدول ١ آمده استفاده شد.

روش کار بدین صورت بود که با استفاده از رسانه های نرم افزاری و پایگاه های اطلاع رسانی معتبر موجود درباره تفسیرالمیزان، تفسیر نور و مجموعه کتاب های شهید مطهری، ارزش های شناسایی شده با کلیدواژه های کرامت انسان، وجدان، همدلی، ارتباط انسانی، درستی عمل، امانت و رازداری، صداقت، عدالت، شایستگی، معنویت، استقلال و اختیار و مسؤول بودن مورد جستجو قرار گرفتند.

استخراج داده ها به روش فیش برداری انجام شد به این ترتیب که ابتدا، ارزش های استخراج یافته و تعریف ارائه شده از آن در هر متن مقابل آن نوشته شد. سپس محقق به اتفاق تیم تحقیق، این یافته ها را در تمام متون با هم مقایسه و موارد مشابه یا مترادف را در یک جدول قرار داده و سپس براساس ویژگی تعریفی ارائه شده از هر مفهوم، در باره هر ارزش، یک تعریف ارائه گردید.

در مرحله دوم با تشکیل پانل تخصصی متشکل از شش نفر از اساتید اخلاق اسلامی، فلسفه اسلام، اخلاق پزشکی، اخلاق پرستاری و دکتری پرستاری و تیم تحقیق، در طی سه جلسه در باره ارزش های اخلاقی و تعاریف بدست آمده از دیدگاه متون اسلامی بحث و سپس درباره آن ها توافق به عمل آمد.

نتایج و بحث

بر اساس مرور بر متون اسلامی انجام شده، ارزش های اخلاقی در قالب دوازده درون مایه «کرامت انسان»، «وجدان کاری»، «همدلی»، «ارتباط انسانی»، «دقت و درستی عمل»، «امانت و رازداری»، «صداقت»، «عدالت»، «حفظ و ارتقای شایستگی»، «معنویت»، «استقلال و اختیار» و «مسؤول بودن» قرار گرفتند. در این قسمت در ابتدا خصوصیات هر یک از ارزش های اخلاقی بیان شده و سپس تعریف هریک از ارزش های اخلاقی بدست آمده ارائه گردیده است.

کرامت انسان

انسان خلیفه خدا روی زمین است (بقره /٣٠). انسان موجودی با کرامت است و خداوند بیان کرده که انسان را بر بسیاری از آفریده های خود برتری کامل دادیم (اسراء/٧٠). خلافت الهی انسان، تبلور کامل روح الهی در این موجود ویژه جهان آفرینش است (بقره /٣٣). کرامت انسان به جایگاه و مقام ویژه انسان در برابر سایر موجودات اشاره دارد و آن عقل است که انسان را قادر به صحبت کردن، تسلط بر سایر مخلوقات، نوشتن و بسیاری دیگر از تواناییها نموده است (طباطبایی، ج ١٣، ص ٢١٩). انسان در میان موجودات از شرافت و کرامت مخصوص برخوردار است و وظیفه و رسالتی خاص دارد، مسؤول تکمیل و تربیت خود و اصلاح جامعه خویش است (مطهری، ١٣٨٩ش.، ج ٢، ص ٨٥).

با توجه به موارد ذکر شده، میتوان کرامت انسان را چنین تعریف کرد:

کرامت انسان به مقام خلیفه و جانشینی خدا روی زمین ارتباط داده شده است.

کرامت انسان به خصوصیت، جایگاه و مقام ویژه انسان در برابر سایر موجودات اشاره دارد. پاکدامنی و عفت از مواردی است که باعث حفظ کرامت انسانی میشود. عفت زن و مرد، حق خداست، نه حق الناس. چون انسان پاسدار چنین حقی است، صاحب حیثیت است و باید اقداماتی صورت گیرد که این حیثیت حفظ گردد. فضای داخل بیمارستان باید به گونه ای باشد که شرایط انجام وظایف و تکالیف الهی امکان پذیر باشد (جوادی آملی، ١٣٧٧ش.). جداسازی زنان و مردان در بیمارستان، یک توصیه دینی در قوانین دینی اسلام است (ساشادینا، ١٣٨٧ش.).

حفظ آبرو، جان و مال انسان محترم است و در هنگام معاینه یا بررسی بیمار بدون اجازه و رضایت او دخل و تصرف در تن او ممنوع است (بحارالانوار، ج ٢١، ص ٤٠٦). از این رو، نه تنها باید شرایط عفت فردی فراهم گردد، بلکه شرایط محیطی هم به گونه ای باشد که تأمین کننده نیازهای مذهبی فرد باشد و بتوان منزلت و شأن او را حفظ کرد و به لحاظ داشتن کرامت، این انسان نباید مورد تحقیر و بیاحترامی قرار گیرد و در چنین جایگاه رفیع و خطیری، رعایت و حفظ کرامت انسان حایز اهمیت فراوان است.

وجدان کاری

انسان از وجدانی اخلاقی برخوردار است و به حکم فطری، زشت و زیبا را درک میکند. درک و فهم خوبیها و بدی ها به صورت فطری در عمق روح انسان ها نهاده شده است. یعنی با الهام الهی خوب و بد را میفهمد و لازم نیست که خوب و بد را معلم به انسان بیاموزد، وجدان انسان به انسان میفهماند و انسان از وجدانی اخلاقی برخوردار است (مطهری، ١٣٨٩ش.، ج ٢١، ص ٢٥٧). در قرآن کریم آمده: سوگند به نفس انسان و اعتدال آن، که ناپاکیها و پاکیها را به او الهام کرد (مطهری، ١٣٨٩ش.، ج ٢، ص ٢٧١). قرآن، وجدان را به «آلنفس آللوآمة» تعبیر میفرماید.

نفس ملامتگر که صاحبش را ملامت میکند؛ یعنی قوه ای در وجود انسان هست که وقتی انسان کاری را انجام می دهد، با خود انسان حرف میزند و او را ملامت میکند که چرا من چنین کاری را مرتکب شدم، عجب کار بدی کردم (مطهری، ١٣٨٩ش.، ج ٢١، ص ٢٥).

در سوره الرحمن (٧-١) آمده که در نفس انسان یک «وضع المیزان» وجود دارد. خدا در نفس انسان هم، همان میزانی را که در قیامت دارد، خلق کرده است.

وجدان در بشر همان کاری را میکند، که میزان در قیامت. میخواهد بگوید که ما یک چنین هادی ملامتگری به بشر داده ایم که دقیقا حقیقت را رسیدگی میکند و میفهمد. در اسلام مواردی پیدا میکنیم که دلالت میکند بر اینکه اسلام برای وجدان انسان اصالت قائل شده است. حدیثی است از رسول اکرم که فرمود:

«آلصدق طمانینة و آلکذب ریبة « راستی یک اطمینانی به دل میدهد و دل انسان حرف را زود میپذیرد (مطهری، ١٣٨٩ش.، ج ٢١، ص ٢٦٠).

با توجه به موارد ذکر شده، میتوان وجدان کاری را چنین تعریف کرد: قوه ای در وجود انسان هست که وقتی انسان کاری را انجام میدهد، با خود انسان حرف میزند و او را ملامت میکند. وجدان در بشر همان کاری را میکند که میخواهد بگوید که ما یک چنین هادی ملامتگری به بشر داده ایم که دقیقا حقیقت را رسیدگی میکند و میفهمد. با الهام الهی، فرد خوب و بد را میفهمد و لازم نیست که خوب و بد را معلم به انسان بیاموزد.

او از وجدانی اخلاقی برخوردار است و به حکم الهامی فطری، زشت و زیبا را درک میکند. در پرستاری، وجدان به عنوان یک عامل درونی در ارزیابی اعمال و رفتار است.

همدلی

یکی از علائم حیات یک جامعه وجود همبستگی بیشتر در میان افرادش میباشد. رسول اکرم (ص) میفرماید: مثل مردم با ایمان، آن هایی که زنده به ایمانند، آن هایی که مصداق «یا ایها آلذین آمنوا استجیبوا لله و للرسول اذا دعاکم لما یحییکم» هستند، مثل مؤمنین در همدلی، در دوست داشتن یکدیگر، در عاطفه داشتن نسبت به یکدیگر، در همدردی نسبت به یکدیگر، در علاقه مند بودن به سرنوشت یکدیگر، مثل پیکر زنده است که اگر عضوی از آن به درد آید، سایر اعضا با این عضو همدردی میکنند (مطهری، ١٣٨٩ش.، ج ٢٥، ص ٤٢٧). سنتی که در تمام اولاد علیعلیه السلام دیده میشود، همدردی و همدلی با ضعفا، محرومان، بیچارگان و افتادگان است (مطهری، ١٣٨٩ش.، ج ١٨، ص ١٠٥). رسول اکرم (ص) فرموده: آن که به عیادت بیمار میرود، در رحمت خدا فرو میرود، پس چون بر بالین بیمار مینشیند، رحمت پیرامونش را میگیرد و عیادت کامل به این است که دست بر چهره یا دست بیمار بگذارید و حالش را بپرسید و بگویی: حالت چطور است (احمدیان، ١٣٨٥ش.، ص ٣٥٦).

با توجه به موارد ذکر شده، میتوان همدلی را چنین تعریف کرد: همدردی و همدلی از شیوه رفتاری معصومین بوده است که نشانه ارزشمند بودن انسان است.

مؤمنین در همدلی، در دوست داشتن یکدیگر، در عاطفه داشتن نسبت به یکدیگر، شریک هستند. رسیدگی به بیمار، پیگیری مشکلات بیمار و شریک شدن در احساسات بیمار از نشانه های همدلی میباشد. پرستاران که بیشترین مدت زمان تماس با بیماران را دارند، بهتر میتوانند بیماران را درک و اقدامات خود را انجام دهند.

ارتباط مهربانانه

این ارزش در بردارنده «محبت و خوش رفتاری»، «احسان» و «اعتماد» است.

الف) محبت و خوش رفتاری

در آیه ١٤٣سوره بقره، آمده که خداوند نسبت به انسان مهربان است و به احسان و نیکی و مهربانی فرمان میدهد و از نامهربانی و بدی نهی میکند. قدرت بیان و سخن گفتن هدیه الهی است و این سخن بایستی مستدل و محکم، پسندیده و به اندازه، نرم و مهربانانه، شیوا و رسا، کریمانه و بزرگوارانه، زیبا، نیکو و بهترین سخن ها باشد (قرائتی، ج ١١، ص ٣٧٥). محبت به عنوان یک نیاز اصیل روحی، در زندگی انسان و تأمین سلامت روحی و روانی او نقش به سزایی دارد و به آن حلاوت میبخشد. محبتی که بر اساس صفای قلبی در بین دل های پاک و بی آلایش ایجاد میشود. پیامبر اکرم (ص) فرموده اند: آگاه باشید که مودت و دوستی مؤمن از بزرگترین عوامل ایمان است (سادات، ١٣٨٧ش.، ص ١٨٣).

پیامبر اکرم (ص) فرموده اند: مدارا کردن با مردم، نیمی از ایمان و رفق و نرمی کردن با آن ها نیمی از راحتی انسان است و باز فرموده اند: سه چیز است که در هر که نیست، کارش انجام نگیرد، تقوایی که وی را از گناه باز دارد، اخلاقی که با مردم بسازد و مدارا کند و حلمی که با آن جهل و سبکی نادان را دفع کند.

هم چنین میفرمایند: برادرت را با گشاده رویی ملاقات کن (سادات، ١٣٨٧ش.، ص ٢١٧). رسول اکرم (ص) میفرمایند: برترین پیروان من کسی است که بیش از دیگران با مؤمنین الفت داشته باشد (سادات، ١٣٨٧ش.، ص ١٥٣). در این رابطه امام صادق میفرمایند: اصل و پایه عقل بعد از ایمان به خدای متعال، مهرورزی و محبت کردن با مردم است و امام باقر(ع) میفرمایند: کامل ترین مردم از لحاظ ایمان، خوش خلق ترین آن هاست (سبحانی، ١٣٧٣ش.، ص ٥١).

زمانی که ارائه مراقبت، توأم با مهربانی باشد، بسیار دلپذیرتر، آرامش بخش و موجب افزایش محبت و گرمی در روابط خواهد شد. در حدیث به نقل از غررالحکم آمده: «من شرف نفسه کثرت عواطفه، من کثرت عواطفه کثرت معارفه.» مردم با ایمان همواره گشاده رو خواهند بود و رفتاری همراه با عطوفت و مهربانی خواهند داشت (اصفهانی، ١٣٧٢ش.، ص ٦٠).

ب) احسان

مراد از احسان نیکی کردن به دیگران است (طباطبایی، ج ١٢، ص ٣٥٤). به عبارت دیگر، انجام کار بدون داشتن چشم داشت از دیگری است. در آیه ٨٣ سوره بقره آمده که به مردم احسان کنید. احسان جامع ترین و وسیع ترین واژه برای نیکی است. برخورد خوب و گفتار نیکو بر همه مردم لازم است و در سوره نحل (٩٠) آمده: همانا خداوند مردم را به عدل و احسان و دادن حق خویشاوندان فرمان میدهد و از کارهای زشت و ناپسند و تجاوز، نهی میکند (قرائتی، ج ١، ص ١٤٩).

کمک به مردم در هنگام سختیها، تلاش برای رفع نیازمندیهای مردم، گرامی داشتن مؤمنان و خدمت به مردم از مصادیق احسان هستند. امام صادق (ع) به نقل از پیامبر اکرم (ص) فرموده: کسی که مؤمنی را یاری کند، خداوند هفتاد و سه مشکل او را حل میکند و کسی که برادر مسلمان خود را با سخنی ملاطفت آمیز و با رفع مشکلش گرامی بدارد، تا هنگامی که در این حال است، در سایه رحمت خدا قرار دارد. هم چنین امام صادق (ع) فرموده: برآورده کردن حاجت مؤمن بهتر از آزادکردن هزار برده و بهتر از صدقه دادن هزار بار اسب در راه است (داودی، ١٣٨٨ش.، ص ٣٠-١٢٨).

ج) اعتماد

زندگی سالم اجتماعی آن است که افراد قوانین و حدود و حقوق یکدیگر را محترم شمرده، عدالت را امری مقدس به حساب آورده و به یکدیگر مهر بورزند و هر یک برای دیگری آن را دوست بدارد که برای خود دوست میدارد و آن را نپسندد که برای خویش نمیپسندد. به یکدیگر اعتماد و اطمینان داشته باشند و ضامن اعتماد متقابل آن ها، کیفیات روحی آن ها باشد. هر فردی خود را متعهد و مسؤول اجتماع خویش بشمارد (مطهری، ١٣٨٩ش.، ج ٢، ص ٥٠). در این رابطه رسول اکرم (ص) فرموده اند که خوشبختی مرد همین بس که در کار دین و دنیا به او اعتماد کنند (احمدیان، ١٣٨٥ش.، ص ٥٧).

با توجه به موارد ذکر شده، میتوان ارتباط مهربانانه را چنین تعریف کرد: اصل و پایه عقل بعد از ایمان به خدای متعال، مهرورزی و محبت کردن با مردم است. مودت و دوستی مؤمن از مهم ترین خصوصیات فرد با ایمان است. محبت به عنوان یک نیاز اصیل روحی، در زندگی انسان و تأمین سلامت روحی و روانی او نقش به سزایی دارد. محبتی که بر اساس صفای قلبی در بین دل های پاک و بیآلایش ایجاد میشود. رفتاری که همراه با سازش و مدارا با مردم، تحمل و صبوری، گشاده رو بودن، خوش اخلاق بودن، خوش زبانی، مهربانی و عطوفت باشد. شرط مسلمانی خوش رفتاری با دیگران است که منجر به اعتماد و اطمینان متقابل گردد. ارتباطی که مبتنی بر مهرورزی، محبت و خوش رفتاری، احسان و اعتماد متقابل باشد، زمینه ساز ارایه مراقبت درست میباشد.

دقت در عمل و درستی کار

این صنعت خداست که هر چیزی را با دقت ساخته است (نمل /٨٨) صنع به کاری گفته میشود که بر اساس علم، دقت و مهارت باشد. در آیه ٣٢ سوره مائده چنین آمده است: «و من احیاها فکانما احیاالناس جمیعا». ارزش عمل به انگیزه و هدف است و افرادی که کارشان نجات جان انسان هاست، باید قدر و ارزش کار خویش را بدانند (قرائتی، ١٣٨٦ش.، ج ٣، ص ٧٥).

حضرت علی(ع) فرموده اند: هر کس که به کار خدمات پزشکی میپردازد، باید تقوا پیشه کند و نهایت تلاش خود را در جهت ارائه بهترین و کامل ترین و مؤثرترین خدمات به کار گیرد. لازمه رسیدگی خوب به بیماران، داشتن احساس مسؤولیت و روحیه وظیفه شناسی و در شکل اکمل آن، روحیه ایثار است و هیچگاه خدمات ارزنده خود را با منت گذاری بر بیمار ضایع نخواهد کرد. مراقبت و پرستاری از بیمار نزد خداوند اجر بسیار دارد تا جایی که با انگیزه رضای خدا اگر کسی یک روز و شب به مراقبت بیماری برخیزد، خداوند او را با حضرت ابراهیم (ع) محشور میکند (اصفهانی، ١٣٧٢ش.، ص ٦١).

از عالیترین نمونه های فضیلت، کنترل بر نفس خود و اعمال خویش میباشد (سبحانی، ١٣٧٣ش.، ص ٤٩). «زمانی که مردم از صاحبان حرف پزشکی، تقوا، دلسوزی، آگاهی و تلاش صادقانه در ادای وظایف دیدند، به آن ها اعتماد میکنند.

عمل مبتنی بر تقوا و به کار بستن دانش و مهارت سفارش شده است. اوصیکم به تقوی ا.... و نظم امرکم. نظم در امور برای حرفه های بهداشتی درمانی که به زیور تقوا آراسته اند، هم برای تأمین مصالح جامعه و هم برای پیشرفت علم و آسایش جسمی و روحی و روانی ضروری است (اصفهانی، ١٣٧٢ش.، ص ٥٦-٥٥).

با توجه به موارد ذکر شده، میتوان دقت در عمل و درستی کار را چنین تعریف کرد:

عمل صالح به معنای کار راست، درست و نیکو است. از آنجا که اسلام بر دو مؤلفه اصلی ایمان به حق و عمل صالح شکل میگیرد؛ مسلمان و مؤمن کسی است که در دل به حق ایمان و باور داشته باشد و در عمل کارهای درست و نیکو انجام دهد. هر کس که به کار خدمات پزشکی اشتغال دارد، باید تقوا پیشه کند و نهایت تلاش خود را در جهت ارائه بهترین، کامل ترین و مؤثرترین خدمات به کار گیرد.

با توجه به این که کار پرستاری بسیار دقیق و حساس و پر مخاطره میباشد پرستار موظف است آنچه را که بر عهده دارد به صورت نیکو و درست انجام دهد.

صداقت

یکی از مشخصه های اساسی در اسلام، صداقت یعنی راستی، راستین بودن، از روی حقیقت بودن، از روی دلسوزی بودن، از روی عاطفه انسانی و الهی بودن و از روی رحمة للمؤمنین بودن است: «لقد جاءکم رسول من آنفسکم عزیز علیه ما عنتم حریص علیکم بالمؤمنین رؤف رحیم» (توبه /١٢٨). واقعا خدای خودش را دوست میدارد و چون خدای خودش را دوست میدارد، همه مردم را دوست میدارد و اصل بهترین مردم آن کسی است که برای مردم بهتر باشد را میپذیرد. اسلام صداقت و راستی دارد؛ نفاقی در کارش نیست (مطهری، ١٣٨٩ش.، ج ٢٥، ص ١٥٧). صداقت را باید در عمل نشان داد نه با شعار (قرائتی، ج ١١، ص ٥٤٤) و مصداق صداقت، عمل به وظایف دینی و تعهدات اجتماعی است (قرائتی، ج ١، ص ٢٧٣).

با توجه به موارد ذکر شده، میتوان صداقت را چنین تعریف کرد: صداقت به معنای راستی، از روی حقیقت بودن، از روی دلسوزی بودن، از روی عاطفه انسانی و الهی بودن است. بهترین مردم آن کسی است که برای مردم بهتر باشد. ارایه کننده مراقبت باید صداقت و راستی داشته باشد و نفاق و دورویی در کارش نباشد تا اعتماد دریافت کنندگان خدمات سلامتی را فراهم و ارایه مراقبت درست از طرف ارایه کنندگان خدمات سلامتی را فراهم نماید.

امانت و رازداری

مؤمنان کسانی هستند که امانت ها و پیمان های خود را رعایت میکنند (مؤمنون /٨) اگر به یکدیگر اطمینان داشتید، کسی که امین شمرده شده است، امانت بپردازد و از خدایی که پروردگار اوست، پروا کند. امانت داری و رفتار عادلانه و دور از تبعیض از نشانه های مهم ایمان است (قرائتی، ج ١،ص ٤٥٨). از نظر موازین ١٣٩٣ شرعی، عین هر امانت باید حفظ بشود و امانت دار حق تصرف در آن را ندارد و اگر با اجازه صاحب امانت بخواهد در آن تصرف کند، دیگر امانت نیست (مطهری، ١٣٨٩ش.، ج ٢٠، ص ٢٦٨).

رسول اکرم (ص) فرموده: «المومن من آمنه الناس علی انفسهم و اموالهم و دمائهم». مؤمن کسی است که مردم او را بر جان و مال و خون خویش امین میدانند (احمدیان، ١٣٨٥ش.، ص ٦٦). هم چنین پیامبر اکرم (ص) میفرمایند: راز برادر مسلمان خود را به دیگران بازگو کردن خیانت است (نراقی، ١٣٦٠ش.، ص ٣١٠) و افشای راز بیمار موجب هتک حرمت افراد میشود (سبحانی، ١٣٧٣ش.، ص ٥١). پیامبر اکرم (ص) میفرمایند: هر که راز پوش مسلمانی شود، خدا در دنیا و آخرت، راز پوش وی میشود (اصفهانی، ١٣٧٢ش.، ص ٩٧). هم چنین امام صادق (ع) میفرمایند: صاحب هر منفعت و حرفه ای در به کارگیری سه اصل چاره ندارد: در کار خود حاذق باشد، در آن کار، حق امانت را ادا کند و نسبت به مراجعان خود، خوش رو و مهربان باشد (سبحانی، ١٣٧٣ش.، ص ٥٥).

با توجه به موارد ذکر شده، میتوان رازداری را چنین تعریف کرد: رازداری به معنای حفظ راز و خودداری از افشای اسرار افراد به دیگران است. مراقبت شونده به عنوان یک بیمار در امانت مراقبت کننده به عنوان یک پرستار قرار میگیرد. از این رو بر پرستاران است به بهترین نحو از این امانت حفاظت و نگهداری نمایند.

عدالت

عدالت افضل فضایل و اشرف کمالات است (نراقی، ١٣٦٠ش.، ص ٤٨). در عدالت موضوعات مهمی از قبیل ادای حق الناس، عدم تبعیض بین افراد و عدم ظلم و آسیب رسانی مطرح میباشد. در سوره حدید، آیه ٢٥ چنین آمده است: ما پیغمبران را فرستادیم برای همین که عدالت در میان بشر برقرار شود و در آیه ١٥٢ سوره انعام آمده که: هر گاه سخن میگویید، عدالت را رعایت کنید، هر چند به زیان نزدیکانتان باشد و در داد و ستدها، پیمانه و ترازو را با عدالت تمام دهید.

این عدالت هم در گفتار و هم در رفتار باشد (قرائتی، ج ٣، ص ٣٨٢). هم چنین در آیه ٩٠ سوره نحل آمده که خداوند مردم را به عدل و احسان فرمان میدهد و مؤمن کسی است که خود را برتر از دیگران نداند و با همه به چشم برادری نگاه کند (قرائتی، ج ١١، ص ١٩٧). در تفسیر آیه ٨ سوره مائده چنین آمده که: عدالت تنها یک ارزش اخلاقی نیست، بلکه فرمان الهی است و اگر باورکنیم که خدا عملکرد ما را میداند، به عدل رفتار خواهیم کرد. احساسات و کینه جویی باعث انحراف از عدالت هستند (قرائتی، ج ٣، ص ٤١).

عدالت عبارت است از ادا کردن حقوق و رد امانات و انصاف دادن در معاملات و تعظیم بزرگان و احترام پیران و فریادرسی مظلومان و دستگیری ضعیفان؛ به گونه ای که به حق خود راضی و ظلم به احدی روا نداشته باشد و به قدر استطاعت و امکان، حقوق برادران دینی خود را به جا آورد و هر کسی را از ابنای نوع خود به مرتبه ای که لایق او باشد، بشناسد و بداند که هر کسی را از جانب پروردگار حقی لازم است (نراقی، ١٣٦٠ش.، ص ٥-٥٢).

با توجه به موارد ذکر شده، میتوان عدالت را چنین تعریف کرد:

عدالت این است که هر کسی به حق و استحقاق خود برسد. انسان ها به حسب خلقت، مساوی آفریده شده اند. هیچ انسانی برحسب خلقت امتیاز حقوقی بر انسان دیگر ندارد و حفظ و تداوم حیات هر شخص حق همه انسان هاست. در حرفه های مراقبت سلامتی، ارزش اخلاقی عدالت بسیار مهم میباشد. عدالت یعنی ادا کردن حقوق بیماران، امانت داری، انصاف دادن در معاملات، تعظیم بزرگان، احترام پیران و فریادرسی مظلومان و دستگیری ضعیفان و بیماران؛ به گونه ای عمل کند که هرکسی به حق خود راضی و ظلم به احدی روا نداشته باشد و به قدر استطاعت و امکان، حقوق دیگران را به جا آورد. هر فرد برای دیگری آن را دوست بدارد که برای خود دوست میدارد و آنچه را برای خود نمیپسندد، برای دیگران هم نخواهد.

ارتقای شایستگی فردی و حرفه ای

صاحب هر شغل و حرفه لازم است که مهارت های مورد نیاز شغل خود را به دست آورد. هر کس به آنچه که آگاهی ندارد، سزاوار نیست انجام دهد و باید برای ارتقای معلومات خویش، تلاش مستمر داشته باشد تا دچار پیشامدهای ناگوار نشود (سبحانی، ١٣٧٣ش.، ص ٥٠-٤٢). افراد شاغل در حرفه های پزشکی به دلیل قداست حرفه ای باید دارای خصایص اخلاقی نظیر ایثار، عفت، تواضع، اخلاص عمل، کظم غیظ (فرو نشاندن خشم)، عفو و گذشت، صبر و استقامت، زهد، عاطفه، کرامت، شجاعت، ادای امانت، داشتن امید به خدا، راستگویی و وفای به عهد باشند و از خصلت های بد نظیر غیبت، تهمت، بخل، خودپسندی، کینه توزی، ظلم و خشم دور باشند (اصفهانی، ١٣٧٢ش.، ص ٦٤). هم چنین رسول اکرم (ص) فرموده خردمند، بردباری میکند با کسی که به او نادانی کند، میگذرد از کسی که به او ستم کند، در نزد زیردستان خود فروتن است و چون میخواهد سخن بگوید، میاندیشد که اگر نیک است، بگوید و اگر بد است، خاموش بماند و سلامت به در رود (احمدیان، ١٣٨٥ش.، ٨٥).

با توجه به موارد ذکر شده، میتوان ارتقای شایستگی فردی و حرفه ای را چنین تعریف کرد:

شایستگی فردی و حرفه ای از ویژگیهای مهم تصدی در هر شغلی میباشد که از طریق نهایت تلاش خود را کردن جهت دست یابی به بهترین و مناسب ترین اعمال و رفتار حاصل میشود. افراد شاغل در حرفه های پزشکی به دلیل قداست حرفه ای باید دارای خصایل و سجایای اخلاقی نظیر ایثار، عفت، تواضع، اخلاص عمل، فرو نشاندن خشم، عفو و گذشت، صبر و استقامت، زهد، عاطفه، کرامت، شجاعت، ادای امانت، داشتن امید به خدا، راستگویی، وفای به عهد باشند و این ویژگیها را در رفتار خود بگونه ای نشان دهند که به عنوان صفت رفتاری آنان محسوب گردد. همچنین باید از خصلت های بد نظیر غیبت، تهمت، بخل، خود پسندی، کینه توزی، ظلم و خشم دور باشند.

معنویت

از آنجا که انسان موجودی جسمی و روحی است؛ برخی از امور او مربوط به بعد جسمی و برخی دیگر مربوط به بعد روحی است. هر گاه سخن از معنویت میشود، ارزش هایی مطرح میشوند که به ارتقا و تکامل روحی انسان مربوط میشود. از نظر قرآن، معنویت پایه تکامل است. این همه عبادات که در اسلام بر روی آن تکیه شده است، برای تقویت جنبه معنوی روح انسان است (مطهری، ١٣٨٩ش.، ج ٢٤، ص ٢٥٨). همیشه روح انسان دروازه ای بوده برای معنویت بشر که از اینجا بفهمد من یک حقیقت معنوی هستم، من قابل بقا هستم، «من» حقیقتی جاودان است و با مردن کار «من» پایان نمیپذیرد، ولی نمیخواهد این حرف را بپذیرد. از طرف دیگر، این را نمیتواند انکار بکند که در انسان دوگونه گرایش طبیعی و مادی و گرایش های معنوی وجود دارد (مطهری، ١٣٨٩ش.، ج ٢٢، ص ٤١٩).

در قرآن کریم سوره نحل آیه ٩٧ چنین آمده: هر کس از زن یا مرد که مؤمن باشد و کار شایسته داشته باشد، حتما به زندگی پاک و پسندیده ای، زنده اش میداریم و قطعا مزدشان را نیکوتر از آنچه انجام داده اند، پاداش خواهیم داد. چنانچه در این آیه شریفه آمده، هیچ عمل صالحی، بدون پاسخ نمیماند و به غیر از کار خوب، خود انسان هم باید خوب باشد (قرائتی، ج ٦، ص ٤٥٣). هم چنین در سوره والعصر آمده: به روزگار سوگند، همانا انسان در خسارت است، مگر آنان که ایمان آوردند و کارهای نیک انجام داده و یکدیگر را به حق و استقامت سفارش میکنند. به فکر خود بودن کافی نیست، مؤمن در فکر رشد و تعالی دیگران است و تنها راه جلوگیری از خسارت، ایمان و عمل است (قرائتی، ج ١٢، ص ٥٨٧).

الهام های معنوی و خدایی، خداجوییها، نیکیجوییها، خیرجوییها و معنویت جوییها همیشه در بشر وجود داشته و دارد و قابل مبارزه و جایگزینی نیست (مطهری، ١٣٨٩ش.، ج ٢٢، ص ٤٣٧). با وجود تمام پیشرفت های علمی و فن آوریهای پدید آمده، اگر بنا باشد انسان در فن آوری پیش برود، ولی انسانیتش را از دست بدهد- و جوهر انسانیت هم به قول اینها همان آزادی و انتخاب باشد، یا به حساب ما همان معنویت و عواطف انسانی باشد- نه تنها تکامل پیدا نکرده، بلکه رو به انحطاط هم رفته است (مطهری، ١٣٨٩ش.، ج ١٥، ص ٢٢٦).

با توجه به موارد ذکر شده، میتوان ارزش معنویت را چنین تعریف کرد: معنویت توجه به بعد روحی انسان است. انجام عبادات که در اسلام بر روی آن تکیه شده است، برای تقویت جنبه معنوی روح انسان است. از آن جایی که مراقبت از دیگران به عنوان یکی از وظایف پرستاران محسوب میشود؛ به پرستاری میتوان به عنوان یک وظیفه انسانی الهی نگریست و پرستاری کردن یکی از راه های تقرب به خداوند و کمال انسان است.

استقلال و اختیار

انسان شخصیتی محترم، مستقل و آزاد دارد که این آزادی را خداوند با خلقت خود به تک تک انسان ها به صورت مساوی عنایت کرده است و هیچکس نمیتواند آن را سلب کند. بر اساس آیه ٢٥٦ سوره بقره و ٢٢ سوره غاشیه، انسان بر جسم و جان و مال خود مسلط است و در امور مربوط به خود، مستقل عمل میکند و هیچکس جز خود او نباید در مورد شئونات مربوط به او تصمیم گیری کند (المیزان، ج ١٣، ص ٣٣٣). انسان به مرحله ای رسیده که خود باید برای خود نیکی را انتخاب کند مثل صداقت، امانت، درستی، تقوا و این فضیلت انسان است که آن ها را انتخاب کند (مطهری،١٣٨٩ش.، ج ٢٧، ص ١٢٢). این انسانی که در سر دو راهی انتخاب قرار میگیرد، طرف خوب را برای خود انتخاب کند. همین قدر که از خارج به او تحمیل شد، یعنی طبیعی و ذاتی شد، آن کمال دیگر کمال انسانی و آن فضیلت دیگر فضیلت انسانی نیست. شرط فضیلت انسانی این است که خود انسان قیام به آن فضیلت بکند (مطهری، ١٣٨٩ش.، ج ٢٧، ص ١٢٢).

با توجه به موارد ذکر شده، میتوان ارزش استقلال و اختیار را چنین تعریف کرد: خداوند انسان را مختار آفریده و کمال و سعادت و فضیلت او به استفاده از حق انتخاب و انتخاب آگاهانه خوبی از بدی است. شرط فضیلت انسانی این است که خود انسان قیام به آن فضیلت بکند و وقتی بر سر دوراهی انتخاب قرار میگیرد، بتواند جهت خوب را برای خود انتخاب کند. دادن اختیار به انسان از طرف خدا، امتحان و آزمایش بشر برای شناخت سعادتمندان است.

مسؤول بودن

انسان باید بداند که او آزاد، مختار و مسؤول خویشتن و مسؤول افراد دیگر و مسؤول آبادانی جهان و بهتر کردن جهان است و بداند که او امانتدار الهی است (مطهری، ١٣٨٩، ج ٢، ص ١٠-٥). انسان مسؤول ساختن آینده و سرنوشت خویش است. او باید با پرورش و شکوفا نمودن استعدادها و تواناییهای بالقوه اش، در مسیر تربیت خویش، مراتب کمال انسانی را طی نماید و سرنوشت خود را به صورت مثبت رقم زند (شجاعی، ١٣٨٩، ص ٣٤٥). در جهان بینی توحیدی انسان آن کسی است که احساس تکلیف کند، در مقابل انسان های دیگر احساس مسؤولیت کند. احساس کند که مسؤول جامعه خویش است و حتی مسؤول خودش است (مطهری،١٣٨٩، ج ٢٣، ص ٦٦٥).

فضایل و کمالاتی نظیر سودرسانی به دیگران، اهتمام در امور مسلمین، یاری مظلومان و ستم دیدگان، امر به معروف و نهی از منکر، انسان دوستی، و مردم - گرایی از جمله آثار مسؤولیت پذیری و از ثمرات آن است (سادات، ١٣٧٣،ص ٢٣٤).

انسان بسیاری از کمالات و ترقیات خود را در پرتو تکلیف و قانون و مسؤولیت قانونی طی میکند. برای انسان بسی افتخار است که میتواند حقی را به عهده بگیرد و وظیفه ای را گردن نهد (مطهری،١٣٨٩،ج ٢٢، ص ١٣١). هم چنین امام صادق (ع) میفرمایند: فرد مؤمن دیگران را به خود ترجیح میدهد، هر چند خود به آن محتاج باشد (سادات، ١٣٧٣،ص ٢٢٥).

با توجه به موارد ذکر شده، میتوان ارزش مسؤول بودن را چنین تعریف کرد: انسان آزاد، مختار و مسؤول خویشتن و مسؤول افراد دیگر و مسؤول آبادانی جهان و بهترکردن جهان است. انسان امانتدار الهی است. انسان مسؤول ساختن آینده و سرنوشت خویش، جامعه و جهان است. پرستاران نیز در برابر وظایف خود نسبت به بیماران و سایر افراد جامعه مسؤول میباشند. انسان بسیاری از کمالات و ترقیات خود را در پرتو تکلیف، قانون و مسؤولیت های قانونی به دست می آورد.

نتیجه گیری

نتایج حاصل از این مطالعه نشان می دهد که ارزشمندی کار پرستار به این است که در ارایه خدمات بالینی خود بر اساس خصوصیات و ارزش های اخلاقی عمل کند که شایسته یک انسان باشد. به ویژه در پرستاری که مراقبت از انسان، یعنی شریفترین موجود روی زمین مطرح است. این مطالعه ارزش هایی نظیر کرامت انسان، وجدان کاری، همدلی، ارتباط انسانی، دقت و درستی عمل، امانت و رازداری، صداقت، عدالت، حفظ و ارتقای شایستگی، استقلال و اختیار، معنویت و مسؤول بودن را به عنوان ارزش های اخلاقی در پرستاری نشان داد. ارزش های اخلاقی تعریف شده در این مطالعه نشان دهنده ارزش های اخلاقی پرستاران از دیدگاه اسلام است. در نظر گرفتن این ارزش ها و به کاربستن آن ها در تمامی اقدامات پرستاری، منجر به ارتقای ارزشمندی پرستار و پرستاری شده و به تبع آن به اعتلای حرفه پرستاری کمک خواهد کرد. همچنین معرفی ارزش های اخلاقی ذکر شده در این مطالعه، سایر افراد شاغل در حرفه های مختلف علوم پزشکی، بیماران و افراد جامعه را نسبت به ارزش های اخلاقی اسلامی حاکم بر پرستاری آگاه میکند.

جدول ١: خصوصیات مطالعات بررسی شده درباره ارزش های اخلاقی در متون اسلامی پرستاری

فهرست منابع

قرآن کریم

زیباکلام، فاطمه. (١٣٧٨ش.). سیر اندیشه فلسفی در غرب، چاپ اول. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

سادات، محمد علی. ( ١٣٧٣ش.). اخلاق اسلامی، تهران: انتشارات سمت.

ساشادینا، عبدالعزیز. (١٣٨٧ش.). آموزش اخلاق زیستی در برنامه های آموزش پزشکی در ایران. دومین کنگره بین المللی اخلاق پزشکی. تهران، ایران.

سبحانی، جعفر. (١٣٧٣ش.). پزشکی و پزشکی در اسلام، مجموعه مقالات اخلاق پزشکی، ج دوم، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات اخلاق پزشکی.

شریعتمداری، علی. (١٣٨٠ش.). اصول فلسفه تعلیم و تربیت. جلد هفدهم. تهران: امیرکبیر.

طباطبایی، محمد حسین. (١٣٧٠ش.). تفسیر المیزان. جلد١٣، ترجمه موسوی همدانی، انتشارات اندیشه قم، قم.

طباطبایی، محمد حسین. (١٣٨٣ ش.). اصول فلسفه و روش رئالیسم، انتشارات صدرا، قم.

طباطبایی، محمد حسین. (١٣٧٠ ش.). تفسیر المیزان. جلد١٢، ترجمه موسوی همدانی، انتشارات اندیشه قم، قم.

عباس زاده، عباس و دیگران. (١٣٨١). طراحی و ارزیابی مدل عملکرد اخلاقی پرستاران. مجله طب و تزکیه، زمستان (٤٧). ص ٦٦-٥٩

قرائتی، محسن. (١٣٨٦ش.). تفسیر نور. ج ١١، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران.

قرائتی، محسن. (١٣٨٦ش.)، تفسیر نور. ج ١١، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

قرائتی، محسن. (١٣٨٦ش.)، تفسیر نور. ج ٣، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

لاریجانی، باقر، زاهدی، فریبا. (١٣٨٤ش.). تأثیر فلسفه اخلاق در تصمیم گیریهای اخلاقی درطب. ویژه نامه مجله دیابت و لیپید ایران (اخلاق در پژوهش های بالینی پزشکی).

محمدرضایی، محمد. (١٣٨٣ش.). فلسفه اخلاق از دیدگاه شهید مطهری. مجله قبسات، شماره ٣١، ص 33-52

محمودی شن، غ. و دیگران. (١٣٨٨ش.). مضامین اخلاقی در سبک زندگی حرفه ای پرستاران: یک مطالعه کیفی به شیوه تحلیل محتوای استقرایی. مجله اخلاق و تاریخ پزشکی. ٢ (٤)، ص ٦٣- 78

مجلسی، محمد باقر. (١٣٣٦ش.). بحارالانوار. جلد ١٦، انتشارات دارالکتب اسلامیه، قم، ص ٢١٠.

مصباح یزدی، محمد تقی.(١٣٨٨ش.). آموزش فلسفه. تهران، نشر بین الملل.

مصباح یزدی، محمد تقی. (١٣٨٣ش.) آموزش فلسفه. جلدچهار، تهران: امیر کبیر.

مطهری، مرتضی. (١٣٨٩ش.). مجموعه آثار استاد شهید مطهری. ج ٢٢، انتشارات صدرا، قم.

مطهری، مرتضی. (١٣٨٩ش.). مجموعه آثار استاد شهید مطهری. ج ٦، انتشارات صدرا، قم.

مطهری، مرتضی. (١٣٨٩ش.). مجموعه آثار استاد شهید مطهری. ج ٥، انتشارات صدرا، قم.

مطهری، مرتضی. (١٣٨٩ش.). مجموعه آثار استاد شهید مطهری. ج ٢٣، انتشارات صدرا، قم.

مطهری، مرتضی. (١٣٨٩ش.). مجموعه آثار استاد شهید مطهری. ج ٢، انتشارات صدرا، قم.

مطهری، مرتضی. (١٣٨٩ش.). مجموعه آثار استاد شهید مطهری. ج ٢١، انتشارات صدرا، قم.

مطهری، مرتضی. (١٣٨٩ش.). مجموعه آثار استاد شهید مطهری. ج ٢٥، انتشارات صدرا، قم.

مطهری، مرتضی(١٣٨٩ش.). مجموعه آثار استاد شهید مطهری. ج ٢٠، انتشارات صدرا، قم.

مطهری، مرتضی. (١٣٨٩ش.). مجموعه آثار استاد شهید مطهری. ج ١٨، انتشارات صدرا، قم.