اوکالیپتوس درخت پرخاصیت

دکتر محمدحسین صالحی سورمقی : متخصص فارماکوگنوزی ؛  استاد دانشکده داروسازی

تحریریه زندگی آنلاین :

نام علمی: Eucalyptus globulus  نام عمومی: Eucalyptus   نام انگلیسی: Blue gum tree   نام عربی: شجره الکافور   نام فرانسوی:Eucalyptus   نام آلمانی: Fieberheilbaum  نام‌های مترادف: Eucalyptus gigantea, Eucalyptus diversifolia, Eucalyptus cordata, Eucalyptus glauca Eucalyptus Pulverulenta  نام خانواده: Myrtaceae (مورد)

گیاه‌شناسی:

اوکالیپتوس درختی است مرتفع و زیبا که ارتفاع آن در استرالیا (زادگاه اصلی‌اش) به حدود 100 متر می‌رسد؛ ولی در نواحی دیگر، تا 40 متر گزارش شده است.

برگ درخت در انوع جوان و مسن، از نظر شکل متفاوت است؛ به این معنا که در درختان جوان به صورت متقابل، بدون دم‌برگ، و بیضی‌شکل یا مدور، در قسمت قاعده است. رنگ این برگ‌ها ابتدا سبز مایل به آبی است که کم‌کم به رنگ سبز مایل به سفید در می‌آیند. در درختان مسن، برگ‌ها به صورت منفرد و دارای دم‌برگ و از نظر شکل، باریک، دراز و نوک‌تیز هستند و رنگ آنها سبز یا سبز مایل به زرد می‌باشد. وسعت کشت این گونه در ایران کم است و اوکالیپتوس‌های موجود در ایران، از گونه‌های دیگرند. قسمت مورد استفاده درخت، در داروسازی و پزشکی، برگ آن است که حاوی اسانسی بسیار پرمصرف می‌باشد.

 بیشتربخوانید:

آشنایی با کاربردهای باورنکردنی پماد ویکس

تاریخچه:

استفاده سنتی از برگ اوکالیپتوس برای درمان تب، در قرن 19 میلادی در غرب گسترش یافت. این گیاه با راهنمایی و همکاری باغ گیاه‌شناسی ملبورن در اروپا و سپس در شمال آمریکا گسترش یافت. پژوهشگران شوروی معتقدند که اسانس آن تأثیرات خوبی روی ویروس آنفلوانزا دارد. بسیاری از دانشمندان دیگر بر این عقیده هستند که اسانس اوکالیپتوس دارای اثر ضدمیکروب وبا و میکروارگانیزم‌های دیگر است. در قدیم از برگ اوکالیپتوس به عنوان مرهم برای انواع زخم‌ها و التهابات و از جوشانده آن در فرآورده‌های خوراکی استفاده می‌کردند.

ترکیبات مهم:

مهم‌ترین ترکیب برگ‌ها، اسانس به میزان 5/3-5/1 درصد است. میزان ترکیبات موجود در اسانس، به شدت تحت تأثیر گونه و شرایط آب و هوایی و جغرافیایی منطقه کشت است. مهم‌ترین ترکیب این اسانس، ترکیب اکسیدی به نام 1 و 8 سینئول است که از 54 تا 95 درصد آن را در گونه‌های مختلف تشکیل می‌دهد و همین ترکیب باعث شده اسانس بویی نافذ داشته باشد. ترکیبات دیگر اسانس شامل آلفاپی نن، پاراسیمن آرمودندرن، کومین‌الدهید گلوبولول و پینوکاروئول است. اسانس‌های مورد مصرف در داروسازی نباید حاوی کمتر از 70% 1 و 8 سینئول باشند. 1 و 8 سینئول به نام اوکالیپتول نیز معروف است.

داروشناختی و اثرات مهم

اثرات مهم اوکالیپتوس، مربوط به اسانس برگ‌هاست که دارای خاصیت ضداحتقان و ضدمیکروب خوبی است؛ به همین دلیل به شکل بخور، مصرف فراوانی در جهان دارد و در حقیقت یکی از پرمصرف‌ترین اسانس‌هاست. تنفس اسانس یا بخور اوکالیپتوس، ضداحتقان، خلط‌آور، ضدمیکروب و کاهش‌دهنده تورم غشای مخاطی گلوست. همچنین چای تهیه‌شده از برگ اوکالیپتوس برای بهبود برونشیت، ورم گلو و کاهش سرفه، مفید است.

داروهای خوراکی آن نیز، به رفع مشکلات روده‌ای، معده‌ای و مثانه کمک می‌کند. اسانس اوکالیپتوس در بسیاری از فرآورده‌های غیر دارویی، مانند شیرینی‌جات، آدامس، صابون و اسپری‌ها، به کار می‌رود. پماد حاصل از اسانس اوکالیپتوس نیز دورکننده حشرات است؛ بنابراین مالیدن آن روی سطوح باز بدن، تا حدی از نیش حشرات جلوگیری می‌کند.

 بیشتربخوانید:

اوکالیپتوس

طریقه و میزان مصرف:

برای استفاده از برگ تازه یا خشک اوکالیپتوس: به عنوان بخور، می‌توان حدود 20 گرم برگ خشک یا دوبرابر این میزان، برگ تازه را در آب جوشاند.

فرآورده‌های صنعتی اوکالیپتوس معمولاً به شکل بخورهای آماده است که به صورت محلول هیدروالکلی هستند. برحسب راهنمای دارو می‌توان مقادیر مختلفی (از چند قطره تا چند میلی‌لیتر) را در ظرف آب جوش ریخت و جوشاند. بخارات اسانس تولیدشده در محیط‌های سربسته، باعث رفع احتقان بینی می‌شود.

شکلات و آدامس‌‌های تهیه‌شده از اسانس اوکالیپتوس نیز در سال‌های اخیر به بازار عرضه شده‌اند که با ضدعفونی کردن دهان و گلو، باعث رفع احتقان سریع بینی نیز می‌شوند. برگ اوکالیپتوس را می‌توان همراه با گیاهان دیگر، نظیر بابونه یا گیاهان اسانس‌دار دیگر، به عنوان بخور استفاده کرد.

مصرف خوراکی: از برگ خردشده اوکالیپتوس به عنوان خلط‌آور و تأثیرات دیگر می‌توان استفاده کرد. برای تهیه آن، روی نصف قاشق چایخوری برگ خردشده، ‌یک لیوان آب جوش ‌ریخته و ده دقیقه صبر ‌کنید؛ سپس صاف کرده و کم‌کم بنوشید. این مقدار مصرف را می‌توان سه بار در روز تکرار کرد. یادآوری می‌شود که اسانس اوکالیپتوس، هرگز نباید به صورت خوراکی مصرف شود.

عوارض جانبی:

مصرف مقدار زیاد فرآورده‌های خوراکی اوکالیپتوس می‌تواند باعث ایجاد اسهال و استفراغ گردد. همچنین اسانس بعضی از گونه‌ها حساسیت‌زا بوده و باعث تحریک پوست یا غشای مخاطی می‌شود.

موارد احتیاط:

در دوران بارداری بهتر است از مصرف خوراکی اسانس، خودداری شود. در دوران شیردهی نیز مصرف آن توصیه نمی‌شود، چون ممکن است باعث تهوع و استفراغ گردد.

 مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده اسانس و برگ اکالیپتوس: ضددرد، ضدکرم، ضدباکتری، کاهش‌دهنده قندخون، ضدورم، ضدتب، ضدعفونی‌کننده، ضداسپاسم، ضدتومور، ضدقارچ، ضدسرفه، ضدویروس، ضدنفخ، ضداحتقان، قابض، بازکننده برونش‌‌ها، ادرار‌اور، خلط‌‌آور، حشره‌کش، مسکن، محرک و کاهش‌دهنده ترشحات گلو و بینی.

احتیاط:

فرآورده‌های حاصل از اسانس اوکالیپتوس را نباید روی پوست استفاده کرد؛ چون ممکن است باعث قرمزی و تحریک آن شود. همچنین این فرآورده‌ها را جلو یا داخل بینی نوزادان و کودکان، قرار ندهید.

نکات قابل توجه:

با توجه به بیش از 600 گونه اوکالیپتوس و اینکه در حال حاضر آنها را در شرایط مختلف جغرافیایی و آب و هوایی کشت داده‌اند، به طور متوسط، درصد اسانس برگ خشک انواع اوکالیپتوس، 3-1درصد و در برگ تازه 6/1 -4/0 درصد است. البته مقادیر کمتر یا بیشتر از اعداد ذکرشده نیز، می‌تواند صحیح باشد.

 بیش از 40‌گونه اوکالیپتوس در وسعت‌های‌ کم یا زیاد، در ایران کشت شده‌ است که در دهه‌های اخیر و اغلب از استرالیا به ایران آورده شده‌اند. با توجه به خواص گوناگون این گیاه، روز به روز به وسعت کشت آن در ایران افزوده می‌شود.

گونه‌ای که قدمت و وسعت بیشتری در ایران دارد، اوکالیپتوس کامال دولنسیس است که بیشتر در مناطق جنوبی ایران به چشم می‌خورد.

مطالعه‌ نگارنده و همکاران طی سال‌های 1370-1360 بر روی اسانس بیش از 35 گونه‌ اوکالیپتوس موجود در سراسر ایران، نشان داد که حداقل پنج گونه از نظر تولید اسانس و کمیت و کیفیت دارویی، مناسب هستند.

درختان اکالیپتوس ارزش بسیاری دارند، چرا که استفاده‌های زیادی از آنها به عمل می‌آید که به‌طور خلاصه به قرار زیراست:

 به علت رشد سریع، قدرت تولید چوب آنها بسیار زیاد است.

 گونه‌های مختلف آنها در شرایط بسیار متفاوت، به عنوان سایه‌بان و بادگیر، در خشکاندن باتلاق‌ها، در ارتفاع هم‌سطح دریا، نواحی مرتفع، مناطق خشک، مناطق مرطوب و نواحی نسبتاً سرد تا بسیار گرم قابل کشت می‌باشد؛ به همین دلیل در نقاط مختلف ایران، کشت آنها موفق بوده است.

 از اسانس برگ اوکالیپتوس در داروسازی، تهیه صابون، تهیه اسپری‌های مختلف صنایع شکلات، آدامس‌سازی، آرایشی و بهداشتی و صنایع متفرقه نیز استفاده می‌شود.

 تانن‌های برگ حاصل از عمل اسانس‌گیری، در جوهرسازی قابل استفاده است.

 در مناقطی که وسعت کشت درختان زیاد باشد، زنبورداری رایج بوده و یکی از عسل‌های مرغوب، با طعم و مزه مطلوب، مربوط به استفاده زنبور، از شهد گل‌های اوکالیپتوس است.

 چون اسانس اوکالیپتوس خاصیت دورکننده حشرات را دارد، وجود اوکالیپتوس در نواحی مسکونی، مفید بوده و به‌ویژه در بعضی نواحی مانند شمال ایران که حشرات زیادی باعث مزاحمت می‌شوند، وجود آن ضروری است.

 با توجه به افزایش وسعت کشت اوکالیپتوس در ایران، حدود ده سال است که اسانس مصرفی در صنایع دارویی، برای تهیه بخور اوکالیپتوس، از درختان داخلی تامین می‌شود.