ظرفیت های فضای مجازی در تربیت دینی نسل جوان

مقدمه

با در نظر گرفتن اهمیت موضوع تربیت و با توجه به ویژگی های فضای مجازی و اثرگذاری آن بر نسل جوان و نیز لزوم به کارگیری تمامی امکانات در جهت تربیت نسل جوان و مهم تر از همه، بهره گیری بالای عناصر ضد ارزشی و ضد تربیتی از فضای مجازی در به انحراف کشیدن نسل جوان، به ضرورت بهره گیری هر چه بیشتر از این امکان برای تربیت نسل جوان پی برده می شود.

در این تحقیق پس از ارائه تعریف مختصری از تربیت و مؤلفه های آن به معرفی فضای مجازی و ویژگی هایی از آن که در امر تربیت دینی نسل جوان کاربرد دارد، پرداخته می شود؛ البته به آن دسته از اصول تربیتی اشاره شود که با توجه به ظرفیت های فضای مجازی قابل اجرا هستند؛ لذا از اشاره به سایر اصول تربیتی صرف نظر شده است.

تربیت و ملزومات تربیت دینی نسل جوان

انسان، شگفت انگیزترین آفریده خدای بزرگ و والاترین نشانه قدرت بی منتهای اوست. انسان مستعد اتصاف به همه صفات و کمالات الهی است، او را خلق کرد تا به مقام قرب الهی و جانشینی خدا در زمین برسد و این سیر جز با تربیت صحیح محقق نخواهد شد. (مطهری، 1390: 43)

تعلیم و تربیت در زندگی بشر مهم ترین و اساسی ترین جنبه زندگی است؛ به گونه ای که هر اعوجاج و انحراف در آن موجب انحراف در همه امور زندگی می شود.

تربیت از دیدگاه اسلام، پرورش استعداد و به فعلیت درآوردن آن است. هدف غایی تربیت اسلامی، پرورش انسان مقرب الهی است که شاکله دینی در وجود او به طور کامل شکل بگیرد و رفتارهای دینی ریشه دار از او سربزند. با علم به این هدف غایی، تربیت اسلامی اهمیت و جایگاه خاصی پیدا می کند.

رسیدن به اهداف تربیت نیاز به واسطه و مقدمه دارد که به آن ها اهداف درجه دوم یا اهداف میانی گفته می شود. علمای اخلاق اهداف میانی را به صورت زیر دسته بندی کرده اند (مشایخی، 1381: 68-50):

1. اصلاح رابطه انسان با خدا

از امام علی(ع) در همین ارتباط، چنین نقل شده است:

«منْ أَصلَحَ ما بَینَهُ وَبَینَ اللَّهِ أَصْلَحَ اللَّهُ مَا بَینَهُ وَبَینَ النَّاسِ وَمَنْ أَصْلَحَ أَمْرَ آخِرَتِهِ أَصْلَحَ اللَّه لَه أَمرَ دُنْیاهُ»؛ (نهج البلاغه، حکمت 89) کسی که رابطه خود و خدا را اصلاح نماید، خداوند رابطه او را با مردم اصلاح می نماید و کسی که کار آخرتش را اصلاح کند، خداوند کار دنیایش را اصلاح می کند.

2. اصلاح رابطه انسان با خودش

در این زمینه به بیان دو روایت از امام علی(ع) پرداخته می شود:

- «سیاسَةُ النَّفسِ أفضَلُ سِیاسَةٍ»؛ (تمیمی آمدی، 1410: 238، ح4798) تربیت نفس برترین تربیت هاست.

- «مَنْ أَهْمَلَ نَفْسَهُ أَفْسَدَ أَمْرَهُ »؛ (همان، ح8554) هر کس نفس خود را واگذارد، کار خود را تباه ساخته است.

3. اصلاح رابطه انسان با جامعه

انسان موجود مدنی و اجتماعی است؛ از این رو برای تأمین نیازهای اولیه خود نیازمند تعامل با دیگر افراد جامعه است. او نمی تواند به سوی غایت هستی جز در میان جمع و بر اساس روابط سالم اجتماعی سیر کند؛ چه آن که آدم عزلت گزین در برنامه های تکاملی خود دچار نقص می گردد.

4. اصلاح رابطه انسان با طبیعت

5. اصلاح رابطه انسان با تاریخ

در نتیجه، دین اسلام به موضوع مهم تربیت توجه بسیاری نموده و قواعد مناسبی برای رشد انسان تعیین نموده است؛ چون مکتبی که دارای هدف های مشخص است و مقررات همه جانبه و سیستم حقوقی و اقتصادی و سیاسی دارد، نمی تواند یک سیستم خاص آموزشی نداشته باشد. (مطهری، 1374: 16)

جهت دستیابی به اهداف تربیت اسلامی، اصولی باید مدنظر قرار گیرد که برخی از این اصول عبارتند از: (ملکی، 1383: 126-103)

1. اصل هماهنگی با فطرت

در وجود انسان از سوی خداوند متعال ویژگی هایی قرار داده شده که او را از سایر موجودات، متمایز می کند؛ خردورزی، حقیقت جویی، زیباگرایی، عدالت طلبی، خداگرایی و سایر ویژگی های ذاتی از جمله این استعدادهای فطری را تشکیل می دهند.

مجموعه وضعیت زندگی آدمی باید به گونه ای سامان یابد که این ویژگی ها که به مثابه بذرهایی است که در زمین خلقت انسان وجود دارد، رشد کند.

2. اصل اعتدال

اعتدال در مقابل افراط و تفریط است.

3. اصل جامعیت

منظور از جامعیت، همه جانبه نگری تعلیم و تربیت اسلامی به ماهیت انسان است. هیچ یک از جنبه های شخصیت انسان از نظر اسلام دور نمی ماند و هر کدام باید به رشد مقرر خود برسد.

4. اصل تأمین نیازهای واقعی

اگر تربیت صرفاً بر محور نیازهای محسوس و مادی قرار گیرد، آدمی از مرحله حیوانی خود فاصله زیادی نخواهد گرفت. شرط رسیدن به انسانیت، تأمین نیازهای ریشه دار غیر مادی است.

5. اصل هدایت خواهی

مربی در تربیت اسلامی به هیچ بهانه ای نباید از تربیت متربی ملول شود و مسئولیت خود را تمام شده تلقی کند؛ چون تربیت، کاری الهی است. خداوند متعال بنده خود را در هر وضعیتی زیر نظر دارد، هر قدر بنده راه گم کند باز خداوند طالب هدایت و تربیت اوست؛ لذا مربیان و معلمانی که از مکتب اسلام تأثیر اساسی گرفته باشند، به طور نسبی از همین صفت مطلق الهی باید بهره مند شده باشند.

مربی اسلامی از تلاش برای ساختن و تأثیرگذاری بر روح و روان متربی لذت می برد و این کار را عبادت تلقی می کند.

6. اصل حکمت جویی

حکمت به معنای برهان خالص است. گاهی برهان قوی نیست و به شائبه های گوناگون آلوده است و تأثیر لازم را در شنونده به جا نمی گذارد و هدایت نمی کند. همه پیامبران و انسان های صالح نقش حکیمانه داشته و ضمن ارائه حکیمانه پیام تلاش کرده اند انسان های حکیم پرورش دهند.

قرآن مجید حکمت را به حضرت لقمان به عنوان موهبتی الهی طرح می کند. اگر خداوند به بنده صالح خود حکمت می آموزد، بنده او نیز به عنوان مربی تربیت اسلامی باید به فراگیران حکمت بیاموزد؛ یعنی آنان را به سوی برهان های خالص راهنمایی کند. این موضوع به قدری اهمیت دارد که تفاوت نمی کند توسط چه کسی ارائه شود. این حدیث، معروف است که:

«الْحِکمَةُ ضَالَّةُ الْمُؤْمِنِ»؛ (نهج البلاغه، حکمت 77) حکمت، گمشده مؤمن است.

7. اصل بهره گیری از اراده

انسان موجودی مختار و با اراده است که امور خود را با اختیار انجام می دهد؛ به همین دلیل خداوند متعال، یافتن و حرکت کردن راه راست را بر عهده خود افراد گذاشته است. هدایت الهی با اکراه و اجبار انجام نمی پذیرد؛ بلکه از درون باید بجوشد.

8. اصل تلازم و تناسب علم و عقل

عقل و علم به یکدیگر نیاز دارند و باید توأم باشند. عقل برای اندیشیدن به علم نیاز دارد و علم برای رشد و توسعه به عقل محتاج است. زمانی می توان فراگیر را به تفکر وادار نمود که اطلاعاتی در اختیار او قرار داده شود. اگر انسان تفکر کند، ولی اطلاعاتش ضعیف باشد؛ مثل کارخانه ای است که ماده خام ندارد یا ماده خامش کم است که قهراً نمی تواند کار کند یا محصولش کم خواهد بود. محصول نیز به این بستگی دارد که ماده خام برسد. اگر کارخانه ماده خام زیاد داشته باشد ولی کار نکند، باز فلج است و محصولی نخواهد داشت.

9. اصل جذب و دفع

انسان موجودی متفکر، عاطفی و حقیقت خواه است و نمی تواند با همه انسان ها و با همه موقعیت ها به طور یکسان رو به رو شود. اگر با همه اوضاع یک جور برخورد کند، از گوهر انسانی خود دور افتاده است.

گاهی دو نفر انسان یکدیگر را جذب می کنند و دلشان می خواهد با یکدیگر دوست و رفیق شوند. این رمزی دارد و رمزش سنخیت این دو نفر است؛ چون تا در میانشان مشابهتی نباشد همدیگر را جذب نمی کنند و متمایل به دوستی با یکدیگر نخواهند شد. (مطهری، 1364: 19)

بنابراین، باید کودکان و نوجوانان را به تدریج با روحیه جذب و دفع پرورش داد. اگر فقط جاذبه باشد، همه انسان ها با هر نوع فکر و اندیشه ای وارد می شوند و مرز حق و باطل در نظر انسان ها با هم خلط می شود و اگر فقط دافعه باشد، امکان و فرصت تأثیرگذاری، آدم سازی و توسعه امت اسلامی از دست می رود. هر یک از این دو حالت نیز با وظیفه و رسالت مسلمانی سازگار نیست؛ بلکه داشتن هر دو با هم به تناسب موقعیت های مختلف لازم است.

10. اصل پیوند تربیت با معنویت

بین تربیت و معنویت رابطه ای ذاتی وجود دارد. اگر انسان علاقه مند به تربیت خود و فرزندانش به تربیت اسلامی هست و یا می خواهد افرادی را تربیت کند، باید به مسأله نیایش و دعا و عبادت اهمیت دهد.

مسئله عبادت، قطع نظر از این که پرورش یک حس اصیل است، تأثیر زیادی بر سایر نواحی آن دارد. (مطهری، 1374: 341)

فضای مجازی و ویژگی های آن

فضای مجازی[1] از دو مفهوم فضا و مجاز تشکیل شده است. مفهوم فضا در مقابل مفهوم مکان به کار گرفته می شود. فضا در مقایسه با مکان، مفهومی انتزاعی و به سختی قابل تصور بوده؛ به طوری که درک آن بدون واسطه درک مکان برای موجودات فیزیکی، غیر ممکن است. (خان زاده، 1387)

مجاز، گاهی در مقابل امر حقیقی معنا می شود؛ پس فضا یا جهانی با خصلت مجازی در مقابل فضا یا جهان واقعی قرار می گیرد که فضای دوم نیز نام می گیرد.

با ظهور و گسترش صنعت، همزمان ارتباطات و در امتداد آن اینترنت به عنوان شبکه ارتباطی و اطلاعاتی جهانی، فضای جدیدی در عرصه زندگی به وجود آمد که می توان با عناوینی هم چون فضای دوم و فضای مجازی از آن یاد کرد. (عاملی، 1390)

به طور کلی، نمی توان فضای مجازی را مترادف با اینترنت دانست؛ اما اینترنت ابزار ورود به فضای مجازی است. ابعاد تشکیل دهنده اینترنت، سه بعد زیر است:

- زیرساخت

- خدمات؛ نرم افزارهایی که روی زیرساخت فضای مجازی ارائه می شوند و شرایط برقراری ارتباط اینترنتی را برقرار می کند.

- محتوا؛ نوع و میزان داده ها و اطلاعاتی که از طریق نرم افزارهای فضای مجازی منتقل می شوند که می تواند در قالب متن، صوت، تصویر یا فایل کاربردی باشد و به لحاظ موضوعی نیز شامل اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، دینی، آموزشی و سرگرمی می شود.

از این سه مورد آن که اهمیت و کاربرد بیشتری دارد، خدمات فضای مجازی است؛ خدمات موجود را می توان در دسته بندی های استقرایی زیر نشان داد:

- خدمات پایه

- خدمات مبتنی بر انتشار اطلاعات

- انتقال پیام؛ مانند رایانامه

- پیام رسان های فوری؛ مانند تلگرام[2] و واتس آپ[3]

- برقرار کننده های تماس صوتی و تصویری؛ ماننده ایمو[4] و اسکایپ[5]

- اشتراک گذاری

- آموزش و تحصیل؛ شامل دانشگاه های آنلاین و وب سایت های درس محور

- خدمات شهروندی بین مردم و حاکمیت

- کسب و کار و شبکه های اجتماعی و پیام رسان؛ مانند فیسبوک[6]، بیتالک[7]، کلوب[8] و تانگو[9]

- Facebook، Cloob،Beetalk، Tango و... و

- تفریح و سرگرمی.

با بررسی سطحی این حجم از خدماتی که در فضای مجازی قابل ارائه است، می توان تا حدود زیادی به ظرفیت های مختلف فضای مجازی برای بهره برداری های مختلف از جمله تربیت نسل جوان پی برد.

به طور کلی، فضای مجازی پیوستاری از فضای واقعی است؛ هر چند تفاوت هایی با فضای فیزیکی دارد. فضای مجازی را می توان فضایی تلقی کرد که واقعیت دارد؛ چون اعمال انسان در این فضا تأثیری واقعی دارد؛ به تعبیر آیت الله جوادی آملی، چیزی که امروز به عنوان فضای مجازی معروف شده، در اصل حقیقت است چرا که مجاز را میتوان کنار زد، اما حقیقت را نمی توان، بنابراین فضای مجازی در اصل خودش حقیقت است. این سیم و تلویزیون حقیقت نیست؛ بلکه آن چیزی که معرفت و شناخت باشد، حقیقت است.

به بیان دیگر، آن چه با اندیشه مرتبط است و پیام را به ذهن منتقل می کند، حقیقت است؛ حتی اگر از ابزار حسی یا ماورای حس استفاده شود؛ در عین حال، این فضا ویژگی هایی دارد که کم و بیش آن را با فضای فیزیکی و عینی متمایز می کند که در ادامه به برخی از این ویژگی ها اشاره می شود: (سیاح طاهری و همکاران، حقیقت مجازی: 35-33)

1. پویایی زمان

روز و شب در فضای مجازی وجود ندارد و هر زمان که اتصال به اینترنت ایجاد شود، هزاران نفر دیده می شوند که آنلاین هستند و به کار مشغولند. به عبارت دیگر، کار در فضای مجازی تمامی ندارد؛ یعنی تولید و توزیع، پیوسته و ناتمام ادامه دارد.

2. فشردگی مکان

در زمان های قدیم فاصله جغرافیایی محدودیت محسوب می شد؛ در حالی که در این فضا این مشکل از بین رفته است و در این محیط همه جهان با هم همسایه شده اند؛ لذا افراد بدون طی مسافت فیزیکی می توانند با دوستان، همکاران، جوامع و فرهنگ های مختلف آشنا شوند و تعاملات درازمدت برقرار کنند، اخبار به سادگی در دسترس افراد قرار می گیرند و به سرعت با واکنش هایی مواجه می شوند.

3. تکثر و تنوع عددی

جهان مجازی از محیطی متکثر، عددی، غیر مرکزی و به هم پیوسته برخوردار است. همین ویژگی باعث لایه ای شدن فضای مجازی می شود که طبقه بندی اطاعات و دسترسی به آن ها را بسیار سرعت می بخشد.

اطاعات مربوط به اشخاص، علوم، ادیان، هنرها، اشیاء و اماکن همگی در فضای مجازی به راحتی قابل دسترسی هستند. با توجه به این ویژگی و در ارتباط با اصل هدایت خواهی و حکمت جویی می توان با تأمین محتوای مختلف دینی و مذهبی و ارائه عقاید اصیل اسلامی و فراهم کردن دسترسی آسان به منابع موثق دینی در تأمین نیازهای متربی جوان تسهیل و تسریع ایجاد نمود.

4. گمنامی هویت

در فضای مجازی این امکان وجود دارد که سن، جنس، طبقه و دیگر ویژگی های اجتماعی و فرهنگی کاربر مطابق با میل او ارائه شود و پس از مدتی می تواند همین مشخصات را تغییر دهد.

بر این اساس، امکان گمنامی و ناشناخته بودن، امکان پنهان سازی ابعادی از شخصیت، جستجوی همفکران، دوستی با دوستان، اختیار و اقتدار مطلق و احساس عدم تعلق به مکان خاص از مهم ترین تأثیرهای این فضاست.

5. فردگرایی

در فضای مجازی محدودیت های ناشی از عضویت در خانواده، گروه و جمعیت های خاص از بین می رود و فرد نیازی ندارد ملاحظه کسی را کند و رفتارش را متناسب با هنجارها و تأیید دیگران شکل دهد؛ بنابراین به راحتی می تواند با هر کس که می خواهد ارتباط برقرار کرده یا قطع رابطه کند. این ویژگی در عین این که احساس آزادی زیادی به افراد می دهد، باعث خودمحوری و فردگرایی در افراد می شود که تنها خود و خواسته های خودشان برایشان اهمیت داشته باشد و به مرور ترجیح می دهند به جای ارتباط با دیگران، با رایانه بی طرفی ارتباط برقرار کنند.

ضرورت بهره گیری از فضای مجازی در تربیت دینی نسل جوان

وقتی که گفته می شود نسل جوان، مقصود حتماً طبقه جوان نیست؛ بلکه طبقه ای است که در اثر تحصیلات و آشنایی با تمدن جدید دارای طرز تفکر خاصی است، خواه پیر باشد یا جوان؛ البته غالب این طبقه را جوانان و نوجوانان تشکیل می دهند و به همین سبب، نسل جوان گفته می شود. (مطهری، 1388)

مسئله ای که با عنوان رهبری نسل جوان مطرح است، مسئولیتی عمومی است که متوجه عموم مسلمانان است و به ویژه متوجه طبقه ای است که سمت رسمی رهبری دینی اجتماع را دارند. این اصل روشن است که در دین اسلام، مسئولیت ها مشترک است؛ یعنی افراد مسئول یکدیگرند و در مسئولیت های یکدیگر شریکند.

نبی مکرم اسلام(ص) می فرمایند:

«کلُّکمْ رَاعٍ وَکلُّکمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیتِهِ»؛ (مجلسی، 1403، ج72: 38) هر کدام از شما مسئول هستید و درباره افرادی که به سخن شما گوش می دهند، بازخواست خواهید شد.

بنابراین، نسل ها مسئول یکدیگرند و هر نسل مسئول نسل بعدی است که این دین و هدایتی که از نسل های گذشته به آن ها رسیده است را حفظ کنند و به نسل بعدی برسانند؛ یعنی نسل های بعدی را برای پذیرفتن و استفاده از آن آماده کنند.

رهبری یک فرد یا یک نسل در همه احوال و شرایط یکسان نیست و متفاوت است، شکل ها و کیفیت های گوناگون دارد؛ حتی وسایلی که به کار برده می شود نیز متفاوت است و یک نسخه معین ندارد که درباره همه افراد و همه نسل ها در همه زمان ها یک جور داده شود؛ از این رو در هر زمانی و در هر شرایطی باید دقیقاً اندیشید که به چه نحو باید صورت بگیرد و چه نسخه ای باید داده شود.

مسئولیت های دینی انسان بر دو قسم است: بعضی مسئولیت ها، مسئولیت یک کار است با یک شکل خاص و قیافه معین؛ البته این کار برای نتیجه ای فرض شده، اما مسئول نتیجه، انسان نیست که این ها را تعبدیات می گویند.

نوع دیگری از مسئولیت هست که مسئولیت نتیجه نامیده می شود؛ یعنی نتیجه را به عهده انسان می گذارد؛ اما این که آن نتیجه با چه وسیله و مقدمه و شرایط و در چه قالبی انجام داده شود، یک وسیله ثابت و یکنواخت و قابل اندازه گیری و معینی ندارد؛ در هر موردی و در هر زمانی آن وسیله فرق می کند.

در دین اسلام هر دو گونه مسئولیت وجود دارد؛ نماز و روزه و سایر تعبدیات از نوع اول است؛ اما جهاد از نوع دوم است.

در جهاد مسلمانان موظفند از حوزه اسلام دفاع کنند و استقلال مسلمین را حفظ نمایند؛ اما با چه وسیله ای؟ آیا با شمشیر یا تفنگ یا وسایل دیگر؟ این مطلب تعیین نشده و قابل تعیین و اندازه گیری نیز نمی باشد؛ چرا که مسلمانان در هر زمانی موظفند بهترین وسیله را برای این کار تهیه کنند:

«وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ...»؛ (انفال، 60) و هر نیرویی در قدرت دارید، برای مقابله با آن ها [دشمنان] آماده سازید.

حضرت یعقوب (ع) به پسرانش که برای یافتن بنیامین به مصر رفته بودند، فرمود:

«لَا تَدْخُلُوا مِنْ بَابٍ وَاحِدٍ وَادْخُلُوا مِنْ أَبْوَابٍ مُتَفَرِّقَةٍ...»؛ (یوسف، 67) همه از یک در وارد نشوید، بلکه از درهای مختلف درآیید.

بنابراین، باید از تمام امکانات استفاده کرد و بهترین وسیله را در هر زمانی شناسایی کرد.

از طرف دیگر، مسئله هدایت و رهبری از نوع دوم است. مسلمانان مسئول هدایت یکدیگرند و هر نسلی مسئول هدایت نسل بعدی است؛ به ویژه کسانی که سمت رسمی رهبری دارند، مسئولیت بیشتری دارند.

به هرحال این نتیجه- هدایت یافتن- باید به دست آید و وسیله ای که باید از آن استفاده شود نیز برای همیشه و همه جا تعیین نشده و قابل تعیین و اندازه گیری نیست.

قرآن کریم در آیه زیر، نتیجه را می خواهد و به وسیله کار ندارد:

«قُوا أَنفُسَکمْ وَأَهلِیکمْ نارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ...»؛ (تحریم، 6) ای کسانی که ایمان آورده اید! خود را با خانواده خویش از آتش دوزخ نگاه دارید، چنان آتشی که مردم و سنگ آتش افروز اوست.

در دین اسلام برای هدایت و رهبری، یک شکل 100 درصد معین ترسیم نشده که همه اجزا و مقدمات و مقارنات و شرایط و موانع را در نظر گرفته باشد؛ هم چنین قابل تعیین و ترسیم و اندازه گیری نیست، چون متفاوت است:

«إنَّ للقُلوبِ شهوَةً وإقبالاً وإدباراً فَأْتوها مِن قبَلِ شهوَتِها وإقبالِها فَإنَّ القَلبَ إذا أُکرِهَ عمِیَ»؛ دل یک میلی دارد و اقبالی و ادباری، کوشش کنید دل ها را از ناحیه میل آن ها پرورش دهید، به زور وادارشان نکنید،

قلب اگر مورد اکراه و اجبار قرار بگیرد کور می شود؛ یعنی خودش واپس می زند. (به نقل از مطهری، 1388)

خداوند در قرآن کریم می فرماید:

«وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِهِ...»؛ (ابراهیم، 4) ما هیچ پیامبری را جز به زبان قومش، نفرستادیم.

امروز فضای مجازی، زبان نسل جوان است و بسیاری از اطلاعات خود را از این فضا کسب می کنند.

در حال حاضر دشمن از این ابزار برای نفوذ و سیطره و سلطه فرهنگی استفاده می کند؛ پس باید از این فضا برای تبلیغ و ترویج فرهنگ و معارف قرآن و اهل بیت: استفاده کرد. شما فرض کنید یک دیوار در خیابان است که هر کس می تواند اعلامیه اش را بچسباند، اگر مذهبیون از این دیواراستفاده نکنند، کسانی که قصد و نیتشان تخریب و ضربه زدن به مذهب و دین است، از این دیوار استفاده سوء می کنند. (قرائتی، 1396)

نتیجه آن که اولیای خدا: از هر فرصتی به بهترین نحو استفاده می کردند؛ هم چنان که برای عبادت، ماه رمضان یک فرصت است؛ برای معاد، استفاده از بهار یک فرصت است؛ برای نزول آیات، شأن نزول یک فرصت است، فضای مجازی نیز برای تبلیغ و ترویج معارف دین، یک فرصت است.

در احادیث چنین آمده است:

- «الفُرصَةُ سَریعَةُ الفَوتِ وبَطِیئَةُ العودِ »؛ (مجلسی، ج78: 113) فرصت، زودگذر و دیریاب است.

- «بَادِرِ الْفُرْصَةَ قَبْلَ أَنْ تَکونَ غُصَّةً»؛ (نهج البلاغه، نامه 31) فرصت را غنیمت شمار، پیش از آن که اندوهی گلوگیر شود.

آشکار است که با علم و فناوری نمی شود مخالفت کرد. امام خمینی(ره) وقتی از پاریس به بهشت زهرا(ع) آمدند، فرمودند: ما با سینما مخالف نیستیم، با فیلم بد مخالف هستیم.

امروز فضای مجازی به عنوان یک ابزار در دسترس همه و به ویژه جوانان است؛ ابزاری کم هزینه، سریع، فرامرزی، جذاب و دوطرفه که یک فرصت خوب است، عکس، فیلم، صوت، متن و همه نوع محتوایی در آن امکان ارسال و استفاده دارد و شرایطی پیش آمده که باید از آن استفاده کرد.

یکی از اعمال عمره و حج، سعی بین کوه صفا و مروه در کنار مسجد الحرام است که حاجی باید 7 بار این مسیر را طی کند. پیش از اسلام، روی کوه صفا یک بت و روی کوه مروه بت دیگری قرار داشت. در زمان پیامبر، مسلمان ها گفتند: چون روی این دو کوه بت است، ما سعی را انجام نمی دهیم. آیه نازل شد که نگویید چون بت است، ما نمی رویم؛ بلکه بروید و با حضور خودتان شعائر الهی را تقویت کنید:

«إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَیهِ أَن یطَّوَّفَ بهِمَا. ..»؛ (بقره، 158) سعی صفا و مروه از شعائر دین خداست، پس هر کس حج خانه کعبه یا اعمال مخصوص عمره به جای آورد، باکی بر او نیست که سعی صفا و مروه نیز به جای آرد.

به طور کلی، در فضای مجازی هم می شود کار حق انجام داد، هم کار باطل؛ اگر دانشمندان، استادان، علما، طلاب، فرهنگیان، دانشجویان و اهل فرهنگ، فضای مجازی را از حق پر کنند، حضور باطل در این فضا کمرنگ تر خواهد شد.

از طرف دیگر، بیشترین کاربران و مخاطبان اینترنت را نوجوانان و جوانان تشکیل داده و آن ها بخشی از اوقات روزانه خود را به این محیط اختصاص می دهند. با توجه به این که نسل جوان در مرحله ای از زندگی خویش به سر می برند که بیش از سایر اقشار در معرض تأثیرپذیری فرهنگی قرار دارند و عمدتاً نیز از استفاده کنندگان این پدیده هستند، این ارتباط می تواند در نگاهی مثبت، زمینه تعالی و افزایش آگاهی ها و رشد مهارت های مختلف آن ها را فراهم سازد و در نگاه منفی نیز زمینه ساز فساد، انحراف و در نهایت سقوط آن ها گردد.

در دسترس بودن و حضور بی مرز و دائمی فضای مجازی کنار کاربران و اثر آن در همه شئون فردی و اجتماعی ایشان، به آرامی اندیشه و رفتار و شخصیت و در مجموع، سبک زندگی انسان ها را تحت تأثیر قرار می دهد.

بنابراین، اینترنت از یک طرف این امکان را برای نوجوان و جوان ایجاد می کند تا تحول و دگرگونی مثبت و اساسی در ساختار هویت و شخصیت او ایجاد شود و او را در مسیر کمال و دانایی و ارزشمداری سوق دهد و از سوی دیگر، می تواند او را درگیر گروه ها و افراد ناهنجار و ضد ارزش و ضد دین که به وفور در فضای اینترنت حضوری فعال دارند، نماید و رفته رفته او را از فطرت و هویت اصیل خویش دور ساخته و به فردی ناهنجار و منحرف تبدیل نماید.

در نتیجه و با توجه به حضور گسترده و وسیع نوجوانان و جوانان در محیط اینترنت، لازم است در برنامه ریزی ها و فعالیت های هدفمند در حوزه فناوری ارتباطی- به ویژه فضای مجازی- جایگاه و نگاه ویژه ای نسبت به آن داشت.

مدیران و متولیان سایت ها و درگاه های مجازی نیز باید سعی و تلاش خویش را به کار گیرند تا با بهره گیری از قالب های مختلف هنری، تصویری و گرافیکی، نهایت جذابیت بخشی را در فضای مجازی به اجرا درآورند؛ چرا که این محیط، بیشترین جذابیت را برای نوجوانان و جوانان دارد و آن ها بیشترین تأثیرپذیری را از این فضا دارند.

با توجه به این که در این مقطع، شخصیت و هویت نسل جوان شکل می گیرد، لذا اتخاذ رفتار مثبت و نهادینه شدن این گونه رفتارها در وجودشان، می تواند آینده آنان و جامعه را از حیث حفظ هنجارها و ارزش ها بیمه نماید و از بسیاری انحرافات و کجروی ها جلوگیری نماید.

ایجاد جامعه ای سالم برای فردا، در گرو داشتن نگاهی ویژه به نوجوانان و جوانان امروز است و آشناسازی این قشر با مبانی دینی و معرفت شناسی در فضای مجازی با محتوای غنی دینی و مناسب، آن ها را در برابر هجمه فرهنگ بیگانه، مقاوم خواهد ساخت؛ در غیر این صورت، بی توجهی به نسل جوان و فراهم نکردن زمینه ها و بسترهای فعالیت مفید و مثبت آنان در فضای مجازی موجب نتایج منفی و ویران کننده خواهیم شد. (موظف رستمی، 1392)

حضور دشمنان در فضای مجازی

در حال حاضر نظام استکبار جهانی با اهداف مختلفی از فضای مجازی بهره برداری می کند؛ هم چنان که عده ای با مقاصد شیطانی به دنبال ارائه و ترویج باورها و رفتارهای انحرافی هستند.

قرآن کریم می فرماید:

- «وَإِنَّ الشَّیاطِینَ لَیوحُونَ إِلَیٰ أَوْلِیائِهِمْ لِیجَادِلُوکمْ...»؛ (انعام، 121) و شیاطین به دوستان و پیروان خود وسوسه کنند تا با شما به جدل و منازعه برخیزند.

- «فأَخْرَجَ لَهمْ عِجْلًا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ فَقَالُوا هَٰذَا إِلَٰهُکمْ وَإِلَٰهُ مُوسَیٰ فَنَسِی »؛ (طه، 88) آن گاه سامری با آن زر و زیورها مجسمه گوساله ای ساخت که صدایی شگفت داشت و [به یکدیگر] گفتند: خدای شما و خدای موسی همین گوساله است که موسی فراموش کرده است.

بنابراین، دشمنان می خواهند کاری کنند که مردم غافل شده و از موسی دور شوند. (قرائتی، 1396)

دشمن از طریق تولید و ترویج شبهات و تولید محتوای ضد عفت و حیا به دنبال انحراف جوانان مؤمن و سالم از اصل دین و دریدن پرده های حیا است و امروز این کار در بستر فضای مجازی انجام می شود؛ پس حوزه های علمیه و دانایان مذهب باید قابلیت مواجه شدن با لشکر دشمن را در خود ایجاد کنند.

فضای مجازی در رویکرد مقام معظم رهبری با تأکید بر نقش دشمنان در این حوزه

- فضای مجازی به صورت توأمان دارای منافع و مضرات بی شماری است که باید با استفاده از فرصت های آن، مفاهیم اسامی را در سطح گسترده ترویج کرد. هر یک نفری که بتواند با رایانه کار بکند، یک رسانه است. می نشینند پخش می کنند شبهات را، حرف ها را، جوان های مؤمن را، جوان های سالم را گمراه می کنند. حوزه های علمیه و روحانیون باید با شناخت فضای مجازی و استفاده از فرصت های آن، معارف و مفاهیم اسامی را تبیین کنند. (مقام معظم رهبری، درس خارج فقه، 16/6/1395)

- باید با استفاده از توانایی ها و استعدادهای جوان کشور و با سیاستگذاری صحیح و اقدامات سنجیده و هماهنگ و بدون از دست دادن زمان به سمت خروج از حالت انفعال در عرصه فضای مجازی و حضور فعال و تأثیرگذار و تولید محتوای اسامی متقن و جذاب حرکت کنیم. (همان، دیدار با اعضای شورای عالی فضای مجازی، 16/6/1394)

- دشمنان ما بیکار ننشسته اند، از مطبوعات استفاده می کنند، از تبلیغات استفاده می کنند و از روش های گوناگون تبلیغی استفاده می کنند تا آن ارزش هایی را که ملت به آن ها پایبند است و آن ها از آن ارزش ها خوششان نمی آید، در چشم مردم بشکنند. (همان، دیدار با مردم گرمسار، 21/8/1385)

- این شیطانی که حمله می کند، همیشه یک جور حمله نمی کند. شیطان امروز که از راه اینترنت و ماهواره و روش های ارتباطی مدرن و فوق مدرن سراغ شما می آید، حرف های مدرنی هم دارد؛ سخت افزارش را مدرن کرده، نرم افزار مدرن هم دارد. شبهه آفرینی دارد، اخلال در عقیده دارد، ایجاد تشویش در ذهن دارد، تزریق ناامیدی دارد، ایجاد اختلاف دارد. (مقام معظم رهبری، دیدار با روحانیون شیعه و اهل سنت کرمانشاه، 20/7/1390)

- شما ببینید امروز وسایلی که برای اغوای دل جوان ها هست، چقدر است؟ قابل مقایسه با گذشته نیست. این ماهواره ها، این اینترنت ها، این انواع و اقسام وسایل ارتباطات، این ها دل ها را اغوا می کند، جذب می کند، از راه به در می برد، انگیزه های معنوی را در انسان سست می کند، شهوات را در انسان بیدار می کند. (همان، دیدار با اعضای مجلس خبرگان رهبری، 1/6/1390)

- امروز مهم ترین ابزار جنگ بین قدرت ها در دنیا رسانه است و امروز حتی قدرت های بزرگ هم با رسانه ها دارند کار می کنند. امروز تأثیر رسانه ها و تلویزیون ها و هنرها و این شبکه های عظیم اطلاع رسانی اینترنتی از سلاح و از موشک و از بمب اتم بیشتر است. امروز دنیا، یک چنین دنیایی است. روزبه روز هم دارند این میدان را گسترش می دهند. (همان، بیانات پس از بازدید از سازمان صدا و سیما، 28 /2/1383)

- امروز تهاجم فرهنگی با استفاده از ابزارها و فناوری های جدید ارتباطی، خیلی جدی است؛ صدها وسیله و راهرو اطلاعات به سمت فکر جوان و نوجوان ما وجود دارد؛ از انواع شیوه های تلویزیونی و رادیویی و رایانه ای و امثال این ها دارند استفاده می کنند و همین طور به صورت انبوه، افکار و شبهه های گوناگون را در آن ها می ریزند، باید در مقابل این ها ایستاد. امروز نمی شود به همان روش های قدیمی خودمان اکتفا کنیم؛ البته که جوان نمی آید. جوان را باید بشناسید، فکر او را باید بشناسید، آن چه را که به او هجوم آورده، باید بشناسید. تا میکروب و بیماری را نشناسید که علاج نمی توان کرد. (مقام معظم رهبری، دیدار با روحانیون استان سمنان، 17 /8/1385)

فضای مجازی و تسهیل گری تربیت

از میان سه مؤلفه چرخه اطلاع رسانی و ابلاغ پیام دینی، دو مؤلفه آن در دست ما قرار دارد: نوع پیام، محتوا و دیگری گوینده یا صاحب پیام که این بهترین فرصت برای ایجاد تعامل و ارتباط دوسویه با کاربران برای انتقال مفاهیم و پیام های دینی است.

این انتقال پیام بر بستر فضای مجازی از ویژگی های مهمی برخوردار است؛ از جمله هزینه کم، سهولت دسترسی، گستره وسیع، بهره گیری از امکانات مختلف صوتی و تصاویر پویا و تعامل گروهی و دریافت بازخورد از مخاطب که فضای مجازی را نسبت به متون مکتوب، برتری می بخشد.

از طریق فضای مجازی می توان محتوا و مفاهیم دینی را به تمامی جوامع بشری ابلاغ کرد. در این فضا مخاطبان و کاربران از سایر مناطق جهان به صورت تعامل دوسویه و گفتمان مجازی می توانند با هم در ارتباط باشند و نیز می توان اطلاعات و مطالب هدفمند را به صورت پیام کوتاه، چکامه، نثر ادبی، داستان کوتاه، حکایت، ضرب المثل، شعر، پند و اندرزهای جهت دار در قالب بلوتوث یا پیام کوتاه به کاربران عام و خاص فعال در عرصه اینترنت اطلاع رسانی کرد. (موظف رستمی، 1392)

هم چنین در فضای مجازی، هم می توان گفتگو کرد و هم گفتگو را آموزش داد که هر دو به قدر کافی ارزشمند هستند؛ لذا فضای مجازی می تواند با طرح این تکثرگرایی، مقدمه ای برای کندوکاو برای یافتن حقایقی کاملتر نسبت به بقیه عقاید فراهم سازد؛ لذا این امکان فراهم می شود که در میان این عقاید متکثر جستجو شود و بهترین عقیده را انتخاب نمود. (ناجی، 1388)

امکان راه اندازی وبلاگ و درگاه های تخصصی با موضوعات مختلف دینی مثل قرآن، احکام، آیات، روایات، ادعیه و مباحث فقهی با توجه به ضرورت و اهمیت وبلاگ نویسی در امر اطلاع رسانی و توسعه روزافزون آن در میان کاربران ایرانی، می توان این پدیده را به عنوان مهم ترین ابزار تبلیغ دینی در دنیای مجازی اسلام نام برد.

اهمیت وبلاگ نویسی دینی آن جا بیشتر می شود که توسط گروه های مردمی و داوطلبان دینی در این عرصه صورت می گیرد. (روزنامه ابتکار)

وبلاگ به عنوان یک امکان اینترنتی، حوزه عمل فردی را به خارج از چارچوب ها و محدودیت های گذشته توسعه می دهد و جایی است برای انتشار ارزان و نسبتاً آزاد اندیشه های شخصی؛ به عبارتی یک نشریه است که کار زیادی نمی برد.

وبلاگ امکان آگاهی یافتن از نظرات دیگران و ایجاد رابطه با آن ها را نیز ایجاد کرده است، از امکانات محدود تعاملی که همان نظر دادن است برخوردار است و این امکان تداوم ارتباط و گرفتن بازخورد را فراهم می کند. (رضانیا، روزنامه همشهری)

امروزه فناوری در حوزه IT آن چنان پیشرفت نموده است که امکان بهره مندی برای ناتوان های جسمی نیز فراهم آورده است.

با توجه به این که یکی از راه های انتقال پیام و مفاهیم، استفاده از تصویر، عکس و گرافیک و نقاشی است، این موارد در فضای مجازی بسیار کاربرد داشته و در این فضا به گونه ای از آن ها استفاده می شود که امکان استفاده برای بی سوادان و کم سوادان فراهم نموده است.

در فضای مجازی این امکان وجود دارد که برای مخاطب و کاربران هدف خاص و عام با توجه به جنسیت، سطح سواد و دانش، مقطع سنی، از صنوف مختلف و از اقشار متفاوت، نوع نژاد، نوع زبان و لهجه با هدف تأثیرگذاری عمیق تر و نفوذ بیشتر برنامه ریزی نمود.

از طرفی، امکانات و زمینه های لازم در فضای مجازی برای ارائه آموزش های سنتی و کلاسیک، حوزوی و دانشگاهی وجود دارد؛ به همین خاطر طرح تحصیل در دانشگاه های مجازی و حضور طلبه ها در حوزه های علمیه مجازی وجود دارد.

یکی دیگر از ظرفیت های مناسب در فضای مجازی، امکان شناخت منطقه زندگی و محل تماس کاربران متفاوت از قاره ها، کشورها و مناطق مختلف است که این امر موجب می شود با شناخت درست از آن ها، محتوا و اطلاعات متناسب با محیط های مختلف فضای مجازی، سایت، وبلاگ، چت و سخنرانی اینترنتی را در اختیارشان قرار داد.

فضای مجازی را باید فرصتی مناسب برای تبادل اندیشه های دینی و ترویج و گسترش آن و دروازه ای برای ورود اندیشه ها و انگیزه ها به عالم واقعیت دانست.

یکی از فرصت ها و امتیازات فضای مجازی، مانایی مطالب و محتوای ارائه شده در این فضا است. مطالب تبلیغی، به این معنی که اگر در تبلیغ سنتی مطالب در همان زمان ارائه، قابل استفاده برای عده خاص حاضر است، در تبلیغ اینترنتی این محدودیت وجود ندارد و مخاطب هر زمان که بخواهد، می تواند به مطالب دسترسی داشته باشد؛ هم چنین علاوه بر مخاطبان بالفعل که مطالب را پیگیری مستمر می کنند، مخاطبان بالقوه ای نیز وجود دارند که از راه های دیگر مانند جستجوگرها مطالب را مشاهده و استفاده می کنند. (زارع، پیچ و خم های تبلیغ اینترنتی)

گفتمان و تعامل در فضای مجازی به گونه ای است که گوینده می تواند بسیاری از منابع و کتب مرجع برای پاسخگویی را در کنار خویش به صورت Online داشته باشد و به محض نیاز تبیین و تشریح موضوعی با دقت و صحت بالا آن را برای کاربر ارائه نماید. این مطلب برای مبلغین دینی بسیار کاربرد دارد.

در فضای مجازی امکان ذخیره سازی اطلاعات و محتوای ارائه شده و حتی مجموعه صحبت ها و حرف های رد و بدل شده بین گوینده و کاربر وجود دارد که تمامی این پیام ها قابل استفاده و بهره برداری و تحلیل و بازآفرینی در آینده است.

اینترنت تنها فضایی است که استراحت و سکوت و قطع و ارتباط در آن معنا و جایگاهی ندارد. در هر لحظه هزاران کاربر در سراسر جهان در حال برقراری ارتباط بوده و در این میان، میلیون ها پیام در این فضا منتقل می شود. پیام هایی که بر ارزش ها، نگرش ها و هویت فرهنگی کاربران آن در سطح خرد و بر نظام فرهنگی و سیاسی در سطح کلان تأثیر می گذارد.

فضای آزاد اینترنتی، محل حضور میلیون ها کنشگر اینترنتی است که می توانند با تفسیرهای نمادین در اینترنت به کنش فردی و جمعی متقابل بپردازند، در اجتماعات مجازی حضور سایبری داشته باشند، گروه مجازی تشکیل دهند، با افراد دیگری که از اینترنت استفاده می کنند به بحث آزاد در مورد موضوعات گوناگون بپردازند و در نهایت، از اطلاعات و اخبار موجود در سایت های اینترنتی به صورت گزینشی و بدون داشتن محدودیت های رسانه های دیگر که بر خلاف اینترنت عمدتاً یک سویه هستند، استفاده کنند. (حقگویی، 1388)

یکی از روش هایی که در فضای مجازی از کاربرد زیادی برخوردار بوده و حتی انگیزه بسیاری از کاربران و مدیران سایت ها را در چگونگی بهره مندی از مزایای مادی و معنوی آن تشکیل می دهد، انجام تبلیغات و آگهی های تبلیغاتی در این فضا است که بخش مهم و عمده ای از این فضا را این موضوع به خود اختصاص داده است.

این ظرفیت تبلیغاتی که روز به روز با قالب ها و شیوه های متفاوتی در حال گسترش است، تأثیرگذاری زیادی بر کاربران ایجاد نموده است؛ هر چند در حال حاضر جای تبلیغات دینی در این فضا بسیار اندک و در حد پایینی قرار دارد.

در حال حاضر، استفاده از فناوری در آموزش تدریس به وجود آمده که آهسته و انبوه کار خود را به پیش می برد؛ هم چنان که بعضی از معلمان از وایت برد تعاملی[10] در نمایش محتوا و نظریات در مباحث کلاسی به روش سنتی استفاده می کنند و نهایتاً قابلیت انجام فرایندهای اداری و مدیریتی از قبیل ثبت نام، پرداخت شهریه، نظارت بر روند اجرای فعالیت های یادگیرنده، تدریس و اجرای ارزشیابی از راه دور در این فضا فراهم شده است. (غفاری، www. hamshahrionline. ir)

امروزه به مدد فناوری نوین ارتباطی و اطلاعی در محیط سایبر و فضای مجازی، مخاطبان می توانند بلافاصله پس از دریافت پیام، نظرات خود را به فرستنده پیام که می تواند در فضای یک سایت، وبلاگ یا ایمیل باشد، منعکس نمایند. تعامل بین فرستنده و مخاطب نیز منجر به فعال شدن مخاطب در جریان ارتباط می شود، در عرصه ای که یک فرد هم می تواند فرستنده پیام و هم گیرنده پیام باشد. (سورین و تانکارد، 1381)

یکی دیگر از قابلیت های فضای مجازی ساخت کتاب مجازی- الکترونیکی- است. در کتاب چاپی باید حتماً یک سری منابع وجود داشته باشد و منبع باید در متن چاپ شود؛ ولی در فضای مجازی می توان از پیوندها و ابرپیوندها[11] استفاده کرد و کتاب در واقع یک کتاب نیست، بلکه از طریق یک نظام بین متنی تبدیل به یک «همه کتاب در موضوع خود» می شود و هر جایی که متعلق به دیگران است را می توان پیوند داد و این یک جهان کتاب در کتاب قرار می گیرد؛ هم چنان که گستردگی سؤالات، مباحث مستحدثه و مسائل فقهی و احکام، نیاز به کتب مرجع مختلف دارند که در این موارد می توان کاربر را به اصل کتاب ارجاع داد. (عاملی، 1388)

با توجه به گستره وسیع اطلاعات، داده ها و محتوای متنوع و مختلف، فضای مجازی می تواند در زمینه تقویت مبانی دینی، اعتقادی و آموزشی نیز نقش تکمیلی، جبرانی، تأخیری، تعجیلی یا ترمیمی ایفا نماید.

یکی از زیرساخت ها و بسترهای مناسبی که درخصوص دستیابی آسان به فضای مجازی ایجاد شده است، حذف سیم و کابل برای اتصال به شبکه اینترنت است.

سیستم بدون کاربرد سیم این امکان و قابلیت را برای مبلغین دینی فراهم نموده است که در هر لحظه و در هر مکانی که مخاطب نیازمند پاسخ سؤال و یا طرح مسئله ای بود، وی را بی پاسخ نگذارد و با مراجعه به منابع و محتوای بسیار انبوه مطالب در فضای مجازی، بهترین پاسخ را ارائه نماید.

امروزه تبلیغ در حوزه دین بدون بهره گیری از ابزار و فناوری ارتباطی و استفاده از اقلام فرهنگی و هنری و تبلیغی به آسانی صورت نمی گیرد؛ این مباحث هم برای کاربران دارای اهمیت است و هم برای متولیان تبلیغی مهم است و این امر، ناخواسته هر دو گروه را وادار به تهیه این ابزار و لوازم می نماید.

در این جاست که نقش تجارت فرهنگی و دسترسی به بازار اقلام و لوازم فرهنگی ضرورت پیدا می کند. این قابلیت در فضای مجازی وجود دارد تا این امکان و فرصت را برای کاربران و متولیان تبلیغی قرار دهد تا با این روش، اقدام به خرید نمایند.

یکی از امکانات خوب فضای مجازی در برقراری ارتباط با تعداد بی شماری از کاربران در یک لحظه و تنها با یک کلیک و ارسال پیام و اطلاعات و محتوای مفید است که هم به صورت برخط و هم با ارسال به پست الکترونیکی همزمان برای مخاطبان و کاربران مختلف ایجاد می شود.

دیگر کاربرد، امکان دسترسی آسان و سریع برای هر مطلب یا اطلاعاتی است که مورد نیاز کاربر باشد و این مطلب از طریق موتورهای جستجوگر اینترنتی تأمین می شود. با جستجوگر این امکان وجود دارد که در حداقل زمان ممکن به اطلاعات مورد نیاز دسترسی پیدا شود.

به عنوان مثال؛ در گذشته و در نبود فضای مجازی دسترسی افراد به سخنرانی ها و کتاب های علمای دین که در شهرهای دور ساکن بودند، با سختی و هزینه زیاد همراه بود و بسیاری از آن ها به دست مخاطب نمی رسید؛ اما امروزه مبلغین دین با صرف هزینه و زمان اندک قادر به انتشار فیلم و صوت محتوای سخنرانی ها و جلسات عالمان و استادان دین هستند و تهیه و توزیع همزمان، بدون وقفه، برخط، بدون صرف هزینه حمل و نقل مطبوعات و نشریات برای کاربران و مشترکین در فضای مجازی نیز امکان پذیر است.

در فضای مجازی امکان بهره گیری و تعامل و ارتباط چندرسانه ای و استفاده همزمان چند ابزار و قالب هم چون عکس صدا، تصویر، گرافیک و متن وجود دارد که این عناصر نقش مؤثری در تبلیغ مفاهیم دینی دارند.

یکی از کاربردهای مهم در محیط سایبر و فضای مجازی، امکان قرار دادن نظرسنجی جهت ارائه نظر توسط کاربران است. این امر باعث می شود هر چه سریع تر نسبت به بازخورد فعالیت ها آگاهی ایجاد شود؛ چون کاربران به صورت مجازی و ناشناس نظر می دهند، ملموس تر و بهتر نقاط ضعف و نواقص را بیان می کنند، در نتیجه در کیفیت بخشی به اطلاعات، نقش مهم تری ایفا می نمایند.

درج مورد آمار تعداد بازدید کنندگان در فضای مجازی کمک می کند به نتایج و بازخورد کار پی برده شود؛ چرا که به هر میزان این آمار از افزایش کمی برخوردار گردد، نشانه دارا بودن کیفیت اطلاعات و محتوا و در نظر گرفتن ذوق و سلیقه کاربران است و اگر این آمار پایین باشد، نمود کم کیفیتی و یا در نظر نداشتن نظر و سلیقه مخاطبان است.. این امکان، کمک شایانی در دستیابی به اهداف می کند.

به کارگیری رنگ ها نیز می تواند بیشترین رابطه ذهنی را با کاربران برقرار نماید. با توجه به جغرافیا، فرهنگ، نژاد و جنسیت، وجود هر رنگ نماد خاصی از فرهنگ جوامع مختلف انسانی اعم از طوایف، قبایل، نژادها و مناطق مختلف جغرافیایی است؛ هم چنین استفاده از رنگ در بهتر و زیباتر ارائه دادن اطلاعات و محتوا نقش مهمی دارد.

به طور کلی، آن چه در محیط سایبر و فضای مجازی در ارتباط با تعامل دوسویه اهمیت دارد، ارائه اطلاعات بر اساس نوع تقاضا و نیاز کاربران است. همین موضوع این امکان را به پیام دهنده می دهدتا از ارائه مطالبی که مطابق ذوق و سلیقه کاربر نباشد، جلوگیری نماید که این به مانایی تعامل و ارتباط دوسویه کمک خواهد کرد.

نتیجه گیری

با توجه به آن چه از ظرفیت های فضای مجازی در رابطه با تربیت دینی مورد بررسی قرار گرفت، برای افزایش بهره وری استفاده از فضای مجازی، موارد زیر ضروری به نظر می رسد:

- حضور کارشناسان دینی و مبلغان اسلامی در فضای مجازی و تولید محتوای غنی و موثق از جمله محتوای متنی، صوتی و تصویری

- برنامه ریزی جهت جذب نسل جوان به وب سایت ها و صفحات مذهبی با توجه به تأمین محتوای متناسب با انواع سلیقه و در نظر گرفتن انواع نیازهای مخاطبین

- لزوم مبارزه با هجمه دشمن از طریق پاسخ به شبهات

- ارائه راه حل برای مشکلات مبتلابه افراد جامعه اسلامی در فضای مجازی و خالی ننمودن میدان برای جولان دشمن

- رصد کردن، داده کاوی، تحلیل و بررسی رویدادهای این فضا و برنامه ریزی برای به دست گرفتن کنترل و نظارت بر فضای مجازی تا حد ممکن.

فهرست منابع

1. قرآن کریم.

2. نهج البلاغه.

3. تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد (1410). غرر الحکم ودرر الکلم. قم: دار الکتاب الإسلامی.

4. حقگویی، احسن (1388). اینترنت و جوانان. مرکز تحقیقات و مطالعات رسانه ای روزنامه همشهری.

5. خان زاده، حمید (1387). چشم الکترونیک. اخبار فناوری اطلاعات.

6. رضانیا، آوات. مرکز تحقیقات و مطالعات رسانه ای روزنامه همشهری.

7. روزنامه ابتکار، بررسی شیوه های تبلیغ دین در فضای مجازی. شماره1136.

8. زارع، مهدی (مصاحبه). پیچ و خم های تبلیغ اینترنتی. نشریه رسائل.

9. سورین، ورنر جوزف. و جیمز تانکارد (1381). نظریه های ارتباطات. ترجمه علیرضا دهقان. ت‍ه‍ران: مؤسسه چاپ و انتشارات دان‍ش‍گ‍اه ت‍ه‍ران.

10. سیاح طاهری، محمد حسین. چینی فروشان، مسعود. محمدزاده، ندا. طاهری، محمد رضا. عامل نیک، فاطمه. نصر هرندی، محمد مهدی. زارع میرک آباد، محمد سجاد. و نعیمه موحد. حقیقت مجازی: درباره فضای مجازی چه بدانیم و چه بگوییم؟ تهران: مرکز ملی فضای مجازی.

11. عاملی، سید سعید رضا (1388). فضای مجازی. روزنامه همشهری آنلاین (مصاحبه).

12. عاملی، سید سعید رضا (1390). مطالعات فضای مجازی. جزوه درسی دوره کارشناسی.

13. غفاری، زهره، همشهری آنلاین: www.hamshahrionline.ir

14. قرائتی، محسن (1396). یادداشت: http://www.yjc.ir

15. مجلسی، محمد باقر (1403). بحار الأنوار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

16. مشایخی، شهاب الدین (1381). اصول تربیت از دیدگاه اسلام. شماره 32: 68-50.

17. مطهری، مرتضی (1364). تربیت و رشد اسلامی. تهران: دبیرخانه طرح مطالعاتی بینش مطهر.

18. مطهری مرتضی (1390). تعلیم و تربیت در اسلام. تهران: انتشارات صدرا.

19. مطهری، مرتضی (1388). ده گفتار. تهران: انتشارات صدرا.

20. مطهری، مرتضی (1374). فطرت. تهران: انتشارات صدرا.

21. ملکی، حسن (1383). اصول تعلیم و تربیت اسلامی از دیدگاه شهید مطهری. مصباح. شماره50: 126 -103.

22. موظف رستمی، محمد علی (1392). نقش سایبر و فضای مجازی در جذب نوجوانان و جوانان به مسجد: http://www.masjed.ir/fa/article/699

23. ناجی، سعید (1388). تهران: خبرگزاری مهر.

پی نوشت ها: