دکتر محمدحسین صالحی سورمقی - متخصص فارماکوگنوزی ؛ استاد دانشکده داروسازی
تحریریه زندگی آنلاین :
نام علمی: Achillea millefolium
نام‌های عمومی: Wound wort, Thousand – leaf, yarrow
نام انگلیسی: Milfoil
نام عربی:حزنبل (Hhazanbal)
نام فرانسوی: Millefeuille
نام آلمانی:Achillenkraut
نام‌های مترادف:Achillea ambigua, Achillea ossica
نام خانواده: Compositae (گل مینا)
بیشتر بخوانید:
گیاه‌شناسی
بومادران گیاهی پایا، به ارتفاع 20 تا 90 سانتی‌متر با برگ‌هایی دارای بریدگی‌های زیاد و باریک و بدون دمبرگ است. گلهای سفیدرنگ آن به صورت کاپیتول کوچک و مجتمع، گل‌آذین دیهیم در قسمت انتهایی ساقه قرار گرفته‌اند. کلیه قسمت‌های گیاه بویی نافذ و تلخ‌مزه دارد. قسمت مورد استفاده آن، سرشاخه‌های گلدار گیاه است.
تاریخچه
بومادران، بومی اروپا و آسیاست و به آمریکای شمالی نیز منتقل شده است. مصرف غذایی و دارویی آن به زمان‌های بسیار دور (جنگ تروجان)، حدود 1200 سال قبل از میلاد بازمی‌گردد. در افسانه‌ها آمده است که آچیلس بنا به توصیه Centaur، از گیاه بومادران به سربازان خود داد. تا هنگام زخمی شدن در جنگ (تروجان)، برای جلوگیری از خونریزی و عفونت، روی زخم خود بگذراند و بدین ترتیب پیروزی در جنگ را از آن خود کرد. از برگ بومادران، چای کیسه‌ای درست می‌شود. همچنین برگ‌های جوان و گل آن در سالاد به مصرف می‌رسد. افزون بر آن، دم‌کرده بومادران خاصیت دارویی و پاک‌کنندگی آرایشی دارد. گونه‌ای از این گیاه در پودرهای عطسه‌آور استفاده می‌شود. بومادران از نظر درمانی، به صورت داروی تلخ تقویتی و بندآورنده خون (قابض) به کار می‌رود. جویدن برگ تازه‌آن، برای تسکین دندان‌درد توصیه، و از روغن آن به دلیل خاصیت التیام موضعی، در ساخت شامپوها استفاده می‌شود.
ترکیبات مهم:
قسمت هوایی بومادران حاوی 2/0 تا 1 درصد اسانس می‌باشد که در نواحی مختلف متغیر است. یکی از مهم‌ترین ترکیبات اسانس کامازولن به میزان 50 درصد می‌باشد. ترکیبات مهم دیگر اسانس سینئول، کامفور و لیمونن هستند. برگ‌های این گیاه اسانس کمتری نسبت به گل‌ها دارند. ترکیبات دیگر آن فلاونوئیدها از جمله آپی‌ژنین، لوتئولین، سورتی زین، اسیدهای فنلی، تری‌ترپنوئیدها و استرول‌ها می‌باشند. همچنین آلکالوئید‌های آن از جمله آکی لتین، استاکیدرین، کولین و بتائین در آن گزارش شده است.
بیشتر بخوانید:
داروشناختی و اثرات مهم:
بومادران یکی از گیاهان دارویی بسیار باارزش است که خواص نسبتاً زیادی دارد. از خواص اصلی آن، اثرات ضداسپاسم، ضدنفخ، ضدورم (ضدالتهاب)، مقوی معده، صفراآور و برطرف کردن بی‌اشتهایی است. مصرف خوراکی آن جهت برطرف کردن مشکلات روده‌ای – معده‌ای، از جمله اسهال و دل‌درد بسیار مفید است.
بومادران سالیان دراز در طب عوام به عنوان بندآورنده خونریزی، از جمله هموروئید و قاعدگی مصرف می‌شود. اثر بندآورنده خون این گیاه را مربوط به آلکالوئید آکی‌لتین می‌دانند که باعث کاهش زمان انعقاد می‌شود. بومادران در مشکلات پیش‌قاعدگی (PMS) باعث منظم شدن قاعدگی، کاهش خونریزی ماهیانه و کاهش درد می‌گردد. اثر دیگر آن بهتر کردن جریان گردش خون بوده و به عنوان یک داروی ضد ترومبوز مغزی و شریانی می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. همچنین تقویت رگ‌های واریسی از دیگر آثار خوب این گیاه است.
اثر ضدمیکروب قوی و کاهش پرفشاری خون بومادران نیز مکرراً گزارش شده است. از اثرات دیگر می‌توان به خاصیت ضدحساسیت آن اشاره نمود. همچنین می‌توان به عنوان یک گیاه معرق آن را در سرماخوردگی مصرف کرد.
عوارض جانبی:
با اینکه بومادران جزء گیاهانی است که کمترین عوارض جانبی را دارد، اما ممکن است گاه باعث درماتیت شود. ایجاد این حساسیت به احتمال قوی مربوط به گواینولیدها، از جمله آلفا – پروکسی آشی فولید است. در صورت ایجاد حساسیت، مصرف دارو باید متوقف شود.
تداخل دارویی:
مصرف بیش از حد ممکن است تداخلاتی با داروهای ضدانعقاد، فشارخون، ادرارآور و مسکن ایجاد کند.
موارد احتیاط:
بهتر است در زمان حاملگی و شیردهی از این گیاه استفاده نشود.
طریقه و میزان مصرف:
مقدار 2 تا 4 گرم از سرشاخه‌های گلدار را با حدود یک لیوان آب به مدت 10 دقیقه بجوشانید؛ سپس صاف کرده و پس از سرد شدن میل کنید. این مقدار مصرف را می‌توان بین یک تا سه بار در روز (هنگام صبحانه، ناهار، شام) تکرار کرد. جوشانده حاصل بسیار تلخ است و می‌توان آن را با نبات یا عسل تا حدی تغییر مزه داد.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده:
ضددرد، ضدباکتری، ضدتب، ضدورم، ضداسپاسم، ضدکرم، ضدادم، ضدویروس، ضدنفخ، ضدعفونی‌کننده مجاری ادرار، معرق، ادرارآور، قابض، خلط‌آور، ضد خونریزی، ملین، مسکن، محرک، پشه‌کش، حشره‌کش، کاهنده قندخون، کاهش‌دهنده پرفشاری خون، صفراآور و قاعده‌آور.
بیشتر بخوانید:
نکات قابل توجه
بومادران گونه Millefolium دارای گلهای سفیدرنگ است و در مناطق شمالی و البرز می‌روید؛ ولی آنچه در بیشتر نقاط ایران به نام بومادران معروف است، گونه Santolina می‌باشد که از نظر اندازه، گیاهی کوچک‌تر و دارای گل‌هایی به رنگ زرد با بویی معطر و نافذ است. با توجه به اینکه موارد استفاده درمانی این نوع بومادران که از قدیم در ایران مورد استفاده بوده بسیار شبیه گونه قبلی است، به نظر می‌رسد که این دوگونه از نظر اثرات، تفاوت چندانی ندارند، ولی پژوهش در مورد اختلاف مواد و در نتیجه اثرات آنها ضروری است.
از گونه‌‌های دیگر بومادران با گلهای زرد و بسیار شبیه گونه Santolina، در نقاط مختلف ایران به منظور بهره‌گیری از اثرات بومادران استفاده می‌شود.
گونه دیگری از Achillea، به نام علمی . Achillea eriophora Dc با نام فارسی برنجاسف می‌باشد که بیشتر در نواحی جنوبی ایران به‌خصوص در استان فارس می‌روید.
این گیاه تا حدی شبیه بومادران گونه Santolina است و به دلیل اثرات شبیه به بومادران مصرف می‌شود. برنجاسف از قدیم در ایران برای ناراحتی‌های گوارشی مانند دل‌درد، دل‌‌پیچه و اسهال، همچنین به عنوان ادرارآور و تب‌بر مصرف می‌شود.
نام عمومی بومادران، Santolin yarrow و نام عمومی برنجاسف Erio yarrow است.
طریقه و مقدار مصرف هر سه گیاه مذکور مشابه بوده و اکثراً به منظور‌های یکسان مصرف می‌شوند. همچنین باید اضافه کرد، بسیاری از اثرات اثبات‌شده آنها شبیه یکدیگر است.
هر سه گونه گیاه مذکور توسط صالحی سورمقی و همکاران در دانشکده داروسازی تهران مورد پژوهش‌های گیاه‌شناسی، فارماکوگنوزی و فارماکولوژی قرار گرفته و از نظر ترکیبات شیمیایی تفاوت‌هایی با گیاهان دیگر نقاط دنیا نشان داده‌‌اند.