آثار سیاسی فناوری هسته ای بر قدرت ملی جمهوری اسلامی ایران

مقدمه

جمهوری اسلامی ایران با توجه به موقعیت حساس استراتژیک و ژئوپلیتیک خود ناگزیر است ضمن توجه و تقویت جنبه های مختلف قدرت سخت (توان نظامی و اقتصادی)، به تقویت ابعاد قدرت نرم خود نیز بپردازد (پیشگاهی فرد و همکاران، ١٣٩٠: ١٩١). امروزه قدرت علمی و فناوری بر تمام مؤلفه های قدرت ملی از جمله مؤلفۀ سیاسی سایۀ گسترده افکنده است. علم و فناوری هسته ای از مهم ترین بنیان های پیشرفت و ابزار جدی رقابت در عرصه های مختلف است.

فناوری هسته ای، میدانی است که تکاپو در آن، حوزه های گسترده ای از دیگر علوم را متأثر می سازد. دسترسی به فناوری هسته ای، به عنوان یک پارادایم، موجب توسعۀ مرزهای ژئوپلیتیکی ایران شده و چالش های ژئوپلیتیکی و سیاسی ایران در منطقۀ جنوب غرب آسیا و خلیج فارس را که در دهه های اخیر تابعی از کاهش یا افزایش قدرت ملی و وزن ژئوپلیتیکی ایران بوده است، متحول می کند (احمدی پور و همکاران، ١٣٩٢: ١). نظر به حیثیت بخش بودن، توانمندساز بودن و ثروت آفرینی فناوری هسته ای و همچنین قرار گرفتن در هر سه اولویت الف، ب و ج سند نقشۀ جامع علمی و افق ١٤٠٤ کشور (سند نقشۀ جامع علمی کشور، ١٣٨٩: ٢١-١٩)، پژوهشگر در نظر دارد با استفاده از هفت متغیر مؤلفۀ سیاسی، شامل امنیت انرژی، امنیت زیست محیطی، تعهدات هسته ای دولت، تهدید امنیت کشور، استقلال در فناوری هسته ای، محدودیت در تحقیق و توسعۀ هسته ای، جایگاه کشور نسبت به آستانۀ هسته ای شدن، به سنجش آثار سیاسی حاصل از فناوری هسته ای در قدرت ملی جمهوری اسلامی ایران در بازه های زمانی مختلف (G١ = ٥٧-١٣٣٥، G٢ =٧٦-١٣٥٨، G٣ = ٨٤-١٣٧٧، G٤ = ٩٢-١٣٨٥، G٥ =

٩٤-١٣٩٣) بپردازد، و به ترسیم تصویری نزدیک به واقعیت از قدرت ملی جمهوری اسلامی ایران مبادرت ورزد. پرسش این است که آیا دستیابی به فناوری هسته ای سبب تقویت مؤلفۀ سیاسی قدرت ملی جمهوری اسلامی ایران میشود؟ به نظر میآید که دستیابی به فناوری و صنعت هسته ای به عنوان شاخص توسعه، سبب ارتقای قدرت ملی، وزن و منزلت ژئوپلیتیکی ایران خواهد شد. نوآوری پژوهش حاضر، کمیسازی و سنجش آثار سیاسی حاصل از فناوری هسته ای در قدرت ملی جمهوری اسلامی ایران، در بازه های زمانی پنج گانه است.

مفهوم قدرت

دیوید جابلنسکی می نویسد: قدرت عبارت است از استطاعت، توانایی یا قابلیتی که به دارندۀ آن، قوۀ تأثیرگذاری بر رفتار سایر بازیگران را در جهت اهدافش می بخشد : ١٩٩٧ Jablonsky) (٥٤-٣٤. در تحلیل قدرت در روابط بین الملل، رویکرد سنتی بر قدرت عناصر ملی[1] متکی است؛ که میزان قدرت کشورها را برحسب عواملی همچون جمعیت، سرزمین، رفاه مادی، میزان نیروی نظامی و قدرت دریایی محاسبه می کنند. اما به تدریج از نیمۀ دوم قرن بیستم، رویکرد قدرت رابطه ای[2] رهیافت قبلی را با چالش روبه رو کرد. رویکرد قدرت رابطه ای به عنوان نوعی از علیت توضیح داده میشود که در رابطه با قدرت، رفتار بازیگر «الف » موجب تغییر در رفتار بازیگر «ب » میشود. تغییر رویکرد از مفهوم قدرت به عنوان منابع مادی، به قدرت به عنوان نوعی رابطه، موجب تحول در تحلیل های قدرت شد. از دیدگاه جوزف نای قدرت به عنوان برخورداری از منابع، جذابیت بیشتری برای آنها دارد؛ چون قدرت را واقعیتر و ملموس تر نشان می دهد (وحیدی، ١٣٨٩: ٢١٠).

مفهوم قدرت ملی

قدرت ملی به معنای ژئوپلیتیکی آن، یک ویژگی جمعی برای آحاد یک ملت را بیان میکند و همزمان به عنوان یک ویژگی فردی در رابطه با یک کشور و یک دولت تجلی می یابد.هنگامیکه به قدرت در چارچوب یک جامعه نظاره شود، قدرت عمومی و کلی آنها نتیجۀ برایند توانایی های آن جامعه است. با این تعریف، مجموعه انسان هایی که ملتی را تشکیل دهند و در قامت یک کشور تشکل سیاسی یابند، دارای قدرتی می شوند که از برایند قوای ترکیب شدۀ آنها به دست میآید که میتوان از آن به عنوان قدرت ملی آن کشور یا ملت یاد کرد.

چنین قدرتی حاصل آمیختن و جمع جبری ابعاد مثبت و منفی اجزا و پایه های قدرت آن کشور است، پس پویاست و در قیاس با کشورهای دیگر قابل فهم و درک میگردد (حافظ نیا و همکاران، ١٣٨١: ٤٧).

مبانی و سرچشمه های قدرت ملی

قدرت ملی دارای سرچشمه های متنوعی است که به تولید قدرت ملی می پردازند. اجزای محوری تشکیل دهندۀ قدرت ملی کشورها در قلمروهای مختلفی قرار دارند. دانش ژئوپلیتیک که به مطالعه و سنجش قدرت ملی کشورها میپردازد، به تمام این اجزا توجه دارد. پاره ای از عناصر قدرت نقشی محوری، و بعضی به طور ثانوی مطرح و مؤثرند. مؤلفه های قدرت ملی به شکل کمی و کیفی وجود دارند، پس متغیرهای هریک از مؤلفه های موردنظر امکان دارد جنبۀ کمی یا کیفی پیدا کنند (روشندل، ٧٠:١٣٧٤؛ تیلور، ١٩٩٤: ٣٣).

محاسبه و سنجش قدرت ملی

سنجش مؤلفۀ سیاسی قدرت ملی و طراحی معادله ای که با آن بتوان بین وضع یک کشور در چند دورۀ متفاوت مقایسه به عمل آورد، بسیار دشوار اما بااهمیت و عبرت آموز است. در ارزیابی مؤلفۀ سیاسی قدرت ملی، میتوان با تأکید روی یک شاخص به عنوان ملاک سنجش به ارزیابی آن پرداخت، که به آن رویکرد تک شاخصه گویند. مهم ترین ایراد به رویکرد تک شاخصه، نگرش محدود به مؤلفۀ سیاسی قدرت ملی است. روش دیگر، به کارگیری چند شاخص، ترکیب آنها و طراحی یک شیوۀ چند شاخصه است.

طراحی شیوه های ترکیبی توسط اندیشمندان شامل مدل های ریاضی و مفهومی است (پیشگاهی فرد و همکاران، ١٣٩٣: ٨). فنون چندشاخصه، معروف ترین شاخۀ تصمیم گیری هاست که به منظور انتخاب بهترین گزینه یا رتبه بندی گزینه های موجود به کار میروند. در این شیوه ها معمولا داده های مربوط به گزینه ها[3] از منظر نمادهای مختلف در یک ماتریس نمایش داده میشود. فنون تصمیم گیری چندشاخصه دو دسته اند: جبرانی[4] و غیرجبرانی[5]. در شیوه های جبرانی، مبادلۀ بین نمادها مجاز است؛ یعنی دگرگونی و نقصان در یک نماد را تغییری مخالف در نماد یا نمادهای دیگر میتواند مرتفع سازد (پورطاهری، ١٣٨٩: ٢٩). این پژوهش از شیوۀ تصمیم گیری چندشاخصۀ جبرانی با استفاده از روابط ریاضی حاکم بر روش مجموع سادۀ وزنی[6] و از تکنیک آنتروپی تعدیل شده برای وزن دهی به نمادها بهره برده است.

تعیین وزن ها با استفاده از روش آنتروپی

در شیوه های تصمیم گیری و اولویت بندی گزینه ها براساس نمادهای پیشنهادی، بحث وزن ها بسیار مهم است. اگر به طور طبیعی، وزن نمادها مشخص است (تأثیر نمادها به طور یکسان در میزان برتری گزینه ها مؤثر باشد)، همین وزن ها را در ارزیابی منظور میکنیم، در غیر این صورت باید به کمک خبرگان یا از طریق شیوه های وزن دهی برای تعیین وزن هریک از نمادها اقدام کرد (قاضی نوری و طبابائیان، ١٣٨٤: ٣). نمادهای ماتریس تصمیم گیری ایجادشده، به طور قطع در قدرت ملی تأثیر یکسانی ندارند. برای مشخص شدن میزان تأثیر هریک از نمادها بر قدرت ملی، نیازمند تعیین وزن آنها هستیم.

شیوۀ آنتروپی تعدیل شده براساس اطلاعات ملموس، در این پژوهش برای وزن دهی به نمادها انتخاب شد. این شیوه براساس میزان تفرق مقادیر نمادها، وزن های مربوط را ارزیابی میکند. به این مفهوم که پراکندگی بیشتر، وزن بیشتر و برعکس پراکندگی کمتر، وزن کمتر را ایجاد میکند. آنتروپی استعداد آن را دارد تا اگر ارزیابی اولیه ای از اهمیت نمادها وجود داشت، آن را لحاظ، و اوزان حاصل از الگو را تعدیل کند. پس این شیوه سه مرحله دارد: ١. مشخص کردن میزان اهمیت نمادها با استفاده از تکنیک آنتروپی؛ ٢. تعیین اهمیت نمادها از نظر تصمیم گیرندگان؛ ٣. تعدیل اوزان حاصل از دو روش قبل (پیشگاهیفرد و همکاران، ١٣٩٣: ٣٢).

تبدیل شاخص های کیفی به کمی

در تصمیم گیری چندشاخصه، هر گزینه به وسیلۀ دو نوع شاخص وصف میشود؛ شاخص کمی و شاخص کیفی. در این پژوهش برای استخراج مقادیر نمادهای کمی به بانک های اطلاعاتی نهادهای ملی، پایگاه های اینترنتی و کتاب ها رجوع شد و ارقام مربوط استخراج و در جدول مربوط درج شد. برای احصای نظر خبرگان دربارۀ هریک از متغیرهای کمی و کیفی با رعایت اصول مطالعات دوسوکور[7] و با توزیع در مجموع هفتاد پرسشنامه در بین استادان، دانشجویان دوره های دکتری، کارشناسی ارشد، مهندسان و متخصصان و خبرگان مرتبط با هر موضوع، از آنها تقاضا شد به هر پرسش، پاسخی عددی بین یک تا نه بدهند. در پایان، پاسخ های مربوط به کمک نرم افزار اس -پی-اس -اس (SPSS) نسخۀ بیست ودوم تجزیه وتحلیل شد و نتایج به همراه خطای استاندارد مربوط استخراج و در جدول پیش بینی شده درج شد. در ضمن، میزان روایی و پایایی پرسشنامه ها با محاسبۀ ضریب آلفای کرونباخ سنجش و تأیید شد.

 تبدیل مقادیر به امتیاز

از مؤثرترین و در عین حال دشوارترین مراحل سنجش نمادهای مؤلفۀ سیاسی قدرت ملی، مرحلۀ همسان سازی و به عبارت دقیق تر استانداردسازی شیوۀ امتیازدهی به نمادهاست، تا ترکیب کردن، سنجش و مقایسۀ نمادها تسهیل شود. ازاین رو برای تبدیل مقادیر متغیرها به امتیاز بنا به ضرورت می توان از روش های زیر بهره برد (حافظ نیا، ١٣٨٥: ٥٤):

١. روش سهم درصد: در این روش، امتیاز هر گزینه بر مبانی سهم آن گزینه از مجموع مقدار متغیر موردنظر است؛

٢. روش شاخص سازی (شاخص موریس )؛

٣. روش قراردادی؛ و

٤. روش امتیاز خود متغیرها (حافظ نیا، ١٣٨٥: ٣٠١).

شاخص های سیاسی

١. امنیت انرژی (شاخص کمی با جنبۀ مثبت ): با دگرگونی گفتمان ژئواستراتژیک به ژئواکونومیک به ویژه از دهۀ آخر قرن بیستم میلادی و فزونی نقش اقتصاد در پهنۀ مراودات بین المللی، ژئوپلیتیک انرژی که به مطالعۀ تأثیرات جنبه های مختلف انرژی بر سیاستگذاری، تصمیم گیری، افزایش توانمندی و مناسبات گوناگون ملت ها و دولت ها میپردازد، و همین طور امنیت آن، از موقعیت برجسته ای در عرصۀ جهانی برخوردار شده است (ولیزاده و هوشی سادات، ١٣٩٢: ١٠١). از مهم ترین ابعاد تمایز زندگی نوین انسان با قرن های گذشته در بستر دستاوردهای بشری، گسترش سریع صنعت و فناوری و در نتیجۀ آن ارتقای سطح رفاه در زندگی مردم است.

این پدیده سبب شد که کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه به تناسب شرایط ویژۀ خود برای اجرای برنامه های آتی، نیاز بیشتری به حامل های انرژی به ویژه انرژی الکتریکی داشته باشند. عوامل و نهادهای مختلفی در متعادل سازی عرضه و تقاضای حامل های انرژی در سطح ملی مؤثرند و بیتوجهی به تأثیرات متقابل این قسمت ها میتواند برای جامعه تاوان سنگینی به بار آورد. ازکارافتادگی محدود مؤسسات صنعتی، افزایش خطر سرمایه گذاری در حوزۀ صنعت، ایجاد نقصان در عملکرد وسایل برقی خانگی و تجاری، اخلال در امور روزمرۀ اجتماعی تنها شمه ای از آثار مخرب عدم امنیت در عرضۀ انرژی است (اسلامی اندارگلی و همکاران، ١٣٩٢: ١٤٤).

با توجه به اینکه نیروگاه های تولید برق کشور بیشتر از حامل های انرژی فسیلی استفاده میکنند، باید تلاش کرد تا در صورت وقوع هر نوع اخلال، بتوان بلافاصله خسارات وارده را جبران و نیاز مصرفی حامل های مورد استفاده در تولید برق را تأمین کرد. یکی از این راهکارها، متنوع سازی تولید انرژی برق از طریق سایر حامل های انرژی از جمله انرژی هسته ای است. از متغیرهای کمی بسیار مؤثر بر امنیت انرژی میتوان میزان ذخایر طبیعی انرژی و همین طور پایداری و ایمنی و هزینه های کمتر را نام برد. هزینۀ امنیت عرضۀ انرژی، هزینۀ فرصتی است که یک کشور به منظور تولید برق با توجه به احتمال اختلالات عرضه در طول مدت زمان مشخص باید بپردازد.

ذخیره و موجودی انرژی در یک کشور هزینه های اختلالات عرضه را کاهش میدهد. ضرورت استفاده از انرژی هسته ای، هم از نظر راهبردی و هم از جنبۀ اقتصادی در بسیاری از کشورها در مرحلۀ توسعه است (اسلامی اندارگلی و همکاران، ١٣٩٢: ١٤٦ و ١٤٨). در این پژوهش براساس مطالعات دانشگاه استنفورد و محاسبات تکمیلی سازمان انرژی اتمی ایران، نیاز کشور به انرژی هسته ای در شرایط رشد اقتصادی حداقل، یعنی رشد زیر ٥ درصد، شش هزار مگاوات است (آبنیکی اندیشکدۀ راهبردی تبیین، ١٣٩٤). این موضوع به دو دلیل محور محاسبات این پژوهش در سنجش میزان امنیت انرژی به وسیلۀ تولید انرژی هسته ای بوده است: ١. اضافه شدن یک حامل انرژی غیرفسیلی به حامل های سنتی انرژی؛ ٢. ذخیره پذیری بیشتر سوخت هسته ای نسبت به سوخت های فسیلی (امکان ذخیره سازی سوخت چندین سال یک نیروگاه هسته ای در استخرهای آب وجود دارد).

٢. امنیت زیست محیطی (شاخص کمی با جنبۀ مثبت): مسئلۀ تغییرات آب وهوایی، از برجسته ترین چالش های حقوق جهانی محیط زیست، و از تهدیدات زیست محیطی جدی است که نسل کنونی با آن روبه روست؛ که امنیت، صلح جهانی و عدالت زیست محیطی را با چالش روبه رو ساخته است. این به تمام معنا، یک تهدید است که توجه به آن الزامی است (تقوی و طیبی، ١٣٩١: ١٣٦-١١٨). امروزه مفهوم امنیت تنها به قلمرو سیاسی یا نظامی محصور نیست و مفهومی گسترده دارد. بررسی تأثیر متقابل امنیت ملی کشورها از مسائل زیست محیطی، از جمله قلمروهایی است که در سال های اخیر مورد توجه صاحب نظران بوده است، چون برخی حوادث زیست محیطی به گونه ای بر امنیت ملی کشورها و نواحی مورد وقوع اثر میگذارند که پیامدی بسیار فراتر از منازعات و مباحث سیاسی را به همراه میآورند (لطفی و همکاران، ١٣٩٠: ١٢٢).

آثار حوادثی مانند خشکسالیهای اخیر ایران، گسترش دامنۀ نفوذ ریزگردها از مرزها به مرکز کشور، سونامی ژاپن و ذوب شدن یخ های قطبی، نمونه های ملموسیاند که پژوهشگر را به اهمیت و عمق اثر این حوزه هدایت میکند؛ ازاین رو در این پژوهش مورد توجه بوده است و نقش مثبت فناوری هسته ای در این خصوص، مورد سنجش قرار گرفته است. محاسبات نشان داد تولید ٢٠-١٠ درصد برق هسته ای در ایران، سبب کاهش انتشار دیاکسیدکربن در بخش انرژی به مقدار ١٨/٦- ٩/٣ درصد میشود (عبدلی و دریابیگی زند، ١٣٨٥: ١٣٩). در بین آلاینده های حاصل از نیروگاه های تولید برق، گاز دیاکسیدکربن (CO٢) بیشترین حجم را داراست، ازاین رو از سایر آلاینده ها به رغم اهمیت آنها چشم پوشی شد و به تبعیت از نهادهای جهانی نقطۀ اثر این سنجش، حجم این آلاینده قرار داده شد، زیرا کاهش دیاکسیدکربن به کاهش سایر آلاینده های همزاد منجر خواهد شد. تجارت انتشار کربن یک شیوۀ مبتنی بر بازار برای مهار آلودگی از طریق پیشنهاد مشوق های اقتصادی برای کاهش انتشار آلاینده هاست. در تجارت کربن، حق یا سهمیۀ انتشار برای رسیدن به حد انتشار معین شده، خرید وفروش میشود (نودل، ١٣٩٣: ٨٧).

نظر به میزان تولید برق هسته ای در بازه های زمانی مختلف، و با لحاظ کردن میانگین شاخص تولید و انتشار گاز دیاکسیدکربن در بخش نیروگاه های فسیلی ایران به ازای هر کیلووات ساعت در بازه های زمانی مورد مطالعه، چنانچه میزان برق تولیدی در بازۀ زمانی G٤، معادل ١،٨٢٢،٢٨٧/١ گیگاوات ساعت باشد (ترازنامۀ انرژی ایران، ١٣٩٣: ٢١٦)، با توجه به انتشار ٦٩٩/٥٤ گرم گاز دیاکسیدکربن به ازای هر کیلووات ساعت برق تولیدی، میانگین تولید سالانۀ گاز دیاکسیدکربن از بخش نیروگاهی ایران در بازۀ G٤ معادل ١٥٩/٣٤٥/٣٣٩/٧٤٢ کیلوگرم محاسبه شد، که با درنظر گرفتن تولید ٦٧٢٠/٢ گیگاوات ساعت برق هسته ای در این مقطع، از تولید ٥٨٧/٦٣١/٠٨٩ کیلوگرم آلایندۀ دیاکسیدکربن در این بازه جلوگیری شده است.

این حجم از طریق معادلۀ سهم درصد برابر با ٠/٣٦٩درصد است؛ همچنین در بازۀ زمانی G٥، عدم تولید آلایندۀ دیاکسیدکربن معادل ١/٢٨٢ درصد محاسبه شد.

٣. تعهد دولت ها (شاخص کمی با جنبۀ مثبت ): نظر به حیثیت بخشی و اهمیت موضوع تعهدپذیری دولت ها در عرصۀ جهانی، به ویژه تعهدات هسته ای، لحاظ کردن عنصر تعهد در این پژوهش ضروری است. عضویت در هر کدام از کنوانسیون ها و پروتکل های هسته ای میتواند برای امنیت کشور امتیاز داشته باشد؛ ازین رو به ازای عضویت در هریک از این کنوانسیون ها یک نمره درنظر گرفته شد. کنوانسیون ها و پروتکل ها عبارت اند از: قانون پیمان بین المللی منع گسترش سلاح های هسته ای، کنوانسیون اعلام فوری حوادث هسته ای، کنوانسیون ایمنی هسته ای، کنوانسیون کمک رسانی به هنگام وقوع حادثۀ هسته ای یا فوریت رادیولوژیک، کنوانسیون وین در خصوص مسئولیت مدنی در قبال خسارات هسته ای و پروتکل الحاقی آژانس بین المللی انرژی اتمی.

٤. شاخص استقلال در فناوری هسته ای (شاخص کیفی با جنبۀ مثبت): اگر ارتقای کمی و کیفی فعالیت های اتمی-هسته ای را به توسعۀ اتمی- هسته ای تعریف کنیم، انجام پژوهش در حوزه های گوناگون علوم اتمی-هسته ای، وجود گروه های علمی و فنی مختلف در دانشگاه ها و پژوهشگاه ها، پذیرش و تربیت دانشجویان و کارشناسان در حوزه های مختلف علوم اتمی - هسته ای، همچنین ایجاد تأسیسات و تجهیزات اتمی-هسته ای از جمله نشانه های پیشرفته بودن یک کشور در علوم و فنون اتمی-هسته ای است. نکتۀ کلیدی، افتراق بین فناوری و صنعت است. قلمرو فناوری، بیشتر نرم افزاری است که از اشراف بر علوم محض آغاز شده، و با کاربردیسازی و مرتبط ساختن آنها با یکدیگر، به تولید ابزار یا ماده در مقیاس آزمایشگاهی یا نیمه صنعتی منتهی میشود، درحالی که حوزۀ صنعت، سخت افزاری است و به نمایش عینی علوم و فناوری و تولید محصول توجه دارد. یک کشور میتواند دارای فناوری باشد، لیکن به صنعت آن نپردازد، چون علل تأثیرگذار بر تبدیل فناوری به صنعت، در ویژگیها و زیرساخت های صنعتی، اقتصادی، اجتماعی و حتی فرهنگی نهفته است. از سوی دیگر، داشتن یک صنعت به معنای دارا بودن فناوری نیست. صنعت مونتاژ، مثال روشن چنین مفهومی است

.زمانی یک کشور در زمینۀ اتمی -هسته ای توسعه یافته است که هم فناوری و هم صنعت هسته ای را دارا باشد. همچنین بین دو مفهوم تولید و استفاده از علم افتراق هست. چون قلمرو تولید علم، فناوری یا ایجاد صنعت، با قلمرو استفاده از علم، فناوری و صنعت متفاوت است.

توسعه یافتگی اتمی-هسته ای زمانی فراهم میشود که یک کشور در تولید علم، فناوری و صنعت گام نهاده باشد، نه اینکه تنها استفاده کننده از آنها باشد. واضح است که کشورهای توسعه یافتۀ هسته ای که در ابعاد سخت افزاری و نرم افزاری هسته ای پیشرفت کرده اند، بسیار اندک هستند. جمهوری اسلامی ایران با تدابیر گسترده در هر دو بعد نرم افزاری و سخت افزاری ترقی کرده و در این زمینه دستاوردهای ارزشمندی حاصل کرده است (غریب آبادی، ١٣٨٧: ٢٢٧).

به نظر میرسد یکی دیگر از عواملی که سبب شد ایران به سمت فناوری صلح آمیز هسته ای سوق داده شود، ایدئولوژی است. ایدئولوژی، نظام فکری و عقیدتی است که قابل اعمال بر واقعیت های خارجی است. ایدئولوژی کارکردهایی دارد؛ از جمله میتواند موجب تقویت روحیۀ ملی شود. ایدئولوژی در صورت وجود اختلاف های فرهنگی، نژادی و قومی، عاملی وحدت بخش است. ایدئولوژی عنصر تشکیل دهندۀ قدرت، معیارها و ضوابط مشخص و معینی را در اختیار سیاستگذاران قرار میدهد تا براساس آن چارچوب هدف ها و منافع ملی خویش را ترسیم کنند. برخورداری یک دولت از ایدئولوژی خاص، به تنهایی نمیتواند نقش مؤثری در افزایش قدرت داشته باشد، بلکه نحوۀ بهره گیری از این عنصر در بالا بردن روحیۀ ملی و تجهیز منابع و امکانات حائز اهمیت است (قوام، ١٣٨٦: ٧٦). انقلاب اسلامی ایران مبتنی بر ایدئولوژی اسلام انقلابی است و مبنای دینی دارد و هرگونه سلطه پذیری را براساس اصول و مبانی فقهی اسلام، مثل قاعدۀ نفی سبیل، نهی میکند؛ و اصل نه شرقی و نه غربی را محور سیاست خارجی خود قرار داده است؛ و نظام سلطه جویانه آمریکا و غرب را برنمیتابد که این امر سبب شده است تمامی منافع آمریکا، رژیم صهیونیستی و غرب در منطقۀ استراتژیک خاورمیانه، به خصوص خلیج فارس، به خطر افتد. با این وصف، طبیعی است که غرب به محوریت آمریکا، با بحران سازی زنجیره ای، جمهوری اسلامی ایران را از بدو پیروزی انقلاب شکوهمند خود در بهمن ماه ١٣٥٧ به چالش کشاند؛ چنانکه فشارهای سیاسی اخیر غرب و آمریکا، به بهانۀ مسائل هسته ای، ادامۀ همین چالش های مستمر بوده است (مطلبی، ١٣٨٦: ٧٧).

به رغم مشکل بودن کمی سازی مفهوم استقلال، به نظر می آید این مفهوم قابلیت کمی سازی دارد، اما این کمی سازی به تعریف پژوهشی مستقل نیاز دارد، ازاین رو نظر به اهمیت استقلال در فناوری هسته ای، با دریافت نظر خبرگان تحت عنوان شاخصی کیفی، فقط به سنجش آن اکتفا شد.

٥. پذیرش محدودیت در تحقیق و توسعه (شاخص کیفی با جنبۀ منفی): پس از شکست پروژۀ برچیدن صنعت اتمی-هسته ای در ایران، غرب به رهبری آمریکا و همدستی متحدان منطقه ای تلاش کرده اند که حداقل این سرچشمۀ قدرت را به شکلی محدود سازند که از آن، به سد توسعۀ هسته ای ایران یاد میشود؛ ازاین رو اهمیت فوق العاده دارد و در شاخصی منفی و کیفی مورد سنجش قرار گرفت. نکتۀ کلیدی برای محاسبۀ این نوع شاخص ها این است که چون نمرات در پرسشنامه به صورت مثبت درنظر گرفته شده اند، برای جلوگیری از اشتباه در محاسبه باید نمرات را وارونه ثبت کرد، یعنی گزینه ای که نمرۀ نه گرفت، به یک بدل شود.

٦. جایگاه ایران نسبت به آستانۀ هسته ای شدن (شاخص کیفی با جنبۀ مثبت): تجربۀ ایران در دو جنگ جهانی، جنگ تحمیلی رژیم بعث عراق، تحرکات نظامی آمریکا و اسرائیل در کشورهای همسایه، بر نگرانی امنیتی ایران افزوده است. همچنین رقابت های منطقه ای برای یافتن جایگاه و نفوذ برتر منطقه ای، ایران را به مسیر هسته ای شدن متمایل کرد. کسب دانش صلح آمیز هسته ای و پیش بینی دیگر موفقیت های آن، نقش مهمی را در توازن قدرت منطقه ای به سود ایران ایفا خواهد کرد (آدمی و کشاورز مقدم، ١٣٩٣: ٢٠٧). بنابراین وقتی قرار گرفتن در مسیر هسته ای شدن برای ایران بازدارندگی ایجاد میکند، چگونه میتوان از سنجش چنین شاخصی چشم پوشی کرد؛ ازاین رو این نماد در قالب یک شاخص کیفی مثبت مورد سنجش قرار گرفت.

٧. تهدید امنیت (شاخص کمی با جنبۀ منفی): با توجه به الزام آور بودن پاره ای از مصوبات شورای امنیت سازمان ملل متحد به ویژه قرار گرفتن در ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد و معرفی کشوری به اخلال در امنیت جهانی و با توجه به این نکته که این مصوبات میتواند تکیه گاهی برای مداخلۀ کشورهای قدرتمند در امور داخلی کشورها باشد، ضمن توجه به این واقعیت که بخش چشمگیری از مصوبات این شورا از محور عدالت فاصله دارد، لیکن به دلیل افزایش خطر مداخلات خارجی به ناچار باید آنها را در محاسبات لحاظ کرد.

مراحل انجام پژوهش

نخست جداول طراحی، ستون ها، گزینه ها یا بازه های زمانی و سطرها شاخص های مؤلفۀ سیاسی را تشکیل داد. سپس مقادیر احصاشده از منابع مختلف اطلاعاتی در ذیل گزینه ها درج شد و بدین وسیله جدول یا ماتریس تصمیم گیری سیاسی با مرتبۀ ٧×٥ ایجاد شد.

جدول ١. درج مقادیر شاخص های حوزۀ سیاسی (یافتۀ پژوهش)

در مرحلۀ سوم، مقادیر احصاشده به امتیاز بدل شد و به صورت ماتریسی با ابعاد ٧×٥ درآمد.

جدول ٢. تبدیل مقادیر شاخص های حوزۀ سیاسی به امتیاز (یافتۀ پژوهش )

در مرحلۀ چهارم، مقادیر شاخص ها بیوزن (Normalized) شدند.

جدول ٣. درج مقادیر بیوزن شده شاخص های حوزۀ سیاسی (یافتۀ پژوهش )

در مرحلۀ پنجم توزیع احتمال گسسته برای هریک از گزینه ها به ازای هریک از شاخص های هفت گانۀ مؤلفۀ سیاسی قدرت ملی محاسبه شد. در مرحلۀ ششم میزان عدم اطمینان یا ضدآنتروپی برای هر کدام از شاخص های هفت گانه محاسبه شد. در مرحلۀ هفتم میزان آنتروپی یا درجۀ انحراف از اطلاعات ایجادشده برای هریک از شاخص های هفت گانه محاسبه شد.

در مرحلۀ هشتم وزن آنتروپی یا درجۀ اهمیت نسبی شاخص های هفت گانه براساس اطلاعات عینی محاسبه شد.

جدول ٤. وزن های آنتروپی شاخص های حوزۀ سیاست (یافتۀ پژوهش)

IN١ تا IN٧ یعنی شاخص های هفت گانه یک تا هفت مؤلفۀ سیاسی قدرت ملی.

در مرحلۀ نهم با تکیه به قضاوت خبرگان، اهمیت نسبی شاخص های هفت گانه محاسبه شد.

جدول ٥. وزن شاخص های حوزۀ سیاست براساس نظر خبرگان (یافتۀ پژوهش)

در مرحلۀ دهم با استفاده از وزن آنتروپی و وزن حاصل از قضاوت خبرگان، وزن آنتروپی تعدیل شده محاسبه شد.

جدول ٦. وزن های آنتروپی تعدیل شدۀ شاخص های حوزۀ سیاست (یافتۀ پژوهش)

در مرحلۀ یازدهم با استفاده از وزن آنتروپی تعدیل شدۀ حاصل برای هر کدام از شاخص های هفت گانه، و مقدار بیوزن شدۀ هریک از گزینه ها، رتبۀ هر کدام از گزینه ها به ازای هر شاخص محاسبه شد و در مرحلۀ دوازدهم با جمع جبری نمرات کسب شدۀ هریک از گزینه ها به ازای هریک از شاخص های هفت گانۀ مؤلفۀ سیاسی، رتبۀ هر کدام از گزینه ها در مؤلفۀ سیاسی قدرت ملی مشخص شد. در مرحلۀ سیزدهم رتبۀ گزینه های مختلف، به ترتیب کاهشی مرتب شد، تا تغییرات قدرت ملی حاصل از فناوری هسته ای در حوزۀ سیاست نمایش داده شود.

بررسی نتایج روایی و پایایی پرسشنامه ها با استفاده از آلفای کرونباخ

بررسی روایی پرسشنامه ها با توجه به اهداف، فرضیات و سؤالات تحقیق با استفاده از نظر خبرگان برای کمک به بهبود روایی ابزار اندازه گیری، همین طور قابلیت اعتماد یا پایایی پرسشنامه ها انجام گرفت، و ضریب آلفای کرونباخ ٧٧ درصد برای پرسشنامه ها به دست آمد، که گویای همبستگی درونی بین سؤالات و قابلیت اعتماد یا پایایی پرسشنامه هاست.

نتیجه

سنجش جایگاه مؤلفۀ سیاسی قدرت ملی حاصل از فناوری هسته ای در ادوار مختلف و مقایسۀ آنها با یکدیگر، کاری دشوار، لیکن ضرورتی پندآموز و هدایتگر است. این امر علاوه بر احتساب و مقایسۀ برایند شاخص های دخیل، به الگویی دقیق و کارامد برای سنجش و ارزیابی قدرت ملی نیاز دارد و میتواند کلید حل بسیاری از مشکلات در مسائل موجود باشد. ازاین رو با استفاده از شیوۀ تصمیم گیری چندشاخصۀ جبرانی، رتبه بندی قدرت ملی دوره های موردنظر انجام گرفت. یکی از تأثیرگذارترین بحث ها در سنجش قدرت ملی، انتخاب شاخص های مؤثر بر قدرت ملی است و باید در انتخاب آنها، نهایت دقت را داشت. در این پژوهش هفت نماد کمی و کیفی با جنبه های مثبت و منفی انتخاب شدند. مقایسۀ نتایج سطح وزن های آنتروپی تعدیل شده نشان داد شاخص امنیت انرژی، امنیت زیست محیطی، تهدید امنیت کشور، محدودیت در تحقیق و توسعۀ فناوری هسته ای، آستانۀ هسته ای شدن، استقلال در فناوری هسته ای و در نهایت تعهدات بین المللی بیشترین تا کمترین رتبه را کسب کرده اند. این پژوهش نشان داد در سطح اول، برجسته ترین آثار فناوری هسته ای در ایران، برخلاف تصور رایج و القائات قدرت های بزرگ، به طور معنادار به مقولۀ صلح آمیز فناوری هسته ای تعلق دارد که نتیجۀ تدابیر مرحله مند در بومیسازی و استفادۀ هوشمندانه از فناوری هسته ای وارداتی در راه اندازی تأسیسات هسته ای است. برجستگی شاخص منفی تهدید امنیت کشور نتیجۀ مواجهۀ تبعیض آمیز و سیاست فشار حداکثری دول مستکبر در قبال ایران است. اما سطح دوم، شاخص منفی محدودیت در تحقیق و توسعۀ فناوری هسته ای، محصول سیاست ناعادلانۀ دولت های قدرتمند و تدابیر بعضا غیرحرفه ای برخی از دولت های مختلف ایران است. اما جایگاه شاخص آستانۀ هسته ای شدن، اساسا محصول طبیعی پیشرفت های صلح آمیز هسته ای ایران است نه اقدامات هدفمند غیرصلح آمیز. اما در سطح سوم، جایگاه شاخص استقلال در فناوری هسته ای بیانگر این حقیقت است که حتی فناوری هسته ای وابسته هم میتواند قدرت آفرین باشد.

شاخص تعهد به معاهدات بین المللی که انعکاسی از رفتار انسانی و ایدئولوژی ناب حاکم بر مردم و رهبران ایران است، به رغم اهمیت، به علت رفتار تبعیض آمیز دول مستکبر مسلط بر مجامع بین المللی، به طور مؤثری راهگشا نبوده است. مقایسۀ نتایج رتبه بندی ادوار تحت پژوهش نشان داد، بازۀ G٥ ضمن بهره برداری از تسهیلات بازۀ G٤، با لغو قطعنامه های فصل هفتم شورای امنیت سازمان ملل متحد، علیه ایران سبب برتری نسبی این بازه شد. برعکس بازۀ G٤ با آثار منفی قطعنامه های تهدیدکنندۀ امنیت کشور توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد روبه رست، ضمن قبول آثار منفی این تهدید، به نظر میآید این گونه تهدیدات بیشترین آثار امنیتی منفی را برای کشورهایی دارد که توان بازدارندگی ندارند. با توجه به شواهد موجود به نظر میرسد ادامۀ سریع و برق آسای مسیر صلح آمیز هسته ای شدن، بیشتر امنیت ساز است تا تسلیم شدن در برابر قطعنامه ها، و شاهد این ادعا رژیم سیاسی-اقتصادی خاص کرۀ شمالی است که به رغم در پیش گرفتن سیاست های مستقل و نپذیرفتن معاهدات هسته ای بین المللی تاکنون از تهاجم در امان مانده است. برعکس حکومت های دگراندیشی که غرب به عدم توان بازدارندگی آنها یقین یافته است، مورد دخالت و تهاجم بیرحمانه قرار گرفته اند. همچنین براساس یافته های پژوهش، برتری بازۀ G٥، نتیجۀ شاخص های امنیت انرژی، امنیت زیست محیطی و برداشته شدن قطعنامه های فصل هفتم است. اما ادوار پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا سال ١٣٨٤ این تلاش ها با آثار سیاسی مثبت و کاملا ملموس نسبت به ادوار قبل مواجه است، اما به دلیل عدم بروز آثار در سطح عملی، نه مورد توجه، و نه مورد تهدید رقبا بوده است. در نهایت دورۀ G١ با کمترین آثار سیاسی هسته ای مواجه است، که نتیجۀ نوپا بودن این فناوری در آن مقطع است.

نمودار ١. مقایسۀ رتبه بندی ادوار مورد پژوهش در حوزۀ سیاسی سال های ٥٧-٣٥، ٧٦-٥٨، ٨٤-٧٧، ٩٢-٨٥ و ٩٤-٩٣ به ترتیب از G١ تا G٥

همسو با نتایج پژوهش حاضر احمدیپور و همکاران نشان دادند که دولت ایران برای حل بحران های پیش رو در خلیج فارس نیازمند قدرت ملی قوی و تقویت وزن ژئوپلیتیکی است که از راه توسعۀ همه جانبه و متوازن در ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و نظامی به دست میآید. در این میان، دستیابی به انرژی هسته ای که بیانگر شاخص توسعه است، کمک بزرگی به تقویت قدرت ملی و وزن ژئوپلیتیکی ایران میکند، زیرا ابزارهای کنترلی و توسعه را در اختیار ایران قرار خواهد داد (احمدیپور و همکاران، ١٣٩٢،: ١٦ ). در مقابل اسدی معتقد است، نقش مواضع و سیاست خارجی ایران، در دولت های مختلف در قبال کشورهای منطقه به نوبۀ خود و در مقایسه با تأثیر برنامۀ هسته ای ایران، آثار و پیامدهای بیشتری را در برداشته است (اسدی، ١٣٨٦: ٢٦-٢٥). ثقفی عامری معتقد است که فناوریهای مورد استفاده برای مقاصد صلح آمیز و غیرصلح آمیز هسته ای بسیار به هم نزدیک اند، ازاین رو انرژی هسته ای به دو مقولۀ حیاتی امنیت انرژی و امنیت بین الملل مرتبط است. از طرفی با توجه به سیاست قدرت های بزرگ در استفاده از زرادخانۀ هسته ای خود به عنوان عاملی مهم برای حفظ جایگاه خود به مثابۀ قدرت برتر، جذبۀ سلاح های هسته ای بیشتر شده است. این قدرت ها برای حفظ انحصار خود در این فناوری، به بهانۀ جلوگیری از اشاعۀ سلاح های هسته ای، از انتقال این فناوری به دیگر کشورها ممانعت میکنند ( ثقفی عامری، ١٣٨٧،: ٤٢٧ ). در مقاله ای به قلم آدمی و همکاران، ایشان در پاسخ به این پرسش که چگونه می توان بر پایۀ نوواقع گرایی ضمانت های امنیتی را ارتقا داد و تهدیدات امنیتی جمهوری اسلامی ایران را به حداقل رساند؟ مرقوم داشته است: با توجه به تهدیدهای ایالات متحده و چالش های موجود در منطقۀ جنوب غرب آسیا، به خصوص از سوی اسرائیل، همچنین دشمنی آشکار برخی دولت های منطقه ای با ایران همچون عربستان و حمایت آنان از گروه های تروریستی، و تلاش ایران به منظور کسب قدرت و نفوذ منطقه ای، بنابراین دستاوردهای فناوری هسته ای و شکل گیری بازدارندگی هسته ای تنها راه تأمین امنیت برای جمهوری اسلامی ایران و ارتقای جایگاه این کشور از نگاه نوواقع گرایی است (آدمی و کشاورز مقدم، ١٣٩٣: ٢١٠). مقایسۀ نتایج نهایی پژوهش در خصوص سطح قدرت ملی حاصل از فناوری هسته ای به ترتیب گویای بیشترین آثار در بازۀ G٥، سپس بازۀ G٤، (البته با جهشی کمتر از بازۀ G٥ ). همین طور در ادوار پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا سال ١٣٨٤ این تلاش ها با آثار سیاسی مثبت و کاملا ملموس نسبت به ادوار قبل مواجه است و در نهایت دورۀ G١، با کمترین آثار سیاسی هسته ای مواجه است؛ این الگو و مندرجات جدول ٣، ضمن نمایش ارزش تلاش های درون زا، فرازوفرودهای متقابل شاخص های بازه هایG٣، G٤ وG٥ را که تابعی از افزایش و کاهش فشارهای دولت های زورمداراست، به نمایش گذاشت. از سوی دیگر، مسیر ارتقای قدرت ملی را که اتکا به درون و مواجهۀ هوشمندانه با فشارهای خارجی است، برجسته ساخت.

منابع و مآخذ

الف) فارسی

١. آبنیکی حسین (١٣٩٤). ارزش فناوری هسته ای در افق پیشرفت ایران، تحلیل ابعاد فنی، بخش نخست، تهران: اندیشکدۀ راهبردی تبیین.

٢. آدمی، علی؛ کشاورز مقدم، الهام (١٣٩٣). «قابلیت بازدارندگی هسته ای ایران از چشم انداز نوواقع گرایی»، فصلنامۀ علمی پژوهشی سیاست جهانی، سال سوم، ش ١، ص ٢٣٧-٢٠٧.

٣. احمدیپور، زهرا؛ میرشکاران، یحیی؛ ویسی، هادی (١٣٩٢). «نقش انرژی هسته ای در تغیر وزن ژئوپلیتیکی ایران (با تأکید بر منطقۀ خلیج فارس )»، مدرس علوم انسانی- برنامه ریزی و آمایش فضا، دورۀ ١٧، ش ١، ص ١٩-١.

٤. اسدی، بیژن (بهار ١٣٨٦). «تأثیر توان هسته ای ایران بر توازن قدرت، روابط و امنیت منطقه ای »، پژوهشنامۀ علوم سیاسی، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، ش ٦، ص ٣٣-١.

٥. اسلامی اندارگلی، مجید؛ صادقی سقدل، حسین (پاییز ١٣٩٢). «ارزیابی هزینه امنیت حامل های مختلف انرژی مصرفی در تولید برق از نیروگاه های حرارتی کشور»، فصلنامۀ علمی-پژوهشی راهبرد اقتصادی، سال دوم، ش ٦، ص ١٧٢-١٤٣.

٦. پیشگاهیفرد زهرا؛ حسینی، سید موسی؛ فراهانی مرتضی (١٣٩٣). «رتبه بندی قدرت ملی کشورهای خاورمیانه با استفاده از تصمیم گیری چندشاخصۀ جبرانی»، پژوهشنامۀ جغرافیای انتظامی، سال دوم، ش ٥، ص ٤٤-١.

٧. پیشگاهی فرد، زهرا؛قالیباف، محمد باقر؛ پور طاهری، مهدی؛ صادقی، علی؛ ( زمستان ١٣٩٠ )، ((جایگاه قدرت نرم در قدرت ملی با تاکید بر جمهوری اسلامی ایران ))، فصلنامۀ راهبرد، سال ٢٠، ش ٦١، ص ٢١١-١٩١.

٨.. پورطاهری، مهدی ( ١٣٨٩ ). کاربردهای مدل های تصمیم گیری چند شاخصه در جغرافیا، تهران، انتشارات سمت، چاپ اول

٩. تقوی، لعبت؛ طیبی، سبحان (١٣٩١). «چالش های جهانی حقوق بین المللی محیط زیست: تغییرات آب وهوایی، تهدیدی برای صلح و امنیت بین الملل »، فصلنامۀ علمی ترویجی مطالعات بین المللی پلیس، ص ١٣٦- ١١٨.

١٠. ثقفی عامری، ناصر؛ برگردان: احدی، افسانه (١٣٨٧). «انرژی هسته ای و خلع سلاح هسته ای در صفحۀ شطرنج ژئواستراتژیک »، راهبرد، ش ٤٧، ص ٤٢٧-٤٠٩.

١١. حافظ نیا، محمدرضا؛ زرقانی، سید هادی؛ احمدیپور، زهرا؛ رکن الدین افتخاری، عبدالرضا (١٣٨٥). «طراحی مدل سنجش قدرت ملی کشورها»، فصلنامۀ ژئوپلیتیک، سال ٢، شماره ٢، ص ٧٣-٤٦.

١٢. حافظ نیا، محمدرضا (١٣٨٥). اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک، مشهد: موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی. ص ٣٠١.

١٣. حافظ نیا، محمدرضا، احمدی پور زهرا و بدیعی مرجان (١٣٨١). تحلیل مبانی جغرافیایی قدرت ملی جمهوری اسلام ایران، نشریه تحقیقات کاربردی، دوره ١، شماره ١، صص ٦٧-,٤٧

١٤. دبیرخانۀ شورای عالی انقلاب فرهنگی (١٣٨٩). سند نقشۀ جامع علمی کشور، ص ٢١-١٩.

١٥. روشندل، جلیل (١٣٧٤). امنیت ملی و نظام بین المللی، تهران: سمت.

١٦. عبدلی، محمدعلی؛ دریا بیگی زند، علی (١٣٨٥). «ارزیابی تولید الکتریسیتۀ هسته ای در ایران از نظر زیست محیطی »، پژوهش های جغرافیایی، ش ٥٧، ص ١٥٣-,١٣٩

١٧. غریب آبادی، کاظم (پاییز ١٣٨٧)، برنامۀ هسته ای ایران: واقعیت های هسته ای، مؤسسۀ چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.

١٨. قاضی نوری، سپهر؛ طباطبائیان، حبیب الله (١٣٨٤). تحلیل حساسیت مسائل تصمیم گیری چندشاخصه نسبت به تکنیک مورد استفاده، دفتر همکاریهای فناوری ریاست جمهور.

١٩. قوام، عبدالعلی (١٣٨٦). اصول سیاست خارجی و سیاست بین الملل، تهران: سمت.

٢٠. لطفی، حیدر؛ نامی، م حسن؛ حسن پور، جعفر؛ بحیرایی، حمید (پاییز ١٣٩٠). «امنیت زیست محیطی و سیاستگذاری امنیت ملی»، فصلنامۀ علمی - پژوهشی نگرش های نو در جغرافیای انسانی، سال سوم، ش ٤.صص ١٤٤-١٢١.

٢١. مطلبی، مسعود (١٣٨٦). «انقلاب اسلامی و چالش هسته ای »، مجلۀ زمانه، ش ٥٥، صص ٧٨-٧٢.

٢٢. نودل، توحید (مهر ١٣٩٣) تجارت کربن: مفاهیم و اصول و تجارب سایر کشورها، سازمان محیط زیست، دفتر طرح ملی تغییر آب وهوا، شرکت انرژیهای تجدیدپذیر.

٢٣. وحیدی، عبدالرضا (١٣٨٩). «فرا تکنولوژی و تحول مفهوم قدرت در روابط بین الملل »، در تحول مفاهیم در روابط بین الملل، تهران: پژوهشکدۀ مطالعات راهبردی.

٢٤. وزارت نیرو. معاونت امور برق و انرژی دفتر برنامه ریزی کلان برق و انرژی (١٣٩٥). ترازنامۀ انرژی سال ,١٣٩٣

٢٥. ولیزاده، اکبر؛ هوشی سادات، سید محمد (١٣٩٢). «ژئوپلیتیک انرژی بریکس و جایگاه ایران »، فصلنامۀ سیاست، مجلۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، دورۀ ٤٣، ش ٢، ص ٣.

ب) خارجی

26. Jablonsky David (1997). National Power Parameters, (Taken From Internet)

27. Talor Peter J (1994). “Political Geography”, England: Longman Scientific and Technical.

پی نوشت ها: